Một số đặc điểm dịch tễ học hội chứng não cấp nghi ngờ do vi rút banna tại một số địa phương ở việt nam ( Luận án tiến sĩ)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƢƠNG
-----------------*-------------------

HOÀNG MINH ĐỨC

MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ HỌC HỘI CHỨNG
NÃO CẤP NGHI NGỜ DO VI RÚT BANNA TẠI
MỘT SỐ ĐỊA PHƢƠNG Ở VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC

HÀ NỘI – 2014


ii

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƢƠNG
-----------------*-------------------

HOÀNG MINH ĐỨC

MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ HỌC HỘI CHỨNG
NÃO CẤP NGHI NGỜ DO VI RÚT BANNA TẠI

MỘT SỐ ĐỊA PHƢƠNG Ở VIỆT NAM

Chuyên ngành
Mã số

: DỊCH TỄ HỌC
: 62.72.01.17

LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC
Người hướng dẫn khoa học:
1. PGS. TS. PHAN THỊ NGÀ
2. GS. TS. VŨ SINH NAM

HÀ NỘI – 2014


iii

LỜI CẢM ƠN
Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới Lãnh đạo Cục Y tế dự
phòng, Lãnh đạo Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ƣơng, Khoa Đào tạo và Quản lý
khoa học, và các thầy cô giáo đã tạo mọi điều kiện thuận lợi, giúp đỡ tôi trong
suốt quá trình học tập và hoàn thiện Luận án.
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Phan Thị Ngà và
GS.TS. Vũ Sinh Nam những thầy cô đã trực tiếp hƣớng dẫn, động viên khích
lệ, tận tình giúp đỡ và định hƣớng cho tôi trong suốt thời gian học tập, nghiên
cứu và thực hiện Luận án này.
Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới GS.TS. Phạm Ngọc Đính, Phó
Tổng biên tập Tạp chí Y học dự phòng đã đóng góp những ý kiến quý báu để
tôi hoàn thành Luận án.

Tôi xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành tới ThS. Bùi Minh Trang, ThS.
Đặng Thị Thu Thảo, cử nhân Nguyễn Thành Luân Phòng thí nghiệm Vi sinh,
Khoa Đào tạo và Quản lý Khoa học; ThS. Đỗ Phƣơng Loan, PGS. TS.
Nguyễn Thị Hiền Thanh, Khoa vi rút; Cử nhân Nguyễn Thị Yên phòng thí
nghiệm Côn trùng, Khoa Côn trùng và Động vật Y học; ThS. Đỗ Thiện Hải,
Phó chủ nhiệm Khoa Truyền nhiễm bệnh viện Nhi Trung ƣơng; ThS. Nguyễn
Thị Tuyết, Phó chủ nhiệm Khoa Truyền nhiễm bệnh viện Đa Khoa tỉnh Bắc
Giang đã giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện các kỹ thuật xét nghiệm cũng
nhƣ hoàn thành việc điều tra, thu thập số liệu của nghiên cứu.
Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành sự hợp tác và giúp đỡ của Giáo
sƣ Kouichi Morita, Khoa Vi rút, Viện Y học Nhiệt đới Trƣờng đại học
Nagasaki Nhật Bản trong nghiên cứu của đề tài.
Tôi vô cùng biết ơn sự quan tâm, động viên và giúp đỡ của gia đình,
bạn bè và các bạn đồng nghiệp trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn
thành bản Luận án này.
Hà Nội, ngày 07 tháng 3 năm 2014
Tác giả luận án

Hoàng Minh Đức


iv

LỜI CAM ĐOAN
Đƣợc sự đồng ý của tác giả cho phép sử dụng số liệu của bài báo, của
đề tài nghiên vào nội dung luận án này. Tôi xin cam đoan đây là công trình
nghiên cứu của tôi, do chính tôi thực hiện dƣới sự hƣớng dẫn của các thầy cô
và Chủ nghiệm đề tài. Kết quả nêu trong Luận án là trung thực và chƣa từng
công bố trong bất kỳ một công trình nào khác.
Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về những lời cam đoan của tôi.

Hà Nội, ngày 07 tháng 3 năm 2014
Tác giả luận án

Hoàng Minh Đức


v

MỤC LỤC
Nội dung

Trang

Trang phụ bìa

ii

Lời cảm ơn

iii

Lời cam đoan

iv

Mục lục

v

Danh mục chữ viết tắt

viii

Danh mục hình, bảng biểu

ix

ĐẶT VẤN ĐỀ

1

CHƢƠNG I – TỔNG QUAN

3

1.1 Lịch sử hội chứng não cấp

3

1.1.1 Trên thế giới

3

1.1.2 Tại Việt Nam

6

1.2 Dịch tễ học hội chứng não cấp do vi rút Banna

7

1.2.1 Ổ chứa vi rút

7

1.2.2 Véc tơ truyền vi rút Banna

7

1.2.3 Khối cảm thụ

12

1.3 Đặc điểm hình thái, cấu trúc vi rút Banna
1.3.1 Đặc điểm hình thái
1.3.2

Đặc điểm cấu trúc của vi rút Banna

13
13
15

1.3.3 Cấu trúc genome của vi rút Banna

17

1.3.4 Cấu trúc và chức năng các protein của vi rút Banna

17

1.3.5 Phân loại và nguồn gốc vi rút Banna

19

1.3.6 Sự sao chép của vi rút

21

1.4 Đặc điểm hội chứng não cấp ở ngƣời do vi rút Banna

22

1.4.1 Sinh bệnh học

22

1.4.2 Đặc điểm lâm sàng

23


vi

Nội dung

Trang

1.4.3 Đáp ứng miễn dịch

24

1.4.4 Điều trị và dự phòng bệnh

24

1.5 Các phƣơng pháp chẩn đoán phòng thí nghiệm

25

1.5.1 Phƣơng pháp phát hiện nhanh vi rút

25

1.5.2 Phƣơng pháp phân lập vi rút

26

1.5.3 Phƣơng pháp chẩn đoán huyết thanh học

27

CHƢƠNG II - ĐỐI TƢỢNG, VẬT LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN
CỨU

31

2.1.

Thời gian và địa điểm nghiên cứu

31

2.2.

Đối tƣợng nghiên cứu

31

2.3.

Phƣơng pháp nghiên cứu

33

2.3.1. Thiết kế nghiên cứu
2.3.2.

Điều tra xác định các đặc điểm dịch tễ học bệnh nhân HCNC

33
33

2.4 Vật liệu và kỹ thuật xét nghiệm trong phòng thí nghiệm

35

2.4.1 Phƣơng pháp xét nghiệm kháng thể bằng kỹ thuật miễn dịch
enzyme gián tiếp phát hiện IgM kháng vi rút Banna – IgM INDIRECT
ELISA

35

2.4.2 Phƣơng pháp phân lập vi rút
2.5 Thống kê toán học và một số phần mềm tin sinh học sử dụng trong
phân tích về đặc điểm phân tử của các chủng vi rút Banna

37
50

2.5.1 Thống kê toán học

50

2.5.2 Sử dụng các phần mềm tin sinh học

50

2.6 Chấp thuận về đạo đức trong nghiên cứu y sinh

51

2.7 Hạn chế khi thiết kế nghiên cứu

52

CHƢƠNG III – KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

53

3.1 Mô tả một số đặc điểm dịch tễ học, lâm sàng của bệnh nhân hội chứng
não cấp nghi ngờ do vi rút Banna ở một số địa phƣơng củaViệt Nam,
2002-2012

53


vii

Nội dung

Trang

3.1.1 Mô tả tỷ lệ số mắc của bệnh nhân hội chứng não cấp do vi rút
Banna

53

3.1.2 Đặc điểm lâm sàng của bệnh nhân hội chứng não cấp do vi rút
Banna

58

3.2 Xác định tỷ lệ nhiễm vi rút Banna trong quần thể muỗi thu thập ở một
số địa phƣơng ở Việt Nam

64

3.2.1 Kết quả thu thập muỗi trong các năm 2001-2011

64

3.2.2 Kết quả phân lập vi rút Banna từ các mẫu muỗi thu thập

68

3.3 Một số đặc điểm sinh học phân tử của vi rút Banna phân lập đƣợc ở
Việt Nam

75

3.3.1 Phân bố vi rút Banna ở Việt Nam

75

3.3.2 Đặc điểm dịch tễ học vi rút Banna ở Việt Nam

77

3.3.3 Kết quả giải trình tự nucleotide của vùng gen mã hóa số 12

82

3.3.4 Đặc điểm các acid amin thay thế của vùng gen mã hóa số 12

84

CHƢƠNG IV – BÀN LUẬN

86

4.1 Mô tả một số đặc điểm dịch tễ, lâm sàng hội chứng não cấp nghi ngờ
do vi rút Banna ở một số địa phƣơng của Việt Nam, 2002 - 2012

86

4.2 Xác định tỷ lệ nhiễm vi rút Banna trong quần thể muỗi thu thập ở một
số địa phƣơng ở Việt Nam

97

4.3 Xác định một số đặc điểm sinh học phân tử của vi rút Banna phân lập
đƣợc ở Việt Nam

102

KẾT LUẬN

108

KIẾN NGHỊ

111

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ

112

TÀI LIỆU THAM KHẢO

114

PHỤ LỤC

129


viii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
BAV
BAV-Ch
BAV-In
CTFV
DENV
dsRNA
EEE
EYAV
GenBank
GenBank
Database
HCNC
HIV
KDV
LAC
MAC-ELISA
Motif
NCR
NLRV
POW

RT-PCR
RRSV
RNA
SLE
SDS-PAGE
VNNB
VIB
VP
WEE

Banna vi rút
Banna vi rút Trung Quốc
Banna vi rút Indonesia
Colorado tick fever virus
Dengue virus (Vi rút sốt xuất huyết)
Double-stranded RNA
Eastern equine encephalitis virus (Viêm não ngựa miền Đông)
Eyach virus
Ngân hàng gen
Dữ liệu ngân hàng gen
Hội chứng não cấp
Human Immuno deficiencyVirus (Vi rút gây suy giảm miễn
dịch ở ngƣời)
Kadipiro virus
La Crosse encephalitis (Viêm não La Crosse)
IgM antibody capture – enzyme linked immunosorbent assay
(Kỹ thuật miễn dịch gắn enzyme phát hiện kháng thể IgM)
Một đoạn trình tự giống nhau, lặp lại
Non-coding regions (Vùng không mã hóa)
Nilaparvata lugens reovirus

Powassan (Viêm não Powassan)
Reverse Transcription Polymerase Chain Reaction (Phản ứng
chuỗi khuếch đại gen phiên mã ngƣợc)
Rice ragged stunt vi rút
Ribonucleic acid
Saint Louis encephalitis (Viêm não St. Louis)
Sodium dodecyl sulfate polyacrylamide gel electrophoresis
Viêm não Nhật Bản
Virus Inclusion Body (Thể vùi của vi rút)
Viral Protein (Protein của vi rút)
Western equine encephalomyelitis virus (Viêm não ngựa miền
Tây)


ix

DANH MỤC ẢNH, HÌNH VÀ BẢNG
DANH MỤC ẢNH
Ảnh
1.1

Tên ảnh

Trang

Tế bào bình thƣờng và tế bào gây nhiễm vi rút Banna

27

DANH MỤC HÌNH

Hình

Tên hình

Trang

1.1

Phân bổ địa lý của vi rút Banna ở Trung Quốc

5

1.2

Hình thái nhân và vi rút Banna của Chủng BAV-Ch

13

1.3

Vi rút Banna có ký hiệu 02VN9b đƣợc phân lập từ Cx
vishnui ở Hà Tây

14

1.4

Vi rút Banna có ký hiệu 02VN18b đƣợc phân lập từ Cx
vishnui ở Quảng Bình

15

1.5

Sơ đồ tiến hóa của họ Reoviridae

21

1.6

Sơ đồ quá trình sao chép của vi rút Banna

22

2.1

Quy trình xây dựng cây di truyền phả hệ các chủng vi rút
Banna

51

3.1

Sự phân bố theo tháng các trƣờng hợp hội chứng não cấp
xác định do vi rút Banna, 2002-2012

55

3.2

Tỷ lệ số mắc hội chứng não cấp do vi rút Banna phân bổ
theo giới

57

3.3

Phân bố các chủng vi rút Banna phân lập ở Việt Nam 2002-2007

76

3.4

Kết quả khuếch đại một phần vùng gen số 12 của các chủng
vi rút Banna phân lập từ bệnh nhân, muỗi, lợn

78

ả mối quan hệ

ủng vi
từ

81

Tình hình hội chứng não cấp nghi ngờ do vi rút và sự thay
đổi về tỷ lệ xác định VNNB tại Bệnh viện Nhi Trung ƣơng,
1995-2011

90

3.5
rút Banna của Việ
một số nƣớc châu
4.1

ựa trên trình tự
ạ
12


x

DANH MỤC BẢNG
Bảng

Tên bảng

Trang

1.1

Độ dài của các phân đoạn dsRNA 1-12, protein đƣợc mã hóa

17

và 5’NCR và 3’NCR của BAV
2.1

Danh sách trình tự nucleotide toàn bộ vùng gen mã hóa của

phân đoạn số 12 của các chủng vi rút Banna sử dụng trong
nghiên cứu

44

3.1

Kết quả loại trừ căn nguyên vi rút VNNB và vi rút ECHO 30
trong số các trƣờng hợp HCNC nghi ngờ do vi rút, 2002 –
2012

53

3.2

Kết quả xác định IgM kháng vi rút Banna trong dịch não tủy
bênh nhân hội chứng não cấp, 2002-2012

54

3.3

Tỷ lệ xác định theo tuổi hội chứng não cấp do vi rút Banna, 20022012

56

3.4

Tỷ lệ số mắc hội chứng não cấp do vi rút Banna theo nhóm
tuổi, 2002-2012

57

3.5

Thông tin chung về bệnh nhân hội chứng não cấp do vi rút
Banna

58

3.6

Một số thông tin chung của hội chứng não cấp do vi rút
Banna, khi so sánh với hội chứng não cấp do ECHO30 và
VNNB ở trẻ em tại một số bệnh viện

59

3.7

Một số dấu hiệu, triệu chứng lâm sàng ở bệnh nhân khi nhập
viện

60

3.8

Các dấu hiệu, triệu chứng lâm sàng sau 7 ngày điều trị bệnh
nhân nhiễm vi rút Banna so sánh với nhiễm ECHO30 và
VNNB

62

3.9

Số ngày điều trị hội chứng não cấp do vi rút trung bình tại
bệnh viện

63

3.10

Kết quả sau điều trị nhiễm vi rút Banna

64

3.11

Kết quả thu thâp muỗi ở 5 tỉnh thành miền Bắc, 2001-2011

64

3.12

Kết quả thu thập muỗi ở Quảng Bình, miền Trung, 2001-2011

66


xi

Bảng

Tên bảng

Trang

3.13

Kết quả thu thập muỗi ở 4 tỉnh Tây Nguyên, 2004-2011

66

3.14

Kết quả thu thập muỗi ở hai tỉnh miền Nam, 2005-2007

67

3.15

Các chủng vi rút Banna phân lập đƣợc ở miền Bắc

68

3.16

Các chủng vi rút Banna phân lập đƣợc ở miền Trung

69

3.17

Các chủng vi rút Banna phân lập đƣợc ở Tây Nguyên

70

3.18

Các chủng vi rút Banna phân lập đƣợc ở miền Nam

70

3.19

Tỷ lệ phân lập đƣợc vi rút Banna từ muỗi

71

3.20

Thông tin các chủng vi rút Banna phân lập đƣợc ở miền Bắc

72

3.21

Thông tin các chủng vi rút Banna phân lập đƣợc ở miền Trung

73

3.22

Thông tin các chủng vi rút Banna phân lập đƣợc ở Tây Nguyên

73

3.23

Thông tin các chủng vi rút Banna phân lập đƣợc ở miền Nam

74

3.24

Thông tin về 5 chủng vi rút Banna phân lập từ ngƣời và muỗi
ở Việt Nam sử dụng trong nghiên cứu phân tích vùng gen mã
hóa số 12

77

3.25

So sánh sự khác nhau về nucleotide vùng gen mã hóa số 12
của một số chủng vi rút Banna phân lập từ muỗi, lợn ở Việt
Nam, 2002-2005

79

3.26

Thông tin về số đăng ký trình tự nucletide vùng gen số 12 của
5 chủng vi rút Banna trong ngân hàng gen quốc tế

80

3.27

Trình tự nucleotide vùng gen mã hóa phân đoạn số 12 vi rút
Banna phân lập từ bệnh nhân ở Việt Nam với chủng vi rút
Banna phân lập từ Trung Quốc

83

3.28

Phân tích đặc điểm các axit amin thay thế của vùng gen mã
hóa (ORF) số 12 của vi rút Banna ở Việt Nam có ký hiệu
03VN99 so với chủng vi rút Banna ở Trung Quốc có mã số
ngân hàng gen AF052030

84


xii

Chƣơng III
KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

3.1.

Mô tả một số đặc điểm dịch tễ học, lâm sàng của bệnh nhân hội
chứng não cấp nghi ngờ do vi rút Banna ở một số địa phƣơng của
Việt Nam, 2002 - 2012

3.1.1. Mô tả tỷ lệ số mắc của bệnh nhân HCNC do vi rút Banna
Bảng 3.1. Kết quả loại trừ căn nguyên vi rút VNNB và vi rút ECHO 30 trong
số các trƣờng hợp HCNC nghi ngờ do vi rút, 2002 – 2012
Số mẫu
DNT xét
nghiệm

Số mẫu DNT dƣơng tính với các tác
nhân đã biết bao gồm VNNB và
ECHO30 và vi rút herpes simplex type
1 và type 4

Số mẫu DNT chƣa
xác định đƣợc
nguyên nhân

1.285

568

717

Trong số 1.285 mẫu dịch não tủy đƣợc xác định là HCNC nghi ngờ do
vi rút, hồi cứu và tiến cứu các kết quả xét nghiệm để xác định nguyên nhân vi
rút VNNB, ECHO 30 và herpes simplex type 1, 4 gây HCNC, đã xác định có

568 bệnh nhân đƣợc xác định căn nguyên vi rút gây HCNC, còn 717 bệnh
nhân chƣa đƣợc xác định căn nguyên. Trong nghiên cứu này dịch não tủy của
717 bệnh nhân HCNC nghi ngờ do vi rút chƣa xác định căn nguyên đƣợc sử
dụng để phát hiện IgM kháng vi rút Banna bằng kỹ thuật ELISA gián tiếp
phát hiện IgM với kháng nguyên tinh chế đƣợc cung cấp từ Khoa Vi rút, Viện
Y học Lâm sàng Nhiệt đới, Trƣờng Đại học Nagasaki Nhật Bản.


xiii

Bảng 3.2. Kết quả xác định IgM kháng vi rút Banna
trong dịch não tủy bệnh nhân HCNC, 2002 – 2012
Khu vực

Bắc Giang

Số mẫu
xét nghiệm
216

Số mẫu
dƣơng tính
30

Tỷ lệ (+)
(%)
13,63

Hà Tây (cũ)

120

43

35,83

Hà Nội

50

17

34,00

Hải Phòng

48

11

22,92

Thái Bình

108

36

33,33

Thanh Hóa

65

21

32,31

Miền Trung

Huế

18

4

22,22

Tây nguyên

Gia Lai

20

5

25,00

Miền Nam

Long An

72

17

23,61

717

184

25,66

Miền Bắc

Tỉnh

Tổng số
của

2002 – 2012 (đã loại trừ căn

/thành phố

nguyên vi rút VNNB, ECHO 30, herpes simplex type 1 và type 4 gây HCNC)

184 mẫ
25,66 %. Nếu tính
trên tổng thể 1.285 mẫu dịch não tủy của bệnh nhân HCNC nghi ngờ do vi rút

tỷ lệ xác định dƣơng tính với vi rút Banna sẽ là 14,32% (184/1.285).


xiv

/thành phố
-

/thành phố
35,83 %, tiếp đến là

Hà Nội có tỷ lệ xác định dƣơng tính với kháng nguyên vi rút Banna là
ớ

34,00
13,63 % ở

ắc Giang.

Hình 3.1. Sự phân bố theo tháng các trƣờng hợp HCNC
xác định do vi rút Banna, 2002 – 2012
Theo kết quả giám sát huyết thanh học, HCNC do vi rút đƣợc ghi nhận
xảy ra quanh năm, nhƣng số mắc đƣợc ghi nhận chủ yếu trong các tháng 5, 6
và 7, đỉnh cao của dịch đƣợc ghi nhận trong tháng 6 với số mắc đƣợc ghi nhận
là 239/717 (chiếm 33,33 % tổng số mắc). Bằng kỹ thuật ELISA IgM gián


xv

tiếp, các trƣờng hợp HCNC xác định dƣơng tính với kháng nguyên vi rút

Banna đƣợc ghi nhận quanh năm, nhƣng số các mắc đƣợc ghi nhận chủ yếu
trong các tháng 5, 6 và 7, số mắc cao nhất đƣợc ghi nhận trong tháng 6 là
64/184 (chiếm 34,78 % tổng số các trƣờng hợp dƣơng tính).
Bảng 3.3. Tỷ lệ xác định theo tuổi của HCNC do vi rút Banna, 2002 - 2012
Nhóm tuổi
Số mẫu xét
nghiệm
Số mẫu
dƣơng tính

<1

1-4

5-9

10 - 14

≥15

Tổng số

61

159

183

141

173

717

11

35

44

42

52

184

18,03

22,01

24,04

29,79

30,06

25,6

Tỷ lệ (+)
theo tuổi (%)

Các mẫu dịch não tủy đƣợc thu thập tại một số bệnh viện thuộc miền
Bắc, miền Trung, miền Nam và Tây Nguyên, ở mọi lứa tuổi trong các năm
2002 – 2012, các mẫu dịch não tủy này đã đƣợc loại trừ căn nguyên vi rút
VNNB, ECHO 30 và herpes simplex type 1 và type 4 gây HCNC tƣơng ứng
bằng kỹ thuật MAC – ELISA, kỹ thuật phân lập và PCR.
Sử dụng kỹ thuật ELISA IgM gián tiếp để phát hiện IgM kháng vi rút
Banna từ 717 mẫu dịch não tuỷ này, xác định có 184 trƣờng hợp dƣơng tính
với kháng nguyên vi rút Banna, tỷ lệ xác định dƣơng tính trung bình là 25,6%.
Các trƣờng hợp xác định HCNC do vi rút Banna đƣợc ghi nhận ở tất cả các
nhóm tuổi, tỷ lệ xác định dƣơng tính theo nhóm tuổi dao động 18,03 % -


xvi

30,06%. Cụ thể tỷ lệ xác định dƣơng tính HCNC do vi rút Banna ở nhóm trẻ
< 1 tuổi là 18,03 %; Ở nhóm 1 - 4 tuổi là 22,01 %, 5- 9 tuổi là 24,04 %, 10 –
14 tuổi là 29,79 % và trên 15 tuổi là 30,06 %.
Bảng 3.4. Tỷ lệ số mắc HCNC do vi rút Banna theo nhóm tuổi, 2002 – 2012

<1

1-4

5-9

10 - 14

≥ 15

Tổng

n = 61

n = 159

n = 183

n = 141

n = 173

số

Số mẫu (+)

11

35

44

42

52

184

Tỷ lệ số mắc
theo nhóm tuổi

5,98

19,02

23,91

22,83

28,26

100

Nhóm tuổi

(%)
Trong số 717 trƣờng hợp HCNC nghi ngờ do vi rút đã loại trừ căn
nguyên vi rút VNNB, ECHO 30 và herpes simplex type 1 và type 4 gây
HCNC, bằng kỹ thuật ELISA gián tiếp phát hiện IgM, kết quả xác định có
184 trƣờng hợp dƣơng tính với kháng nguyên vi rút Banna, các trƣờng hợp
xác định dƣơng tính đƣợc ghi nhận ở tất cả các nhóm tuối bao gồm <1 tuổi, 1
– 4 tuổi, 5 – 9 tuổi, 10 -14 tuổi và ≥ 15 tuổi. Các nhóm tuổi khác nhau, tỷ lệ
số mắc HCNC do vi rút Banna cũng khác nhau, dao động 5,98 % – 28,26 %.
Trong đó tỷ lệ số mắc HCNC do vi rút Banna ở trẻ dƣới 1 tuổi là thấp nhất
chiếm 5,98 %; Còn tỷ lệ số mắc HCNC do vi rút Banna ở nhóm tuổi ≥ 15 là
cao nhất chiếm 28,26 %. Các nhóm tuổi 1 – 4, 5 – 9 và 10 – 14 tỷ lệ số mắc
tƣơng ứng là 19,02 %, 23,91% và 22,83%.


xvii

Hình 3.2. Tỷ lệ số mắc HCNC do vi rút Banna phân bố theo giới
Trong số 184 trƣờng hợp HCNC xác định do vi rút Banna, có 39,13 %
trƣờng hợp đƣợc xác định từ bênh nhân nữ (72/184), có 60,87 % trƣờng hợp
đƣợc xác định từ bệnh nhân nam (112/184), nhƣ vậy tỷ lệ số mắc HCNC do
vi rút Banna ở nam cao hơn nữ đối với mọi lứa tuổi.
Đặc điểm lâm sàng của bệnh nhân HCNC do vi rút Banna

3.1.2

3.1.2.1. Một số tiêu chí, dấu hiệu, triệu chứng lâm sàng khi nhập viện
Bảng 3.5. Thông tin chung về bệnh nhân HCNC do vi rút Banna
Tiêu chí
Giới

Tuổi

Màu sắc
dịch não
tủy

N

%

Nam

67

65,00

Nữ

36

35,00

<5

34

33,00

5 – 15

69

67,00

Trong, không màu

103

100 %

Chỉ số
Xét
nghiệm

n

Giá trị
trung
bình

Khoảng dao
động


xviii

sinh hóa
dịch não
tủy

Protein (mg/dL)

103

1,07

0,1 – 10,9

Đƣờng (mg/dL)

103

3,23

0,1 – 7,9

Xét nghiệm Pandy

103

Số lƣợng bạch cầu (tế
bào/ml)

103

220,7

1 – 850

Neutrophil % (tế bào/µl)

53

17,38

1 – 83

Lympho (tế bào/µl)

94

54,73

1 – 124

Monocyte (tế bào/µl)

92

25,72

4 - 68

Dƣơng tính

Trong số 184 bệnh nhân HCNC có xét nghiệm dịch não tủy phát hiện
kháng thể IgM dƣơng tính với kháng nguyên vi rút Banna, có 103 bệnh nhân
điều trị ở b

(2001 – 2008). Bệnh án của 103 bệnh

nhân đƣợc điều tra hồi cứu để phân tích một số thông tin cho thấy số mắc
HCNC do vi rút Banna ở nam giới chiế

.

Phần lớn các trƣờng hợp bị HCNC do vi rút Banna đƣợc ghi nhận ở trẻ 5 – 15
tuổi. Trong đó xác định vi rút Banna ở số bệnh nhân đã đƣợc tiêm vắc xin
VNNB là 63,1%, số bệnh nhân chƣa đƣợc tiêm phòng vắc xin VNNB là
36,9%.
Đặc điểm về dịch não tủy và các chỉ số xét nghiệm sinh hóa: Kết quả
hồi cứu bệnh án cho thấy 103 bệnh nhân có mẫu dịch não tủy trong, không
màu, các chỉ số xét nghiệm sinh hóa dịch não tủy mang đặc trƣng chung của
các trƣờng hợp HCNC do vi rút, 100 % các mẫu dịch não tủy đều có kết quả
xét nghiệm Pandy dƣơng tính.

Bảng 3.6. Một số thông tin chung HCNC do vi rút Banna, so sánh với
HCNC do ECHO30 và VNNB ở trẻ em tại một số bệnh viện


xix

Tiêm vắc xin
Giới

Tuổi

Thông tin

VNNB
Nam

Nữ

<5

5-15

Có

Không

103 ca nhiễm vi rút Banna

67
(65,0)

36
(35,0)

34
(33,0)

69
(67,0)

65
(63,1)

38
(36,9)

43 ca nhiễm vi rút ECHO30

29
(67,4)

14
(32,6)

13
(30,2)

30
(69,8)

24
(55,8)

19
(44,2)

59 ca nhiễm vi rút VNNB

38
(64,4)

21
(35,6)

22
(33,9)

37
(62,7)

10
(16,9)

49
(83,1)

Tổng số ca

205

205

205

Điều tra hồi cứu 205 bệnh án của bệnh nhân HCNC ở bệnh viện Nhi
Trung ƣơng và bệnh viện Đa khoa tỉnh Bắc Giang từ năm 2001 đến năm 2008
có kết quả xét nghiệm xác định tác nhân gây bệnh trong đó có 103 bệnh nhân
HCNC do vi rút Banna, 43 bệnh nhân HCNC do vi rút ECHO30 và 59 bệnh
nhân HCNC do vi rút VNNB.
Kết quả nghiên cứu cho thấy, số mắc HCNC do các tác nhân vi rút khác
nhau chiế

ở nam giới. Trong số các trƣờng

hợp bệnh nhân bị HCNC, trung bình có 48,3 % số bệnh nhân đã đƣợc tiêm
vắc xin VNNB nhƣng phần lớn những trƣờng hợp đã tiêm vắc xin VNNB
không bị HCNC do vi rút VNNB. Tuy nhiên, vẫn có 16,9% số trƣờng hợp có
tiền sử tiêm vắc xin VNNB vẫn bị HCNC do vi rút VNNB chủ yếu ở nhóm
trẻ trên 5 tuổi. Đối với HCNC do vi rút Banna và vi rút ECHO30 tƣơng ứng
có 63,1 % và 55,8 % số trƣờng hợp đã tiêm vắc xin VNNB bị HCNC do hai
loại tác nhân vi rút này.
Bảng 3.7. Một số dấu hiệu, triệu chứng lâm sàng ở bệnh nhân khi nhập viện


xx

Dấu hiệu,
triệu
chứng

Vi rút
BANNA
n=103
(%)

Vi rút
ECHO30
n=43
(%)

Vi rút
VNNB
(n=5)
(%)

Kiểm định tỷ
lệ BANNA và
ECHO30
p1

Kiểm định
tỷ lệ Banna
và VNNB
p2

Đau đầu

48,54

88,37

30,51

<0,0001

0,0252

Nôn

32,04

86,05

28,81

<0,0001

0,6685

Co giật

32,04

2,33

61,02

0,0001

0,0003

Buồn nôn

1,94

30,23

5,08

<0,0001

0,2659

Đau cơ

0

0

0

-

-

Đau khớp

0

2,33

0

-

-

78,64

74,42

81,36

0,5784

0,6791

Thóp
phồng

23,30

2,33

0

0,0022

-

Cứng gáy

77,45

39,53

50,85

<0,0001

0,0005

Dấu hiệu
Kernig

67,96

34,88

38,98

0,0002

0,0003

Rối loạn
tâm thần

81,55

11,63

88,14

<0,0001

0,2715

18,63

4,65

23,73

0,0288

0,4390

0

0

6,78

-

-

Sốt
> 37,5oC

động
Mất cảm
giác

Phân tích triệu chứng lâm sàng bệnh nhân HCNC khi nhập viện cho
thấy, hầu hết có triệu chứng điển hình của HCNC nhƣ đau đầu, nôn, co giật,
sốt cao trên 37,5 độ, thóp phồng, cứng gáy, dấu hiệu Kernig, rối loạn tâm thần
và giảm vận động xuất hiện ở bệnh nhân mới nhập viện nhiễm vi rút Banna


xxi

với tỷ lệ cao từ 23,3% đến 78,64%; Nhƣng đau cơ, đau khớp và mất cảm giác
không thấy xuất hiện.
Khi so sánh triệu chứng lâm sàng ở bệnh nhân nhiễm vi rút Banna với
vi rút ECHO30 và vi rút VNNB cho thấy có sự khác biệt có ý nghĩa thống kê
giữa tỷ lệ thóp phồng (23,3%), cứng gáy (77,45%) và dấu hiệu Kernig
(67,96%) nhiều hơn so với bệnh nhân nhiễm vi rút ECHO30 và vi rút VNNB.
Đặc biệt triệu chứng thóp phồng chủ yếu chỉ đƣợc ghi nhận ở bệnh nhân
nhiễm Banna vi rút và ít xuất hiện ở bệnh nhân bị HCNC do vi rút ECHO30
và đặc biệt không đƣợc ghi nhận ở bệnh nhân nhiễm vi rút VNNB.
3.1.2.2. Một số dấu hiệu, triệu chứng lâm sàng trong khi điều trị
Bảng 3.8. Các dấu hiệu, triệu chứng lâm sàng sau 7 ngày điều trị bệnh nhân
nhiễm vi rút Banna so sánh với nhiễm ECHO30 và VNNB

Triệu

Đau đầu
Nôn

Co giật
Buồn nôn
Đau cơ
Đau khớp
Sốt >37,5o
Thóp
phồng
Cứng gáy
Dấu hiệu
Kernig
Rối loạn
tâm thần

Kiểm định tỷ
lệ do vi rút
Banna và
ECHO30

Kiểm định tỷ
lệ do vi rút
Banna và
VNNB

p1

p2

30,51
0
0

0
0
0
11,86
0

0.4964
0,4882
0,7242
-

0,0001
0,5218
-

6,98
4,65

15,25
8,47

0,1616
0,1149

0.9621
0.3297

0

11,86

-

<0,0001

Vi rút
BANNA
(n=103)
%

Vi rút
ECHO30
(n=43)
%

Vi rút
VNNB
(n=59)
%

7,77
0,97
0,97
0
0,97
0
8,74
1,94

4,65

2,33
0
0
0
2,33
6,98
0

15,53
13,59
55,34


xxii

Triệu

Mất cảm
giác

Kiểm định tỷ
lệ do vi rút
Banna và
ECHO30

Kiểm định tỷ
lệ do vi rút
Banna và
VNNB

p1

p2

6,78

-

0,2436

-

-

-

Vi rút
BANNA
(n=103)
%

Vi rút
ECHO30
(n=43)
%

Vi rút
VNNB
(n=59)
%

2,91

0

0,97

-

Sau 7 ngày điều trị, các triệu chứng HCNC do các tác nhân vi rút khác
nhau có xu hƣớng thuyên giảm ở tất cả các bệnh nhân. Tuy nhiên, các triệu
chứng nhƣ

, sốt (>37,50C), cứng gáy, dấu hiệu Kernig vẫn còn ghi

nhận ở bệnh nhân nhiễm vi rút Banna, vi rút ECHO và vi rút VNNB.
Các triệu chứng nhƣ co giật, đau cơ, đau khớp, thóp phồng, mất cảm
giác chỉ còn ở một số ít bệnh nhân (1-2 bệnh nhân) thuộc nhóm nhiễm vi rút
Banna. Trong đó, co giật, đau cơ, thóp phồng và mất cảm giác chỉ xuất hiện ở
bệnh nhân nhiễm vi rút Banna. Đau khớp chỉ xuất hiện ở bệnh nhân nhiễm vi
rút ECHO30.
i đấu hiệu Kernig, nhóm nhiễm
nhiễm
nhóm nhiễm

4,65%.

bệnh nhân rối loạn tâm

ở nhóm nhiễm vi rút ECHO30, nhƣng ở

thầ
nhiễm

nhiễm
11,86%.
Còn đối với triệu chứng giảm vận động, ở nhóm nhiễm vi rút Banna là

2,91%, nhóm nhiễm vi rút VNNB là 6,78% và triệu chứng buồn nôn không
xuất hiện sau 7 ngày điều trị ở tất cả các bệnh nhân trong nghiên cứu này.
3.1.2.3. Kết quả sau điều trị HCNC do vi rút Banna


xxiii

Bảng 3.9. Số ngày điều trị HCNC do vi rút trung bình tại bệnh viện
Thời gian

Thời gian

Gây HCNC

trung bình (ngày)

tối thiểu

Vi rút Banna

13,5

1

Vi rút ECHO30

7,4

3

Vi rút VNNB

11,3

1

Thời gian tối đa
85
23
39

F=5,21, PF =0,0062; Kiểm định Bartlett’s ta có P<0,0001
Kết quả
, đây là khoảng thời gian điều

nhiễm vi rút
trị

nhiễm vi rút

vi rút ECHO30. Thời gian điều trị

trung bình đối với hai loại vi rút này là 11, 3 ngày và 7,4 ngày. Sự khác nhau
về thời gian điều trị của bệnh nhân nhiễm vi rút Banna khi so sánh với bệnh
nhân nhiễm vi rút VNNB và vi rút ECHO30 có ý nghĩa thống kê với P
<0,0001.
3.10

nhiễm vi rút Banna
Tỷ lệ (%)

Vi rút Banna

103

15

14,6

Vi rút ECHO30

43

0

0

Vi rút VNNB

59

1

1,7

205

16

7,8

Kết quả điều tra hồi cứu cho thấy,
do vi rút Banna, ECHO30 và VNNB,

.


xxiv

T

tử vong do nhiễm vi rút Banna là 15/16 trƣờng hợp, tỷ lệ tử vong

của HCNC do vi rút Banna

vi rút

1,7 % (1/59). Ngƣợc lại
vi rút ECHO30.
3.2.

Xác định tỷ lệ nhiễm vi rút Banna trong quần thể muỗi thu thập

tại một số địa phƣơng ở Việt Nam.

3.2.1. Kết quả thu thập muỗi trong các năm 2001-2011
Bảng 3.11. Kết quả thu thập muỗi ở 5 tỉnh miền Bắc, 2001-2011
TT

Loài

Số cá thể

Tỷ lệ (%)

Số mẫu muỗi

1

Ae. albopictus

10

0,06

0 (Muỗi chết)

2

An. hyncanus

146

0,85

0 (Muỗi chết)

3

An. subgroup

157

0,91

0 (Muỗi chết)

4

An. tesellatus

234

1,36

0 (Muỗi chết)

5

An. vagus

114

0,66

4

6

Ar. magnus

104

0,60

0 (Muỗi chết)

7

Ar. subalbatus

149

0,87

9

8

Cx.tritaeniorhynchus

13.916

80,93

551

9

Cx. bitaeniorhynchus

1

0,01

0 (Muỗi chết)

10

Cx. fatigans

625

3,63

0 (Muỗi chết)

11

Cx. fuscocephalus

8

0,05

9

12

Cx. gelidus

3

0,02

33

13

Cx. pallidothorax

2

0,01

0 (Muỗi chết)

14

Cx. pseudovishnui

19

0,11

6


xxv

TT

Loài

Số cá thể

Tỷ lệ (%)

Số mẫu muỗi

15

Cx. quinquefaciatus

222

1,29

32

16

Cx. vishnui

1.333

7,75

100

17

Cx. whitmorei

9

0,05

0 (Muỗi chết)

18

Mx. indiana

144

0,84

0 (Muỗi chết)

17.196

100,00

744

Tổng cộng

Thu thập muỗi đƣợc thực hiện từ năm 2001-2011 chủ yếu ở 5 tỉnh
thuộc miền Bắc bao gồm: Bắc Giang, Lạng Sơn, Hà Tây (nay là Hà Nội),
Thái Bình, Hà Nam trong các tháng 3 - 12. Kết quả có 17.196 cá thể muỗi của
18 loài đƣợc thu thập, nhƣng có 10 loài muỗi thu thập đƣợc bị chết nên không
sử dụng để phân lập vi rút, có 8 loài muỗi còn sống đƣợc chia ra 744 mẫu
muỗi để lƣu giữ phân lập vi rút, trong đó chiếm ƣu thế cao nhất là Cx.
triaeniorhynchus với tỷ lệ 80,93% cá thể muỗi, tiếp đến là Cx. vishnui chiếm
tỷ lệ 7,75%, còn 16 loài khác tỷ lệ thu thập đƣợc muỗi rất thấp dao động trong
khoảng 0,06 – 3,63%. Riêng tại Bắc Giang thu thập đƣợc 02 cá thể muỗi Cx.
pallidothorax và 01 cá thể muỗi Cx. bitaeniorhynchus.
Bảng 3.12. Kết quả thu thập muỗi ở Quảng Bình, miền Trung, 2001-2011
TT

Loài

1

Cx.tritaeniorhynchus

2

Cx. fuscocephalus

3

Cx. gelidus

4

Cx. quinquefaciatus

5

Cx. vishnui

Số cá thể

Tỷ lệ cá thể
(%)

Số mẫu muỗi

1.472

58,79

11

54

2,16

1

47

1,88

2

66

2,64

1

865

34,54

9