Tào tháo trong văn học việt nam

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (115.01 KB, 19 trang )

Tào Tháo trong văn học Việt Nam
Lưu Hồng Sơn
Lưu Hồng Sơn
Nghiên cứu viên. Trung tâm Nghiên cứu Văn hóa – Viện Phát triển Bền vững Vùng Nam Bộ, Tp.
HCM.

Việt Nam là quốc gia nằm trong vùng văn hóa chữ Hán, tiếp xúc giao thoa với văn hóa
Trung Quốc từ lâu đời và một phần của nó đã được chuyển hóa thành truyền thống của văn hóa
Việt Nam. Tiểu thuyết cổ điển Trung Quốc được truyền bá cũng như tiếp nhận ở Việt Nam từ khá
sớm, góp phần quan trọng vào đời sống văn học của người Việt xưa, nhất là tiểu thuyết Minh
Thanh. Điều này thể hiện rõ qua những lời đầu tiên trong hai truyện thơ Nôm tiêu biểu của hai đại
thi hào, một Bắc, một Nam là Truyện Kiều của Nguyễn Du và Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình
Chiểu:
- Rằng năm Gia Tĩnh triều Minh
Bốn phương phẳng lặng hai kinh vững vàng
- Trước đèn xem truyện Tây Minh
Gẫm cười hai chữ nhân tình éo le
Minh – Thanh là giai đoạn cực thịnh của tiểu thuyết Trung Quốc, với hàng loạt những tác giả tác
phẩm kinh điển tiêu biểu tạo nên thời kỳ hoàng kim của tiểu thuyết Trung Quốc. Trong số đó, có
thể nói Tam quốc diễn nghĩa (thường được gọi tắt là Tam quốc) của nhà văn La Quán Trung là
tác phẩm được truyền bá, tiếp nhận và có ảnh hướng lớn nhất trong số các tiểu thuyết cổ điển
Trung Quốc khi truyền lưu qua các nước lân cận khác, như Việt Nam, Nhật Bản, Triều Tiên, Thái
Lan… Đặc biệt, đến đầu thế kỷ XX, khi báo chí và chữ quốc chữ phát triển mạnh ở Nam bộ, thì
việc dịch thuật, tiếp nhận và mô phỏng tiểu thuyết cổ điển Trung Quốc (thường được gọi là
truyện Tàu) đã trở thành một phong trào mạnh mẽ, rộng lớn, để lại nhiều dấu ấn trong văn hóa
Nam bộ nói riêng và Việt Nam nói chung.
Khi vào Việt Nam, Tam quốc được nhiệt liệt hoan nghênh. Trong số các nhân vật của tác phẩm
này, có thể nói Quan Vũ và Tào Tháo là hai nhân vật được nhiều người chú ý và có sức lan
truyền, ảnh hưởng nhất. Quan Vũ đã được thánh hóa, trở thành một vị thần tượng trưng cho
chính khí, trung nghĩa; còn Tào Tháo trở thành biểu tượng của sự gian ngoan hay một hình
tượng/ chất liệu đặc biệt trong văn học.

Từ xưa đến nay, Tào Tháo (155 – 220) luôn là một nhân vật hấp dẫn cả người đọc lẫn người
nghiên cứu. Ông là nhà chính trị, nhà quân sự lỗi lạc, đồng thời cũng là nhà thơ kiệt xuất. Và nếu

xét trên cả ba phương diện ấy, nhìn lại suốt mấy ngàn năm qua, có thể nói Tào Tháo là nhân vật
không tiền khoáng hậu trong lịch sử Trung Quốc.
Tuy vậy, khi nhắc đến Tào Tháo, người ta vẫn thường chỉ liên tưởng đến một con người tượng
trưng cho những tính cách xấu như: “đa nghi”, “gian hùng”, “xảo quyệt”, “Tào tặc”, “Tào
man”… Điều này do nhiều nguyên nhân đưa tới, nhưng hình tượng Tào Tháo phản diện trong
tiểu thuyết Tam quốc của nhà văn La Quán Trung, với mức độ phổ biến đặc biệt sâu rộng của nó,
có thể được xem là một nguyên nhân quan trọng bậc nhất. Và quả thật, Tào Tháo đã từ một nhân
vật phản diện trong hý kịch và tiểu thuyết bước ra khỏi sân khấu và trang sách đi vào cuộc sống,
không những ở Trung Quốc mà cả ở Việt Nam. Có lẽ không ai trong chúng ta chưa từng nghe
đến tên “Tào Tháo”, hằng ngày chúng ta cũng thường nghe những câu cửa miệng như: “Đa nghi
như Tào Tháo”, “Tào Tháo đuổi”, “Nhắc Tào Tháo, Tào Tháo đến”… Và trong văn học nghệ
thuật, nhiều tác phẩm cũng lấy hình tượng Tào Tháo làm chất liệu sáng tác.
Như thế, Tào Tháo đã từ một nhân vật lịch sử, trở thành nhân vật, hình tượng văn học nghệ thuật,
rồi thành một biểu tượng văn hóa có sức sống bền lâu, lan truyền rộng rãi, vượt qua giới hạn
không gian (từ Trung Quốc sang Việt Nam cũng như nhiều nước khác) và thời gian (hình tượng
Tào Tháo đã sống hơn một nghìn năm và vẫn đang tiếp tục sống). Tuy có lúc đậm lúc nhạt, song
các vai trò khác nhau này của Tào Tháo luôn tồn tại song song. Đây là một hiện tượng đặc biệt, ít
thấy trong lịch sử văn học nghệ thuật thế giới.
Dưới đây là một phác thảo của chúng tôi về tiến trình du nhập, tiếp nhận và diễn tiến của hình
tượng Tào Tháo trong văn học Việt Nam, từ văn học dân gian, văn học trung đại đến văn học
hiện đại. Qua đó cũng có thể nhìn thấy một khía cạnh nào đó của tiến trình du nhập, tiếp nhận và
diễn tiến của Tam quốc nói chung và “truyện Tàu” nói chung tại Việt Nam trong năm thế kỷ qua.
1. HÌNH TƯỢNG TÀO THÁO TRONG VĂN HỌC DÂN GIAN
Văn học dân gian là sáng tác tập thể, gắn liền với tầng lớp bình dân trong xã hội, thể hiện thị hiếu
thẩm mỹ của người lao động, lưu truyền bằng hình thức truyền miệng. Do vậy “tính cộng
hưởng” về quan niệm, thẩm mỹ đối với một nhân vật hay vấn đề nào đó thường rất cao.

Sau khi được giới trí thức tiếp nhận, tiểu thuyết Tam quốc nhanh chóng lan truyền ra dân gian và
góp phần tạo nên sự đa dạng, phong phú cho văn học nghệ thuật dân gian. Ví dụ bài hô Chồng
nghiền trong bài chòi – một loại hình diễn xướng dân gian đặc biệt ở Liên Khu V:
Có chồng nghiền như ông tiên nho nhỏ
Thắp ngọn đèn sáng tỏ như sao
Tay cầm tiêm như Triệu Tử huơ đao
Miệng ngậm ống như Trương Phi ẩm tửu
Mắt liếc đèn, như Lưu Bị nhìn sao

Cẳng tréo hoe, như Khổng Minh nằm xem sách.
Ngoài Tam quốc, nhiều truyện Tàu khác cũng được du nhập Việt Nam, được mọi giai cấp tầng
lớp, giới tính, lứa tuổi trong xã hội đón nhận. Từ vua chúa quan lại cho chí những anh chăn vịt,
người ở đợ, chị làm đồng, thậm chí là cả tù nhân cũng thuộc lòng nhiều mẩu chuyện trong truyện
Tàu và say sưa kể cho nhau nghe. Mức độ phổ biến của truyện Tàu đối với tầng lớp bình dân
được thể hiện rất rõ trong văn học dân gian, chẳng hạn bài Vè ở tù:
Bước chân vào khám như hoàng tử vào lầu
Mặc áo không bâu như mình mang thiết giáp
Thầy chú đánh đập như thí võ Tràng An
Quần áo lang thang như mình mang giáp trụ
Tuông bờ lướt bụi như Khương Thượng kháng binh
Lặn suối dưới sình như Uất Trì tắm ngựa
Sáng mai ra cửa như Hà Tôn Tiến lập trận trường xà
Sắp hàng đi ra như vua sai trấn ải
Một giờ trở lại như nho sĩ nhập tràng
Dọn cơm hai hàng như làng ăn Trùng Cửu
Ăn rồi đi ngủ như Lưu Bị viếng Khổng Minh
Trống đánh ình ình như La Thông tảo bắc
……………….
Tào Tháo xuất hiện trong văn học dân gian, chủ yếu chỉ với vai trò là một nhân vật phản diện đi

ra từ tiểu thuyết Tam quốc hay từ các vở tuồng, cải lương, tượng trưng cho cái xấu. Ở đây hầu
như hoàn toàn không đả động hay chú ý gì đến vai trò lịch sử và vai trò văn học của nhân vật
này. Và sự xuất hiện của Tào Tháo cũng khá mờ nhạt so với các nhân vật khác trong cùng tác
phẩm Tam quốc, như: Quan Vũ, Trương Phi, Lưu Bị, Gia Cát Lượng…
Trong kho tàng các thành ngữ, có những câu rất quen thuộc với người Việt Nam từ ngày xưa mà
ngày nay chúng ta vẫn rất thường nghe: Đa nghi như Tào Tháo để chỉ những người có tính hay
nghi ngờ, Tào Tháo đuổi/rượt để chỉ trường hợp ăn uống không cẩn thận bị đau bụng, Nhắc Tào
Tháo Tào Tháo đến để chỉ người mình vừa nhắc đã xuất hiện…

Dưới đây là một ví dụ về hình ảnh của Tào Tháo trong mắt dân gian Việt Nam qua bài chòi miền
Trung: Quan Công phục Huê Dung (Quan Công mai phục ở Hoa Dung):
Vạn cổ trung can huyền nhật nguyệt
Thiên thu nghĩa khí quán kiền khôn
Quan công hầu tiết liệt nhứt môn
Lập đoạn văn, bắt Tào tặc chẳng tha hồn Tào man
Giữa chiến trường đoan thệ rõ ràng
Qua Huê Dung bắt Tào tặc mổ lấy gan anh hùng
Đem quân xin ngài không thuận tùng
E quan hầu dị lộ dạy cùng Tào gia
Quan công hầu bẩm với ca ca
Cho em xuất trận trả nợ ba cho Tào
Dầu cho Tào Tháo mưu cao
Em nguyền ra sức anh hào nợ trai
Em phân làm hai đạo binh oai
Tử Long, Dực Đức đón hai nẻo đàng
Cõi Huê Dung binh mã em sang
Phen này Tào tặc hết đàng đào sanh
Thiên táng ngã anh hùng, địa mai ngô hào kiệt
Tào Tháo:

Trăm lạy Quan công hầu
Ngàn lạy Quan công hầu
Xin quan hầu suy đi nghĩ lại
Lúc ở Tào về ngại cố tri

Từ ngày Quan Vũ ra đi
Tào không có một tiếng chi mách lòng
Dâng cẩm bào, xích thố cho ông
Cớ sao không nghĩ, đem lòng thứ tha
Dầu mà tha đặng Tào gia
Ơn ông sánh tợ hải hà cao thâm
Quan công hầu khi ấy hồi tâm
Diện tiền ông chẳng dám sánh cầm Tào nhơn
Ơn ông ví tợ Nam sơn
Nghĩa sánh tày Bắc hải, tôi cúi đầu vọng bái
Chỉ bắt Ngụy lui về. Xin quan hầu thứ ra đi
Tào tôi lạy tạ hồi qui.
Những ví dụ khác tương tự cho thấy, trong văn học dân gian, hình tượng nhân vật Tào Tháo ít
khi xuất hiện riêng biệt, mà thường gắn liền với hình tượng của nhân vật Quan Vũ với câu
chuyện ở Hoa Dung, khi Tào Tháo thua chạy về đó và Quan Vũ theo kế của Gia Cát Lượng đã
mai phục sẵn. Ở đây, Tào Tháo chỉ là nhân vật phụ, làm nền, làm đẹp thêm cái “trung can”,
“nghĩa khí” của nhân vật Quan Vũ. Điều này cũng bắt gặp ở các hình thức thể loại văn học dân
gian khác, chẳng hạn một câu đố cũng về hai nhân vật Quan Vũ – Tào Tháo và sự kiện diễn ra ở
Hoa Dung:
Trường giang thua trận hỏa công
Bôn ba chạy thoát, Hoa Dung băng miền
Tưởng là ngả tắt bình yên
Đón đầu đại tướng bên triền núi cao
Xuống yên uốn lưỡi kể nào

Ân xưa cám cảnh nao nao can trường
Đành tha, chịu tội trướng tiền.

Song qua đây chúng ta cũng thấy, hình tượng Tào Tháo trong văn học dân gian dù bị quy về phía
xấu, phản diện, “tặc”, nhưng chưa không đến nỗi quá tàn ác xấu xa. Tuy chỉ đóng vai trò làm
nền, vai phụ bên cạnh Quan Vũ, nhưng hình tượng Tào Tháo ở đây vẫn hiện lên với ít nhiều
thiện cảm bởi tính cách liên tài, biết chiêu hiền đãi sĩ. Chúng tôi chưa tìm thấy những ví dụ trong
văn học dân gian cho thấy sự lên án, đả kích gay gắt nhân vật Tào Tháo – điều rất thường thấy ở
các nhân vật phản diện khác như Đổng Trác, Lữ Bố…

2. HÌNH TƯỢNG TÀO THÁO TRONG VĂN HỌC HÁN NÔM THỜI TRUNG ĐẠI
So với văn học dân gian, có lẽ hình tượng nhân vật Tào Tháo xuất hiện sớm hơn trong văn học
viết. Điều này do đối tượng tiếp nhận tiểu thuyết Tam quốc ban đầu là tầng lớp trí thức Nho học,
đọc nguyên tác qua bản Hán văn, sau đó kể lại hoặc soạn tuồng và từ đó lan truyền trong dân
gian.
Trong sáng tác văn học thời trung đại, các nhà văn thường vận dụng điển tích điển cố trong
truyện, kinh, sử Trung Quốc vào trong tác phẩm. Người ta có thể phán đoán được chủ ý, quan
niệm của tác giả đối với các nhân vật sự kiện thông qua việc sử dụng các điển cố đó.
Tiểu thuyết Tam quốc ra đời vào cuối thế kỷ XIV tại Trung Quốc. Lật lại lịch sử văn học Việt
Nam, ngay đầu thế kỷ XV, chúng ta đã thấy các câu chuyện và nhân vật Trương Phi, Lữ Bố xuất
hiện ở Việt Nam trong tác phẩm của Nguyễn Trãi. Ví dụ, Lại thư dụ Vương Thông (1427) có
đoạn viết: “Chỉ e người Nam trong thành nhớ mến chủ cũ, người Ngô ở đây khốn khổ không
kham, thì những người chống các ông sẽ kế nhau ra hàng, các ông như Trương Phi, Lữ Bố lại bị
chính bọn thủ hạ làm hại, đó là lẽ tất nhiên” (Văn học thế kỷ XV-XVII , tr.175).
Đây không hẳn là dấu hiệu cho thấy tiểu thuyết Tam quốc của La Quán Trung đã hiện diện ở Việt
Nam từ đầu thế kỷ XV, mà có thể Nguyễn Trãi hay các trí thức Việt Nam đương thời lấy truyện
tích từ sử sách Trung Quốc (ví dụ Tam quốc chí của Trần Thọ, thế kỷ III, hay các thoại bản,
giảng sử ra đời trước tiểu thuyết Tam quốc). Song cũng có thể thấy rằng, ít ra các câu chuyện và
nhân vật trong Tam quốc cũng đã đi sâu vào văn hoá của người Việt từ hơn năm thế kỷ trước.

Song ở đây chúng tôi cũng không hoàn toàn loại trừ khả năng có thể tiểu thuyết Tam quốc du
nhập Việt Nam từ thời Nguyễn Trãi dưới dạng nguyên tác Hán văn, vì đương thời người Việt
cũng sử dụng chữ Hán như người Trung Quốc, không bị trở ngại về mặt ngôn ngữ. Hơn nữa, việc
thông thương giữa hai nước bấy giờ cũng không phải là khó khăn, có điều kiện cho việc du nhập
thư tịch từ Trung Quốc sang Việt Nam sớm.
Cũng vào khoảng thời gian này, ngoài Lại thư dụ Vương Thông của Nguyễn Trãi, chúng tôi cũng
thấy các câu chuyện trong Tam quốc xuất hiện rải rác ở một số tác phẩm khác. Ví dụ Chí Linh
sơn phu của Trần Thuấn Du có đoạn nhắc đến chuyện Tào Tháo tiến đánh Lưu Bị ở Trường Bản,
nhằm so sánh sự gian nan của Lê Lợi còn hơn cả Lưu Bị khi xưa:
Nại cuồng khấu chi tính thôn
Nhi khổ diệm chi phương thịnh

Lưu ly phương thất dụ ư Trường Bản chi gian nguy
(Đương khi giặc nước tung hoành/ Gặp lúc cơn nguy còn thịnh/ Gian nan biết mấy, so Trường
Bản thuở trước còn hơn) (Văn học thế kỷ XV-XVII , tr.243).
Như nói qua ở trên, ngay từ đầu thế kỷ XV, Tam quốc (1) đã được nhắc đến trong tác phẩm của
Nguyễn Trãi, Trần Thuấn Du. Còn việc người Việt bình luận, đánh giá nhân vật Tào Tháo chưa
rõ bắt đầu từ bao giờ và như thế nào. Hiện tại chúng tôi mới thấy từ lời bình cuối Truyện người
con gái Nam Xương trong tập Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ (thế kỷ XVI). Đoạn đầu lời
bình nhắc đến chuyện Tào Tháo đa nghi mà giết lầm cả nhà Lã Bá Xa: “Than ôi, những việc từa
tựa như nhau, thật là khó tỏ mà dễ hoặc. Cho nên quăng thoi đứng dậy, tuy mẹ bậc đại hiền cũng
phải phân vân, mất búa đổ ngờ tuy con người láng giềng cũng khó chối cãi, ý dĩ đầy xe, Quang
Võ đổ ngờ lão tướng, “trói lại mà giết”, Tào Tháo đến phụ ân nhân, việc thị Thiết cũng giống
như vậy” (Văn học thế kỷ XV-XVII , tr.706). Đây đương nhiên là những lời phê phán Tào Tháo,
song xem lời lẽ thì thấy người bình cũng phê phán Tào Tháo với thái độ ôn hòa, không đến mức
lên án gay gắt.
Cũng vào khoảng thế kỷ XVI, xuất hiện truyện thơ Nôm Đường luật Tam quốc thi với 340 bài
vừa thất ngôn bát cú, vừa tứ tuyệt và một bức thư Quan Vũ để lại cho Tào Tháo gồm 34 câu làm
theo thể thất ngôn trường thiên. Điều này chứng tỏ tiểu thuyết Tam quốc đã được tiếp nhận rộng

rãi ở Việt Nam. Tác phẩm kể lại các tình tiết và sự kiện trong Tam quốc từ hồi 14 đến hồi 28.
Trong số 341 bài này, có khá nhiều bài nói về Tào Tháo, ví dụ các bài: Tào Tháo hỏi chư tướng,
Tuân bẩm Tháo, Tháo bảo Liêu, Chư tướng Tam quốc thi bẩm Tháo, Liêu bẩm Tháo, Tháo bảo
chư tướng, Dục-Gia-Quắc bẩm Tháo, Tháo bảo Liêu, Tiểu quân bẩm Tháo, Dục bẩm Tháo,
Tháo đối Quan… Đây cũng là đoạn tiêu biểu kể về tinh thần khát khao cầu hiền của Tào Tháo.
Tào Tháo tìm mọi cách chiêu nạp Quan Vũ, chẳng riêng mình, mà còn không ngại nhờ cậy đến
tất cả bá quan văn võ dưới trướng nghĩ cách kéo Quan Vũ về với Ngụy. Ví dụ bài Tháo bảo Liêu
(Tào Tháo nói với Trương Liêu):
Quan công là đấng có tài năng
Chúng liệu điều nào dỗ được chăng
Đỡ chân tay phù nước trị
Làm nanh vuốt giúp đời bằng
Công nên lộc cả nghìn vàng thưởng
Chức đến quyền cao mấy bực thăng
Văn vũ trong triều ai nấy cả
Lẽ nào ta được cậy thời rằng.
Hay bài Tháo đối Quan (Tào Tháo nói với Quan Vũ, khi Quan Vũ bỏ Ngụy về với Lưu Bị):

Mỗ vốn tâm thành trị quốc gia
Xưa nay chi có dám sai ngoa
Vội nghe rằng đã đi hăm hở
Chẳng lấy chi đưa nghĩ đận đà
Diệu vợi đường trường ngoài mấy dặm
Ít oi lễ mọn gọi rằng là
Kìa ai nơi ấy bưng bàn lại
Của chẳng bao nhiêu gọi chút quà.
Mặc dù nội dung chính của Tam quốc thi là ca ngợi phẩm chất và khí tiết của Quan Vũ, nhưng ở
đây ta cũng thấy Tào Tháo được miêu tả bằng những lời trân trọng đối với một người biết chiêu
hiền đãi sĩ.

So với tiền nhân, có lẽ Nguyễn Du là người thể hiện khá rõ quan điểm của mình trong việc đánh
giá nhân vật Tào Tháo. Trong thời gian đi sứ, ông đã qua nhiều nơi, nhiều di tích lịch sử văn hóa
trên đất Trung Quốc và đều có ghi lại cảm nhận của mình trong tập Bắc hành tạp lục. Nguyễn
Du đã đi qua đài Đồng Tước do Tào Tháo cho xây dựng để dưỡng già, rồi những ngôi mộ được
truyền là do Tào Tháo xây để đánh lạc hướng kẻ thù và ông đã để lại hai bài thơ cảm tác nói lên
suy nghĩ của mình về Tào Tháo. Trước tiên là Đồng Tước đài:
Nhất thế chi hùng an tại tai?
Cổ nhân khứ hề, kim nhân lai!
Bất kiến Nghiệp Trung Ngụy Vũ đế
Đãn kiến giang biên Đồng Tước đài
Đài cơ tuy tại, dĩ khuynh dĩ
Âm phong nộ hào thu thảo mĩ
Ngọc long kim phượng tẫn mang mang
Hà huống đài trung ca vũ kỹ!
Tư nhân thịnh thời, tùy cảm đương?
Diểu thị hoàng đế lăng hầu vương

Chỉ hận tằng đài không luật ngột
Tiểu Kiều chung lão giá Chu lang
Nhất triêu đại hạn hữu thời chí
Thượng thực tấu ca đồ duyệt quỉ
Phân hương mai lý khổ đinh ninh
Lạc lạc trượng phu hà nhĩ nhĩ?
Gian hùng biệt tự hữu cơ tâm
Bất thị minh ai nhi nữ khí
Thiên cơ vạn xảo tẫn thành không
Chung cổ thương tâm Chương giang thủy
Ngã tư cổ nhân thương ngã tình
Bồi hồi phủ ngưỡng bi phù sinh

Như thử anh hùng thả như thử
Huống hồ thốn công dữ bạc danh
Nhân gian huân nghiệp nhược trường tại
Thử địa cao đài ưng vị khuynh!
(Ở đâu nhỉ anh hùng thuở nọ?/ Người xưa đi lại có người nay/ Nghiệp Đô, Ngụy đế đâu đây/ Chỉ
thấy Đồng Tước đài này bên sông/ Nền còn đó, nhà long tường đổ/ Gió vi vu ngọn cỏ rã rời/ Hai
lầu Long, Phượng đâu rồi/ Nữa phường ca vũ trong đài mà chi!/ Thời oanh liệt người kia ghê
gớm/ Coi nhẹ vua, khinh đám hầu vương/ Tiếc thay đài những bỏ suông/ Tiểu Kiều vẫn vợ Chu
lang đến già/ Khi tận số đã qua kiếp khác/ Chuyện cỗ bàn tấu nhạc cúng ma/ Thiếp hầu hương
dép chia ra/ Trượng phu lỗi lạc sao mà thế ư?/ Kẻ gian hùng tâm cơ sẵn có/ Nào phải tuồng nhi
phụ kêu thương/ Muôn vàn khôn khéo dở dang/ Nghìn thu dòng nước sông Chương gợn sầu/
Nghĩ người trước đau lòng đòi đoạn/ Kiếp phù sinh ngao ngán nhường này/ Anh hùng như vậy
cũng vầy/ Công danh một chút mảy may thá gì!/ Đời mà thịnh mãi không suy/ Thì đài Đồng
Tước có khi vẫn còn!) (Phạm Khắc Khoan, Ngô Ngọc Can dịch).
Lời bài thơ cho thấy, bản thân Nguyễn Du cũng cho Tào Tháo là “nhất thế chi hùng”, “anh
hùng”; nhưng đó là ông đưa ra để phủ nhận chứ không phải công nhận, đồng thời nhấn mạnh
hơn mặt “gian hùng”, phi “trượng phu” của Tào Tháo. Tuy vậy, dù sao hình ảnh Tào Tháo trong

Đồng Tước đài vẫn còn ít nhiều sáng sủa. Sang đến bài Thất thập nhị nghi trủng (Bảy mươi hai
ngôi mộ giả), thể hiện cảm xúc của Nguyễn Du khi đứng trước cảnh hoang tàn tiêu điều của
Nghiệp thành – nơi năm xưa Tào Tháo tung hoành ngang dọc, thì Tào Tháo bị Nguyễn Du phê
phán rất nặng, với những từ gắt gao: “xú danh mãn quách” (tiếng thối đầy quan tài), “tặc cốt
thiên niên” (xương giặc nghìn năm):
Nghiệp Thành thành ngoại dã phong xuy
Thu thảo tiêu tiêu cực sự phi
Uổng dụng nhất nhân vô hạn trí
Không lưu vạn cổ hứa đa nghi
Xú danh mãn quách tàng hà dụng
Tặc cốt thiên niên mạ bất tri

Hà tự Cẩm thành Tiên chủ miếu
Chí kim tùng bách hữu quang huy
(Bên ngoài thành Nghiệp gió thu đưa/ Cây cỏ tiêu điều việc khác xưa/ Dụng hết một đời mưu
xảo quyệt/ Gây cho muôn thuở mối nghi ngờ/ Đầy săng danh xấu cần chi giấu/ Muôn kiếp xương
tàn mắng cũng trơ/ Khác hẳn Cẩm thành đền Hán chúa/ Thông tươi bách tốt đến bây giờ) (Phạm
Khắc Khoan, Ngô Ngọc Can dịch).
Bênh cạnh thơ, ca trù là một loại hình nghệ thuật đặc biệt của Việt Nam, phát triển mạnh mẽ ở
thế kỷ XVIII và XIX, kết hợp chặt chẽ giữa thơ và nhạc. Ở đây hình tượng Tào Tháo cũng được
xuất hiện, nhưng trong ca trù, hình tượng Tào Tháo xuất hiện không phải với vai trò phụ, làm
nền mà có tính độc lập, vượt qua những đánh giá chính – tà của dân gian, nhưng băn khoăn anh
hùng – gian hùng của tư tưởng chính thống phong kiến. Khi đi vào thế giới hưởng lạc với tư
tưởng Thiền Lão, hình tượng Tào Tháo đã được nhìn nhận một cách bình đẳng, thậm chí còn
thiên về khuynh hướng ngợi ca. Ví dụ bài hát nói Cạo râu mang phong vị trào lộng sau đây của
Nguyễn Văn Bình (cuối thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX) nhắc đến đến một sự kiện trong Tam quốc:
Khi Tào Tháo đánh nhau với Mã Siêu ở Đồng Quan bị thua. Tháo cởi áo mũ chạy trốn. Quân Mã
Siêu trông thấy hô: Người râu dài ấy là Tào Tháo. Tháo sợ quá vội lấy gươm cắt râu mà chạy.
Quân Mã Siêu lại hô: Người râu ngắn kia là Tào Tháo. Tháo hoảng hốt lại đưa gươm lên cạo
sạch râu đi. Vừa cạo xong lại nghe hô: Người không râu đó là Tào Tháo. Nguyên văn bài hát nói:
Mữu:
Đã sinh ra kiếp nam nhi
Ai không có vẻ tu mi ở đời

Để râu sợ chóng già người
Ừ thì cạo quách cho đời trẻ dai
Nói:
Bà mụ nặn ra người khéo xỏ
Đem miệng người máy mó cấy râu vào
Lồm xồm như búi rửa cầu ao
Ăn cũng vướng, cọ vào ai cũng ghét

Hôn vợ, vợ ngờ đem chổi quét
Nựng con, con ngỡ lấy rơm chùi
Buổi văn minh muốn đẹp mặt với đời
Tóc đã húi để râu dài chi chẳng cạo
Trường giả tu Tháo, đoản tu giả Tháo, vô tu giả diệc Tháo
Tiếng anh hùng còn dấu mãi nghìn thâu
Bất nghì nào phải không râu.
Các tác phẩm Hán Nôm trên đều thuộc vào văn học trung đại Việt Nam. Vậy một người có thành
tựu và vai trò lớn lao đối với thơ ca Trung Quốc như Tào Tháo, không lẽ chỉ trở thành “chất liệu”
trong sáng tác của các nhà văn Việt Nam thôi hay sao? Chẳng lẽ các tác phẩm của Tào Tháo
không để lại dấu ấn gì cho các nhà văn Việt Nam thời trung đại?
Tào Tháo sống vào cuối thời Hán, ông là người có công xây dựng nên tao đàn đầu tiên ở Trung
Quốc (Nghiệp Thành thi đàn), là người góp phần chủ yếu vào việc hình thành “phong cốt Kiến
An”. Và thực tế, Kiến An là thời kỳ lịch sử ngắn ngủi (25 năm), loạn lạc, nhưng lại là một giai
đoạn rực rỡ trong lịch sử văn học Trung Quốc với “Tam Tào” (Tào Tháo, Tào Phi, Tào Thực) và
“Thất Tử” (Khổng Dung, Vương Xán, Lưu Trinh, Trần Lâm, Nguyễn Vũ, Từ Cán, Ứng Dương).
Thơ ca trung đại Việt Nam chủ yếu ảnh hưởng thi pháp Đường – Tống, nhưng thi thoảng vẫn
thấy các nhà văn nhà thơ nhắc tới các tác giả tác phẩm thời Kiến An như Tào Thực (Trần vương).
Ví dụ một đoạn trong bài ca trù Tương tiến tửu của Nguyễn Đức Nhu:
Thánh hiền trước nay đều tịch mịch
Người say sưa tiếng để nghìn thu

Yến Trần Vương say tỉnh mặc tha hồ
Chủ sao nói ít tiền cho lỡ cuộc
Rượu đối ẩm mua về lại chuốc
Đổi rượu ngon sá tiếc ngựa cừu đâu
Cùng nhau cất tiếng tiêu sầu.
Hay Vương Xán – thi nhân đứng đầu Thất Tử, cũng được nhắc đến khá nhiều. Chẳng hạn ở bài
Thuật chí của Lý Tử Cấu (thế kỷ XV):

Phong nguyệt trường cung thi xã hứng
Giang sơn chính tác túy hương du
Bình sinh vị cải Tang quân nghiễn
Đáo xứ liêu vi Vương Xán lâu
Túng sử thế nhân đa thốn đạp
Dã ưng vô nộ đáo hư châu.
(Chẳng rừng, chẳng chợ, chẳng khanh công/ Chẳng học Tô Tần áo rách bong/ Thi hứng gió trăng
ngâm chẳng cạn/ Rượu say, sông núi dạo khôn cùng/ Tang quân nghiên cũ không thay đổi/
Vương Xán “lầu cao” luống nhớ trông/ Giả phỏng người đời nhiều quở trách/ Cầm bằng không
giận, chiếc thuyền không) (Bản dịch trong Văn học thế kỷ XV-VII).
Chúng tôi cũng bắt gặp giữa Chuyện người nghĩa phụ ở Khoái Châu trong Truyền kỳ mạn lục
của Nguyễn Dữ, nhân vật Phùng Trọng Qùy ngâm một bài ngũ ngôn trường thiên, cũng có câu
nhắc đến Vương Xán:
Phạ thụy Hoành sơn hiểu
Hành ca Diễn thủy tân
Đăng lâu Vương Xán lệ
Sách cú Đỗ Lăng cân
(Từng khi ngủ dưới Đèo Ngang/ Từng khi bến Diễn ngâm vang điệu sầu/ Lệ tuôn, Vương Xán
lên lầu/ Sầu ôm, Đỗ Phủ ngâm câu cảm hoài) (Bản dịch trong Văn học thế kỷ XV-VII).

Tuy vậy, những nhà văn Việt Nam trên khi nói tới văn học Ngụy Tấn, chỉ chú ý khai thác tư
tưởng hưởng lạc, cái “thông thoát” của các thi nhân Trung Quốc đương thời. Còn đặc trưng
“khảng khái” của phong cốt Kiến An mà Tào Tháo là trung tâm, thì lại ít người nói tới. Qua lời
phê bình của nhà bác học Lê Qúy Đôn (thế kỷ XVIII) trong tác phẩm Vân đài loại ngữ, có thể
thấy ông đã khái quát được những đặc sắc và đóng góp của văn học Hán Ngụy: chân thực,
khoáng đạt, có ý vị cổ: “Những bài ca, bài hành của nhạc phủ đời Hán, đời Ngụy còn có ý vị đời
cổ. Từ đó về sau, thanh luật bị trói buộc, âm vị bị hạn chế, người có tài lo vấp váp, kẻ vô tài khổ
về câu nệ, do đó lời thơ ở tự trong tâm phát ra không được thực” (Phạm Vũ, Lê Hiền dịch,
tr.267).

Song đi vào chi tiết hơn, khi nói về văn học Kiến An, chỉ thấy Lê Qúy Đôn gián tiếp nhắc tới Tào
Thực: “Cổ nhân đọc sách không cẩu thả. Thí dụ Hạ Tri Chương đời Đường, khi được vua Huyền
tông đòi vào hỏi về bài phú U cư của Tào Thực, vì sao lấy cảnh vật ở xa, ý trỏ vào đâu. Hạ Tri
Chương giải thích từng câu một, mỗi câu đến vài trăm điều. Nếu Tri Chương không thuộc kỹ
từng thiên, làm sao giải thích nổi? Xem một việc này đủ biết: trong bụng có uẩn súc đã lâu, mới
trả lời được thế” (Phạm Vũ, Lê Hiền dịch, tr.260). Lê Qúy Đôn cũng trực tiếp nói về Điển luận –
Luận văn của Tào Phi: “Trong sách Điển luận, Tào Phi nói: Thể văn tấu nghị nên nhã nhặn, thể
văn thư luận nên rành mạch, thể văn minh lụy nên chân thực, thể thi thể phú nên bóng bẩy” và
phê bình: “Tào Phi nói: Làm văn lấy ý làm chủ, lấy khí làm phụ, lấy lời làm hộ vệ, những tác
phẩm của danh gia đời xưa, không ngoài mấy câu châm ngôn ấy. Lời phê này chắc không của
chính Tào Phi, mà hẳn rút từ đâu đó ra thôi” (Phạm Vũ, Lê Hiền dịch, tr.252). Còn nói riêng về
Tào Tháo hay bàn về thơ ca của Tào Tháo thì ngoài Tuy Lý vương Miên Trinh (1820 – 1897),
chúng tôi chưa tìm thêm được ai khác. Tư liệu này chứng tỏ rằng, giới văn học trí thức nước ta
thời trung đại cũng có người đã đọc thơ ca của Tào Tháo rất kỹ và có những phát biểu thật sâu
sắc. Đó là một đoạn trong bài tựa đầu Tĩnh Phố thi tập của Miên Trinh – một nhà thơ lớn thời
Nguyễn:
Khách hữu vấn ư dư viết: “Phù nhân chi ư thi dã, do sơn chi hữu lam, thủy chi hữu ba, điểu chi
hữu thanh, hoa chi hữu hương dã, giai nhân kỳ tâm chi động, phát chi vi thanh. Tâm động ư ai,
kỳ thanh vi thê; tâm động ư hỉ, kỳ thanh vi nùng; tâm động ư lạc, kỳ thanh vi dâm; tâm động ư
nộ, kỳ thanh vi hùng. Cố thi chi khả quý tại động, hoặc vi hoạt động, vi biến động, vi linh động,
vi lưu động, vô phi động dã. Cổ nhân chi thi, diệc đa dĩ động kiến trường. Tạ Linh Vận đắc động
chi manh dã, Tào A Man đắc động chi hùng dã, Thẩm Thuyên Kỳ đắc động chi hoa dã, Tống Chi
Vấn đắc động chi tinh dã, Lý Thái Bạch đắc động chi ảo dã, Đỗ Tử Mỹ đắc động chi cực dã. Thử
sổ giả diệc túc trưng dã. Túc hạ hà thủ ư tĩnh, nhi dĩ tĩnh danh Phố, dĩ Tĩnh Phố danh thi hồ,
ngưỡng hữu sở thuyết hồ? Kính tương tẩy nhĩ”.
(Có một ông khách tới hỏi tôi rằng: Phàm người ta đối với thơ, cũng như núi có sương, nước có
tiếng sóng, chim có tiếng hót, hoa cỏ có mùi thơm, ấy đều bởi lòng người xúc động mà phát ra
cả. Lòng người xúc cảm bởi đau thương, thì phát ra âm thanh bi thảm; mừng rỡ thì thanh âm
nồng nàn; vui xướng thì thanh âm quyến rũ; tức giận thì thanh âm hùng tráng. Cho nên cái quý
của thơ là ở chỗ động, đó có thể là hoạt động, là lưu động, là linh động, là biến động, thực không

có gì ngoài cái động vậy. Thơ của cổ nhân cũng phần nhiều lấy động làm sở trường, ví như Tạ
Linh Vận sở đắc cái linh diệu của động, Tào A Man sở đắc cái hùng vĩ của động, Thẩm Thuyên
Kỳ sở đắc cái anh hoa của động, Tống Chi Vấn sở đắc cái tinh túy của động, Lý Thái Bạch sở
đắc lẽ huyền ảo của động, Đỗ Tử Mỹ đạt tới tột đỉnh của động. Chỉ bấy nhiêu cũng chứng tỏ

được động đối với thơ quan trọng đến mức nào. Vậy thì tại sao ngài lại cứ thủ lấy cái tĩnh, lấy
tĩnh để đặt tên cho vườn là Tĩnh Phố, lại lấy hai chữ Tĩnh Phố đặt tên cho tập thơ. Phải chăng
ngài có ý đồ riêng, mong được ngài bảo cho” (Nguyễn Đình Phức dịch).
Tào A Man ở đây chính là Tào Tháo. Như lời tác giả viết, thì người phát biểu quan điểm về cái
“động” trong thơ là “khách”, tức có thể là một bạn thơ của Miên Trinh chứ không phải ông. Tuy
nhiên chúng tôi cũng cho rằng rất có thể đó chính là quan điểm của Miên Trinh về cái “động” và
“tĩnh” trong thơ, chẳng qua ông “phân thân”, “tách vai” để nói mà thôi.
Ngoài ví dụ trên, chúng tôi thấy một trường hợp một trường hợp khác, lam bản của bài ca trù này
nguyên văn chữ Hán được Đào Nguyên Phổ diễn nôm:
Khách viết:
Nguyệt minh tinh hy
Ô thước nam phi
Thử phi Tào Mạnh Đức chi thi hồ!
(Khách rằng: Trăng sáng sao thưa/ Đàn chim ô thước lững lờ về nam/ Câu thơ ấy ai làm thuở
trước/ Chẳng phải Tào Mạnh Đức đó không).
Ở đây Tào Tháo được nhắc đến và Đào Nguyên Phổ đã gián tiếp truyền bá một vài câu thơ của
Tào (Nguyệt minh tinh hy/ Ô thước nam phi). Nguyên trên đây là bài Tiền Xích Bích phu của Tô
Đông Pha, mà chúng tôi chỉ lược dẫn một vài câu.

3. HÌNH TƯỢNG TÀO THÁO TRONG VĂN HỌC HIỆN ĐẠI
Đầu thế kỷ XX, chữ quốc ngữ và báo chí Việt Nam phát triển mạnh mẽ, mà cái nôi của nó là đất
Nam bộ.
Năm 1901, ngay từ số thứ nhất, trên tờ Nông Cổ Mín Đàm, lần đầu tiên Tam quốc được dịch ra
chữ quốc ngữ và đăng tải dài kỳ với nhan đề Tam quốc chí tục dịch. Năm 1903, tuyển tập thơ

bằng chữ quốc ngữ đầu tiên xuất hiện: Quấc âm thi hiệp tuyển, cuối tuyển tập, tác giả Lê Quang
Chiểu dành nhiều bài vịnh các nhân vật trong Tam quốc, như Quan Vũ, Lưu Bị, Trương Phi, Lữ
Bố, Điêu Thuyền, Khổng Minh, Đổng Trác… Riêng Tào Tháo, không thấy ông vịnh riêng thành
một bài như các nhân vật khác, mà chỉ được nhắc tới trong bài Thơ ông Quan Đế (tức vịnh Quan
Vũ):
Ngời nghĩa đởm chói trung cang
Khó sánh từ xưa đức Thánh Quan

Ba ước cùng Tào gan sắt đá
Một nguyền ở Hớn dạ son vàng
Rỡ ràng đuốc ngọc soi nhà tối
Linh ứng hồn hoa hiển núi toàn
Cao rạng với trời so chẳng kém
Muôn đời vỡ mật đảng tôi gian.
Hình ảnh Tào Tháo ở đây hiện lên hoàn toàn trung tính, cho nên chúng ta không biết được thái
độ của Lê Quang Chiểu đối với nhân vật này thế nào. Trong khi đó, đối với những nhân vật phản
diện như Lữ Bố, Đổng Trác… ông phê phán rất mạnh. Ví dụ bài vịnh Đổng Trác:
Đã vầy gia quyến ở My Ô
Mặt mốc còn mang lại đế đô
Số quỷ khiến lầm tay Lữ Bố
Mưu thần thêm sẵn sức Tư Đồ
Rồi đời cũng bởi vì tham sắc
Ỷ thế cho nên phải nát mồ
Tướng tá rộn ràng coi dễ gớm
Vãn tuồng quân nịnh có xong mô.
Chúng tôi nghĩ, nguyên nhân Lê Quang Chiểu không vịnh Tào Tháo có lẽ không phải vì nhân vật
này thiếu sức hấp dẫn, không để lại ấn tượng. Ở đây có thể vì Lê Quang Chiểu thấy Tào Tháo là
người không dễ nhận xét đánh giá như những nhân vật toàn tốt hoặc toàn xấu khác, nên ông
tránh.

Tình hình “Tào Tháo làm nền cho Quan Vũ” như thấy ở đây, cũng tương tự như đã thấy ở văn
học dân gian mà phần trên chúng tôi đã phân tích. Và tình hình này vẫn tiếp tục ở nhiều tác giả,
tác phẩm sau này. Ví dụ bài ca trù Tặng ông Quan công của tác giả Biện Có đăng trên Nông Cổ
Mín Đàm số 198 (1905):
Tích Quan thánh phong hầu thuở trước
Miễu Tam Trung còn roi dấu muôn đời

Yến Tào công thết đãi khuyên mời
Cẩm bào thưởng cấp cho mỹ nữ
Trí hữu Hán chỉ quân thần trọng sự
Mục vô Tào mà đất Hứa phải kê thân
Lúc huyền lương khi quải ấn lúc phong kim
Tẩu xích thố xung khai thiên lý nhựt
Thanh long yển tân tam phân quốc
Xích diện cao huyền bách vạn thu
Kìa là ai bỉnh chúc quan thơ
Trong sử sách bia danh trung ngãi
Chí khẳng khái lưu danh vạn đại
Mới rằng hay nhứt trụ kình thiên
Bảng vàng treo thiên cổ nhứt nhơn
Ai ai cũng tràn ngâm vịnh tán... (2)
Tác phẩm cho thấy, lần này Tào Tháo xuất hiện không phải với vai trò làm nền cho Quan Vũ, mà
đã được nhận định là “anh hùng” so sánh với Khổng Minh, cũng tương tự trường hợp bài Cạo
râu của Nguyễn Văn Bình đã nói ở trước.
Sau khi phong trào truyện Tàu đầu thế kỷ XX đi xuống bởi phong trào giải Hán phục Việt và sự
xâm nhập của văn hóa phương Tây, nhưng tiểu thuyết cổ điển Trung Quốc vẫn được nhiều người
tìm đọc. Thậm chí đọc truyện Tàu trở thành một cái “thú” của người Việt, không riêng ở Nam bộ
mà còn sang cả những vùng miền khác.
Nếu ở miền Nam, Tào Tháo chủ yếu xuất hiện trong thơ ca, thì ở miền Bắc, Tào Tháo lại chủ yếu

xuất hiện trong văn xuôi. Đặc biệt, ở đây nhiều nhà văn trở lại mượn hình ảnh của Tào Tháo
trong tiểu thuyết Tam quốc và trong văn học dân gian để khắc họa tính cách nhân vật trong tác
phẩm của mình.
Tác phẩm Đôi mắt (1948) của nhà văn Nam Cao ban đầu vốn có tên là Tiên sư anh Tào Tháo.
Đoạn cuối tác phẩm này cũng cho thấy Tam quốc được giới trí thức đương thời thích thú đến thế
nào. Như lời nói của Hoàng với Độ: “Trong tất cả các tiểu thuyết Ðông Tây, có hai quyển tôi mê
nhất là Tam Quốc và Ðông Chu Liệt Quốc. Về cái môn tiểu thuyết thì thằng Tàu nhất. Nhưng

cũng chỉ có hai bộ ấy thôi. Thuỷ Hử cũng hay, chẳng kém Tam Quốc và Ðông Chu Liệt Quốc.
Những tiểu thuyết khác hay đến đâu, anh cũng chỉ đọc một câu. Ðọc đến lần thứ hai là giảm thú
rồi. Nhưng Tam Quốc với Ðông Chu thì đọc đi đọc lại mãi vẫn thấy thú như mới đọc”. Và ở đây,
cũng có thể thấy rằng tác giả, qua nhân vật chính diện là Độ, đã không trực tiếp phê phán Hoàng,
mà thông qua việc để cho Hoàng say mê tán dương Tào Tháo khiến người đọc thấy được tính
cách gian hùng cơ hội của Hoàng bật lên. Đoạn cuối tác phẩm: “Chị Hoàng đã tìm thấy, bắt đầu
cất tiếng thanh thanh đọc. Anh Hoàng vừa hút thuốc lá vừa nghe. Mỗi khi đọc đến đoạn hay anh
lại vỗ đùi kêu : “Tài thật ! Tài thật ! Tài đến thế là cùng ! Tiên sư anh Tào Tháo”.
Nhân vật Tào Tháo trong Tam quốc không chỉ tồn tại trong dân gian bằng hình thức truyền khẩu
để chỉ tính cách người hay nghi ngờ quá đáng, mà thành ngữ “Đa nghi như Tào Tháo” cũng được
nhiều nhà văn Việt Nam hiện đại đưa vào tác phẩm. Nó góp phần khắc họa tính cách nhân vật
một cách sinh động và sắc sảo hơn. Chẳng hạn trong truyện ngắn Tầm nhìn xa (1962), khi miêu
tả tính cách khôn ngoan nhiều mưu mẹo của nhân vật Tuy, nhà văn Nguyễn Khải đã vận dụng rất
đắt từ “ngón” đi kèm với thành ngữ “Đa nghi như Tào Tháo”:
“Biền khẽ bấu vào cánh tay anh cán bộ Ty kiến trúc: Ông ấy vẫn chưa chịu hở cái ngón chính ra
với anh đâu”.
Anh kia chỉ mỉm cười e thẹn. Chuyến đi xuống xã đầu tiên của anh đã có những kết quả tốt đẹp,
người ta đã yêu mến anh, đối đãi với anh hết sức bình đẳng, coi anh như một cán bộ chính trị, và
bây giờ đây những người có trách nhiệm lớn trong xã lại còn mời anh tham dự vào một câu
chuyện thầm kín của bọn họ.
Tuy vừa có vẻ giận dữ, vừa cười cợt: “Còn ngón nào nữa. Anh đa nghi như Tào Tháo ấy”.

Biền cuộn một điếu thuốc rời, cười mủm mỉm: “Chỉ có lão Sĩ là dại thôi. Bây giờ cả xã này họ
đồn nhau là nhà ông Sĩ to nhất xã, nhưng theo tôi thì nhà ông Tuy Kiền mới to nhất xã”.
Trong tiểu thuyết Mẫn và tôi (1972) của Phan Tứ, thành ngữ “Đa nghi như Tào Tháo” lại xuất
hiện thông qua lời của nhân vật “chị Tám” phê phán “tính đa nghi” của Thiêm khi Thiêm nghĩ
ngợi băn khoăn về tình cảm của Mẫn đối với mình. Đoạn ví dụ:
Một búng hơi nóng thốc lên cổ. Tôi nuốt nó xuống. Nhắc đến Mẫn phải thờ ơ mới đúng chứ,
người ta lạnh ngắt với tôi… Một búng nữa. Một nữa. Cái bình thủy ngoài mát trong sôi đã thổi
bật nút, pưng một tiếng, bốc hơi cuồn cuộn. Thôi được, cứ kể hết một lần cho hả tức rồi sẽ nguội,
nguội hẳn. Người ta còn giả bộ không biết, đợi tôi lạy lục nữa cơ, đời nào! Người ta hiểu tôi chán
chê mê mải rồi chị ơi, từ những ngày cứu lụt, dạo nổ súng che chở nhau trên gò hoang, tới cái
đêm trăng không bao giờ quên. Không biết, thì việc gì lại xảy ra cuộc lánh né như chuột tránh
mèo hiện nay mà nghĩ kỹ tôi lại thấy là mèo vờn chuột? Nghĩa là gì? Mẫn không hề yêu tôi, dêrô. Hay Mẫn nghĩ rằng càng thương càng phải rút vào cố thủ trong boong ke, đứng trong ấy mà ú
tim ú òa, thương kiểu đó thì anh em xin kiếu. Hay Mẫn lỡ ưng tôi bây giờ hối lại, bắt đầu hỏi dò
xem có ông cấp tỉnh hay ông trung đoàn nào chưa vợ?
Chị Tám nghe giọng Bình Định lấp gấp của tôi chắc chỉ lọt tai một phần, tới đấy bỗng cắt ngang,
gắt: “Đừng nghĩ bậy, oan nó. Không hiểu con gái mà cứ nghi như Tào Tháo”.

Tôi mím môi ngậm cơn tức đang trào đầy miệng đòi bật ra”.
Ở đây, tác giả không có ý “mượn” Tào Tháo để phê phán mặt tiêu cực của nhân vật như đã thấy
trong Đôi mắt của Nam Cao hay Tầm nhìn xa của Nguyễn Khải, mà chỉ “mượn” Tào Tháo để
nhằm cho nhân vật chính bộc lộ tâm tư tình cảm. Cũng có thể nói, trong Mẫn và tôi, Phan Tứ đã
vận dụng thành ngữ “Đa nghi như Tào Tháo” để nhấn mạnh tính “cả nghĩ” của nhân vật Thiêm,
cho nên cơ bản nó không mang tính tiêu cực.

*
*

*

Chỉ tính từ thời Nguyễn Trãi đến nay, các câu chuyện trong Tam quốc đã hiện diện được hơn
năm thế kỷ và hình tượng Tào Tháo với nhiều góc độ khác nhau cũng đã đi vào đời sống người
Việt một quãng thời gian tương đương. Tính phức tạp của nhân vật Tào Tháo được phản ánh khá
rõ nét trong văn học, từ văn học dân gian đến văn học trung đại và văn học hiện đại. Song ở mỗi
thể loại, mỗi giai đoạn đều có những sắc thái riêng.
Đặc điểm của hình tượng Tào Tháo trong văn học dân gian chủ yếu được hình thành từ tiểu
thuyết Tam quốc, tuồng, cải lương cùng các thể loại: thành ngữ, ca dao, hò, vè, bài chòi, câu đố…
Tuy ở đây nhân vật Tào Tháo vẫn tồn tại tính song trùng (hai mặt: tốt – xấu), nhưng nói chung
khuynh hướng chính vẫn xem Tào Tháo là tượng trưng của phía “tà”, “gian”, là nhân vật phụ, ít
thấy tồn tại độc lập mà thường gắn liền với hình tượng Quan Vũ, đóng vai trò làm nền cho nhân
vật Quan Vũ - tượng trưng cho “chính”, “nghĩa”.
Trong văn học Hán Nôm thời trung đại, hình tượng Tào Tháo không chỉ được xây dựng trên
tiểu thuyết như thấy ở văn học dân gian, mà qua tầng lớp trí thức, hình tượng nhân vật Tào Tháo
được tái hiện một cách đa diện hơn với cả vai trò lịch sử và văn học. Tính song trùng, phức tạp của
tào Tháo trong văn học trung đại không phải được thể hiện ở sự phân định tốt – xấu như quan
niệm dân gian, mà thể hiện ở hai chiều gian hùng – anh hùng. Tào Tháo xuất hiện ở đây với vai trò
như một chất liệu điển tích điển cố trong sáng tác của các văn nhân. Đặc biệt, bài tựa Tĩnh Phố thi
tập của Tuy Lý vương Miên Trinh (1820 – 1897) còn cho biết, thực tế tác phẩm văn học của Tào
Tháo cũng được giới văn nhân nho sĩ Việt Nam rất chú ý và có những ý kiến phê bình, đánh giá
cao.
Trong văn học thời kỳ sau, hình tượng Tào Tháo dựa trên mẫu hình trong tiểu thuyết Tam
quốc và văn học nghệ thuật dân gian đã được các nhà văn hiện đại đưa vào sáng tác của mình với
nhiều hàm nghĩa, góc độ khác nhau. Có người mượn hình tượng Tào Tháo trong tiểu thuyết để
gián tiếp miêu tả tính cách gian hùng, cơ hội của nhân vật phản diện như Nam Cao trong truyện
ngắn Đôi mắt; có người mượn hình tượng Tào Tháo trong thành ngữ dân gian để nói về những
nhân vật khôn ngoan nhiều mưu mẹo như Nguyễn Khải trong truyện ngắn Tầm nhìn xa; có người
lại mượn hình tượng Tào Tháo cũng từ thành ngữ dân gian “Đa nghi như Tào Tháo” để bộc lộ sự
phức tạp trong tình cảm của nhân vật, song ở đây là nhân vật chính diện, như Phan Tứ trong tiểu
thuyết Mẫn và tôi.
Sự khác biệt trong việc tiếp nhận và phản ánh hình tượng, hiện tượng Tào Tháo trong văn

học Việt Nam qua các thời kỳ trên do nhiều nguyên nhân phức tạp dẫn đến. Nhưng nếu nói một
cách thật đơn giản, thì: hình tượng Tào Tháo trong văn học dân gian do quan niệm đạo đức chi

phối; hình tượng Tào Tháo trong văn học trung đại do quan niệm chính thống chi phối; hình tượng
Tào Tháo trong văn học hiện đại do quan niệm đại chúng chi phối.
Trong số các tiểu thuyết cổ điển Trung Quốc, hiện nay Tam quốc vẫn đứng ở nhóm đầu bảng
về sự ưa chuộng mà độc giả Việt Nam dành cho nó. Và trong đó, hình tượng Tào Tháo tiếp tục
sống, tiếp tục bước ra khỏi trang sách, trở thành một biểu tượng cho tính cách của một hạng người
trong xã hội. Mà mức độ tiêu biểu, điển hình của nhân vật Tào Tháo du nhập từ Trung Quốc sang
cũng có thể sánh với mức độ tiêu biểu và điển hình của các nhân vật phản diện của các nhà văn
trong nước: Mã Giám Sinh của Nguyễn Du, Xuân Tóc Đỏ của Vũ Trọng Phụng, Chí Phèo của
Nam Cao…
Trên đây chỉ là những phác họa về hình tượng Tào Tháo trong văn học Việt Nam qua các
thời kỳ ở một số thể loại, tác phẩm. Chúng tôi tin rằng thực tế còn phong phú và phức tạp hơn
nhiều. Hiện nay, ngoài văn học, Tam quốc nói chung cũng như Tào Tháo nói riêng còn được nhìn
nhận, đánh giá dưới nhiều chiều hướng, góc độ khác như: chính trị hiện đại, kinh doanh, nghệ
thuật sống, thuật dùng người, mưu trí… Như vậy có thể thấy, Tào Tháo luôn là một nhân vật, một
hình tượng, một biểu tượng có sức hấp dẫn đối với nhiều lĩnh vực, nhiều tầng lớp, nhiều giới,
nhiều lứa tuổi, nhiều thời đại.
Chú thích:
(1) Chỗ này ban đầu viết nhầm thành “Tào Tháo”, đúng là ra “Tam quốc”.
(2) Dưới Bài ca trù tặng ông Quan Công, tôi dẫn tiếp bài Qúy vị xuân vịnh của Đặng Thúc
Liêng in trên Nam kỳ tuần báo năm 1943, trong đó có câu: “Coi Đức Tháo với Khổng Minh mỗi
người riêng một kiếp”. Tưởng “Đức Tháo” ở đây là Tào Tháo, mà thực ra là “Tư Mã Đức Tháo”
– một ẩn sĩ khi Lưu Bị tìm đến, nhưng không ra, mà giới thiệu Khổng Minh.
Hai chỗ nhầm trên này đều được PGS.TS. Đoàn Thu Vân phát hiện và chỉ cho sửa lại. Nhân
đây, tôi xin chân thành cảm tạ.

Tào tháo trong văn học việt nam

Tài liệu liên quan

Tài liệu bạn tìm kiếm đã sẵn sàng tải về