Hồi ức tuổi thơ trong sáng tác cho thiếu nhi của nguyễn nhật ánh

LỜI CẢM ƠN
Trước hết, em xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất đến ThS Trần
Thị Mỹ Hồng, người đã tận tình hướng dẫn, định hướng cho em trong suốt quá
trình thực hiện đề tài.
Em xin trân trọng gửi lời cảm ơn sâu sắc đến các thầy, cô giáo trong Khoa
SP Tiểu học – Mầm non, Khoa Khoa học Xã hội, Trường Đại học Quảng Bình đã
tận tình giảng dạy, động viên, khích lệ, giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập tại
trường. Cảm ơn tất cả bạn bè đã lo lắng, động viên, giúp đỡ ủng hộ em trong thời
gian học tập và hoàn thành khóa luận tốt nghiệp.
Do điều kiện về thời gian cũng như năng lực nghiên cứu của bản thân còn
hạn chế, đề tài sẽ không tránh khỏi những thiếu sót, rất mong nhận được sự đóng
góp của quý thầy cô và các bạn sinh viên để đề tài được hoàn chỉnh hơn.
Cuối cùng em kính chúc quý thầy cô giáo, chúc các bạn sức khỏe và thành
công.
Em xin chân thành cảm ơn!
Đồng Hới, ngày 19 tháng 05 năm 2018
Sinh viên thực hiện đề tài

Mai Thị Mỹ Duyên


LỜI CAM ĐOAN
Tôi cam đoan đề tài “Hồi ức tuổi thơ trong sáng tác cho thiếu nhi của
Nguyễn Nhật Ánh” là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên
cứu có tính độc lập riêng, không sao chép bất kỳ tài liệu nào và chưa công bố nội
dung này ở bất kỳ đâu. Các số liệu trong đề tài được sử dụng trung thực, nguồn
trích dẫn có chú thích rõ ràng, minh bạch, có tính kế thừa, phát triển từ các tài
liệu, tạp chí, các công trình nghiên cứu đã được công bố, các website.
Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan danh dự của tôi.
Đồng Hới, ngày 19 tháng 05 năm 2018
Sinh viên thực hiện đề tài

Mai Thị Mỹ Duyên


MỤC LỤC
A - PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................. 1
1. Lí do chọn đề tài .........................................................................................................1
2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................................2
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .............................................................................6
3.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................................. 6
3.2. Phạm vi nghiên cứu..................................................................................................... 6
4. Phương pháp nghiên cứu ...........................................................................................6
5. Đóng góp mới của đề tài ............................................................................................6
6. Cấu trúc đề tài .............................................................................................................7
B- PHẦN NỘI DUNG ........................................................................................... 8
CHƯƠNG 1: NGUYỄN NHẬT ÁNH – NHÀ VĂN THÂN QUÝ CỦA TUỔI
THƠ ....................................................................................................................... 8
1.1. Cuộc đời...................................................................................................................8
1.2. Sự nghiệp sáng tác ............................................................................................... 10
1.3. Quan niệm sáng tác cho thiếu nhi ....................................................................... 11
1.4. Vai trò của hồi ức trong sáng tác viết cho thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh .... 13
1.4.1. Khái niệm “hồi ức” ................................................................................................13
1.4.2.Vai trò của hồi ức trong sáng tác viết cho thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh .....14
CHƯƠNG 2: NHỮNG HỒI ỨC TUỔI THƠ TRONG SÁNG TÁC CHO THIẾU
NHI CỦA NGUYỄN NHẬT ÁNH ..................................................................... 18
2.1. Hồi ức tuổi thơ với những trò chơi bất tận ......................................................... 18
2.2. Hồi ức tuổi thơ với những ước mơ và khát vọng đẹp đẽ ................................... 21
2.3. Hồi ức tuổi thơ với những yêu thương ............................................................... 24
2.4. Hồi ức tuổi thơ với những rung cảm đầu đời ..................................................... 27
2.5. Hồi ức tuổi thơ với những chiêm nghiệm, suy tư về con người và cuộc đời ... 33

CHƯƠNG 3: NGHỆ THUẬT THỂ HIỆN HỒI ỨC TUỔI THƠ TRONG SÁNG
TÁC CHO THIẾU NHI CỦA NGUYỄN NHẬT ÁNH ...................................... 38
3.1. Điểm nhìn trần thuật ............................................................................................ 38
3.1.1. Hồi ức qua điểm nhìn trẻ thơ ................................................................................38


3.1.2. Hồi ức qua điểm nhìn người lớn ...........................................................................40
3.1.3. Sự dung hòa điểm nhìn trẻ thơ – người lớn .........................................................42
3.2. Không gian và thời gian nghệ thuật .................................................................... 44
3.2.1. Không gian nghệ thuật...........................................................................................44
3.2.2. Thời gian nghệ thuật ..............................................................................................44
3.3. Ngôn ngữ và giọng điệu ...................................................................................... 48
3.3.1. Ngôn ngữ ................................................................................................................53
3.3.2. Giọng điệu...............................................................................................................56
C- PHẦN KẾT LUẬN......................................................................................... 62
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................ 64


A - PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Văn học thiếu nhi là một bộ phận không thể thiếu trong dòng chảy văn học
Việt Nam với ý nghĩa giáo dục, bồi dưỡng tâm hồn, nhân cách trẻ em ở mọi lứa
tuổi khác nhau. Văn học thiếu nhi Việt Nam đến nay đã đạt được những thành tựu
rất đáng ghi nhận, với đội ngũ nhà văn đông đảo, đa dạng về độ tuổi và phong
cách, năng động về sức tìm tòi, khám phá, đổi mới tư duy và cách tiếp cận cuộc
sống với những cây bút khá nổi như Tô Hoài, Phạm Hổ, Trần Hoài Dương, Trần
Đăng Khoa, Nguyễn Nhật Ánh, Phan Hồn Nhiên, Hoàng Dạ Thi, Nguyễn Ngọc
Tư, Nguyễn Ngọc Thuần... Viết cho thiếu nhi, những nhà văn luôn cần mẫn sáng
tạo, mở rộng đề tài và tìm tòi hướng khai thác mới mẻ, đáp ứng nhu cầu thưởng
thức của độc giả. Họ đã thành công với nhiều mảng đề tài gắn với những suy

nghĩ, cảm xúc hồn nhiên của trẻ thơ cùng những bài học giáo dục có ý nghĩa nhân
văn sâu sắc.
Trong số các tác giả viết cho thiếu nhi nổi bật nhất là Nguyễn Nhật Ánh.
Xuất hiện trên văn đàn như một hiện tượng văn học, Nguyễn Nhật Ánh là một cây
bút tài năng với nỗ lực cách tân không ngừng về mặt tư duy cũng như nghệ thuật.
Mỗi tác phẩm của ông ra đời đều mang tới một ấn tượng mới mẻ cho người đọc.
Với giọng văn hài hước nhẹ nhàng cùng nghệ thuật phân tích tâm lý sâu sắc
những trang văn của ông thực sự hấp dẫn các độc giả không chỉ là trẻ em mà cả
với những ai “từng là trẻ em”. Nguyễn Nhật Ánh đã có một số đầu sách kỉ lục về
lượng phát hành, có sức chinh phục mạnh mẽ độc giả nhỏ tuổi, đạt nhiều giải
thưởng cả trong nước và quốc tế. Ông thuộc số những cây bút hiếm hoi được các
em luôn ngóng đến, tin tưởng, yêu quý. Sáng tác của ông cũng thực sự góp phần
vào sự đổi mới diện mạo văn học thiếu nhi nước ta vài chục năm nay.
Từ sau năm 1975, các nhà văn Việt Nam đã thành công trong việc chọn hồi
ức làm chất liệu sáng tác, đặc biệt là hồi ức tuổi thơ chất chứa nhiều rung cảm.
Với mỗi con người, tuổi thơ là quãng thời gian đầu đời có ý nghĩa quan trọng để
định hình nên nhân cách. Tuổi thơ đong đầy kỷ niệm, vụng dại, thơ ngây càng lùi
xa càng không ngừng quay trở về trong hiện tại. Với văn chương, hồi ức không
1


chỉ là chất liệu mà còn là nhu cầu chiêm nghiệm, nhận thức lại các vấn đề của quá
khứ, là cách thức bộc lộ cái tôi sâu kín. Sáng tác của Nguyễn Nhật Ánh cũng
không nằm ngoài mạch chảy này.
Trong truyện Nguyễn Nhật Ánh, hồi ức có vai trò quan trọng, đặc biệt là hồi
ức tuổi thơ vốn đã xa xôi. Tìm về quá khứ qua màn sương hoài niệm cũng là tìm
lại sự vô tư, tìm lại con người thơ dại. Đó không chỉ là đích đến mà còn là cuộc
hành trình tìm lại bản thể, là sự chiêm nghiệm, nghĩ suy về thời quá vãng bằng cái
nhìn từng trải và sâu sắc hơn. Phải chăng đây là một trong những lí do khiến tác
phẩm neo lại bền lâu trong trái tim nhiều thế hệ độc giả?

Chúng tôi thực sự ấn tượng với truyện viết cho tuổi thơ của Nguyễn Nhật
Ánh bởi những trang văn hóm hỉnh, giàu ý nghĩa nhân sinh. Nhận thức được ảnh
hưởng của tác giả đối với văn học thiếu nhi nên chúng tôi quyết định chọn đề tài:
"Hồi ức tuổi thơ trong sáng tác cho thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh" với mong
muốn chiếm lĩnh giá trị nhân văn – thẩm mĩ của ngòi bút Nguyễn Nhật Ánh, cũng
như lí giải sức sống mãnh liệt của tác phẩm trong lòng bạn đọc.
2. Lịch sử vấn đề
Xuất hiện trên văn đàn hơn hai mươi năm nay, với tư cách là nhà văn viết
cho tuổi nhỏ, Nguyễn Nhật Ánh đã góp phần làm khởi sắc văn học thiếu nhi nước
nhà. Từ thập niên 90 của thế kỉ XX, ông nổi lên như một “hiện tượng tác giả” thu
hút sự quan tâm, chú ý của giới nghiên cứu, phê bình. Đã có nhiều bài viết đăng
tải trên báo, tạp chí, internet, các giáo trình, luận văn, luận án nhìn nhận, đánh giá
tác phẩm của ông ở nhiều phương diện khác nhau.
Công trình nghiên cứu Truyện viết cho thiếu nhi sau năm 1975 của Lã Thị
Bắc Lý đề cập đến truyện Nguyễn Nhật Ánh, đặc biệt là bộ Kính vạn hoa như
những minh chứng cho sự đổi mới của truyện viết cho thiếu nhi Việt Nam sau
1975 ở các phương diện: đề tài, quan niệm về con người và nghệ thuật. Sau này,
trong bài viết Cảm nhận về văn học thiếu nhi Việt Nam đầu thế kỉ XXI, tác giả tiếp
tục nhắc tới Nguyễn Nhật Ánh với tư cách là một trong những “nhà văn giao thời
của hai thế kỉ”, “là tác giả tiêu biểu nhất của văn học thiếu nhi Việt Nam những
năm cuối thế kỉ XX” [13].
2


Năm 2013, cuốn Nguyễn Nhật Ánh – hoàng tử bé trong thế giới tuổi thơ (Lê
Minh Quốc biên soạn) ra đời giúp người đọc có cái nhìn khá đầy đủ về tiểu sử,
hành trình văn chương Nguyễn Nhật Ánh. Với tình cảm nồng hậu dành cho bạn
văn đồng hương xứ Quảng, tác giả tập sách nhận định: “Với dòng văn học dành
cho thiếu nhi và tuổi mới lớn, hiện nay anh (Nguyễn Nhật Ánh) đang giữ một vị
trí đặc biệt” [20;51].

Bên cạnh đó trong những năm gần đây có không ít tiểu luận, luận văn của
sinh viên đại học, cao học chọn truyện Nguyễn Nhật Ánh làm đề tài nghiên cứu.
Thế giới trẻ thơ qua cách nhìn của Nguyễn Nhật Ánh trong bộ truyện Kính
vạn hoa (2005) của Phạm Thị Bền là công trình chuyên biệt đầu tiên nghiên cứu
về văn xuôi Nguyễn Nhật Ánh, đặc biệt về Kính vạn hoa. Lấy trẻ thơ làm hệ quy
chiếu, nhà văn thể hiện nhận thức về thế giới xung quanh (tự nhiên, xã hội và nội
tâm con người) qua điểm nhìn của nhân vật trẻ em với các phương thức tiếp cận
đặc thù (tiếp cận trẻ từ sân chơi, cuộc chơi, từ các vùng miền, hoàn cảnh khác
nhau). Luận văn còn tìm hiểu nghệ thuật thể hiện thế giới trẻ thơ trong bộ Kính
vạn hoa trên các phương diện: ngôn ngữ trẻ thơ, nghệ thuật khắc họa chân dung
nhân vật và âm sắc trẻ thơ trong giọng điệu trần thuật.
Luận văn Thạc sĩ nghiên cứu về truyện Nguyễn Nhật Ánh còn có Thế giới
nghệ thuật truyện Nguyễn Nhật Ánh (2009) của Vũ Thị Hương, Yếu tố huyền
thoại trong truyện Nguyễn Nhật Ánh (2011) của Lê Thị Diệu Phương, Đặc điểm
truyện Nguyễn Nhật Ánh (2011) của Bùi Thị Thu Thủy... Các luận văn có nhiều
điểm gặp gỡ nhau nhưng không có đề tài nào đề cập đến vấn đề mà chúng tôi
khảo sát.
Mỗi tác phẩm của Nguyễn Nhật Ánh được xuất bản đều được quan tâm thể
hiện thông qua bài giới thiệu đăng tải trên các phương tiện thông tin đại chúng.
Bài viết mang tính nghiên cứu tổng quát truyện Nguyễn Nhật Ánh phải kể
đến Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ – Đọc văn xuôi Nguyễn Nhật Ánh của Nguyễn
Thị Thanh Xuân đăng trên báo Văn nghệ thành phố Hồ Chí Minh, số 237 (ra ngày
26/12/1996). Theo tác giả bài viết, giá trị độc đáo của truyện Nguyễn Nhật Ánh
trước hết là thái độ vào cuộc của nhà văn, “nghĩa là Nguyễn Nhật Ánh nắm rõ luật
3


chơi, tuân thủ nghiêm chỉnh các quy ước tự nhiên giữa những người trẻ tuổi”,
“nói các ngôn ngữ họ nói, nghĩ những điều họ nghĩ và thấy những gì họ nhìn
thấy” [24;21].

Vũ Ân Thy trong Nguyễn Nhật Ánh – người bạn thân mến của độc giả trẻ
đăng trên báo Sài Gòn giải phóng (1997) đề cao tác phẩm của nhà văn xứ Quảng
“có sức hấp dẫn lạ và mới. Nó lôi cuốn thiếu nhi và có sức thuyết phục người lớn
có trách nhiệm với thế hệ trẻ”. Truyện Nguyễn Nhật Ánh “luôn gần gũi như
truyện dân gian cổ tích, như ước mơ của tuổi thơ mà lại mang tính hấp dẫn hiện
đại” [23;17].
Cũng tiếp cận từ phương diện nội dung, Vân Thanh trong Nguyễn Nhật Ánh
nhà văn thân quý của tuổi thơ đăng trên Tạp chí Văn học số 6- 1998 nhận định:
“Nguyễn Nhật Ánh thông qua sự sống dung dị và trẻ trung, giúp ta tiếp nhận được
nhiều vấn đề: lí tưởng sống, tình bạn, tình yêu nam nữ, tình thầy trò, tình yêu quê
hương” [22;78].
Ngoài ra có thể kể đến: Chú bé rắc rối của Vân Thanh đăng trên báo Thiếu
niên tiền phong (1991), Bong bóng lên trời của Ngọc Cúc trên báo Người lao
động (1991), Quà xuân của các em – Bộ sách Kính vạn hoa của Nguyễn Nhật
Ánh được tái bản của Lê Hữu Bắc Sơn trên tạp chí Giáo dục (2003) hay Nguyễn
Nhật Ánh, vẫn thế, với “Lá nằm trong lá” của Thụy Anh trên báo điện tử
tuoitre.vn (2011), Nước mắt hồi sinh thế giới của Lưu Khánh Thơ trên
thanhnien.com (2013)... Các bài viết khẳng định sức lôi cuốn của ngòi bút
Nguyễn Nhật Ánh, cung cấp những thông tin khái quát, những cảm nhận về tác
phẩm cụ thể của nhà văn.
Không chỉ chinh phục độc giả trong nước, truyện của Nguyễn Nhật Ánh còn
được dịch ra một số ngôn ngữ khác, là cầu nối đưa tác giả và văn học thiếu nhi
Việt Nam đến với bạn bè thế giới. Năm 2004, truyện Mắt biếc được dịch sang
tiếng Nhật (do Nhà xuất bản Terrainc ấn hành). Dịch giả Kato Sakae tự tin cho
rằng tác phẩm tái hiện không gian làng quê Việt Nam đậm đà bản sắc dân tộc nên
không chỉ lớp trẻ mà cả độc giả trung niên Nhật cũng sẽ yêu thích tác phẩm này.
Năm 2008, tác phẩm Cô gái đến từ hôm qua được Tiến sĩ Maxim Synnerberg –
4

người biên soạn Từ điển Nga – Việt đề nghị đưa vào giáo trình giảng dạy tiếng
Việt của Đại học Moscow, Nga.
Việc Nguyễn Nhật Ánh tham dự Hội thảo quốc tế về văn học thiếu nhi tại
Stockhom năm 2009 và giải thưởng Văn học ASEAN năm 2010 đã tạo cơ hội
thuận lợi để tác phẩm của anh đến với độc giả nhiều nước trên thế giới.
Như vậy, tác phẩm Nguyễn Nhật Ánh viết cho thiếu nhi không chỉ chạm tới
trái tim của bạn đọc trong nước mà đã vượt qua khoảng cách địa lý, tạo được sự
đồng cảm với độc giả nước ngoài. Văn chương là con đường đẹp đẽ để dân tộc
này đến với dân tộc khác. Với ý nghĩa đó, truyện Nguyễn Nhật Ánh là nhịp cầu
hòa bình nối kết tâm hồn độc giả, nối kết văn học Việt Nam với thế giới.
Số lượng ý kiến phong phú chứng tỏ sự quan tâm đông đảo của các nhà
nghiên cứu, phê bình, các nhà văn và độc giả đối với “hiện tượng” Nguyễn Nhật
Ánh. Tác phẩm của ông được tiếp cận, soi chiếu từ nhiều góc độ: tính giáo dục,
thế giới trẻ thơ đa dạng, nghệ thuật kể chuyện...
Các sáng tác viết cho thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh đã được rất nhiều nhà
nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm, song nghiên cứu về hồi ức trong truyện
thiếu nhi của ông còn ít, mới chỉ dừng lại ở nhận xét ngắn gọn trong các bài viết.
Theo Lê Minh Quốc, “quê nhà là sự ám ảnh lâu dài trong tâm trí nhà văn”
[20;55], “khi viết về kỉ niệm, trang viết của ông được dịp phiêu lãng nhẹ nhàng và
giàu cảm xúc như thơ” [20;57]. Thái Phan Vàng Anh khi nghiên cứu người kể
chuyện trong văn Nguyễn Nhật Ánh nhận xét: “nhà văn thường chọn cách kể từ
ngôi thứ nhất- người kể chuyện “tôi”, khiến cho truyện Nguyễn Nhật Ánh có tính
chất hồi ức”[1;61]. Còn Nguyễn Thị Thanh Xuân chỉ ra khi viết về những bâng
khuâng rung cảm đầu đời, Nguyễn Nhật Ánh “tựa quá nhiều vào quá khứ. Quan
màn sương hoài niệm, những mối tình mới chớm đề buồn, dở dang và gắn liền
với một nhân dáng” [24;25].
Có thể thấy truyện Nguyễn Nhật Ánh dùng hồi ức làm chất liệu không nằm
ngoài dòng chảy văn học thiếu nhi Việt Nam sau 1975. Tuy nhiên, các ý kiến
nhận định về vấn đề này còn rất ít ỏi, chưa khái quát. Cho đến nay, chưa có bài
viết, công trình nào nghiên cứu hồi ức tuổi thơ trong sáng tác Nguyễn Nhật Ánh

5


như một đối tượng khoa học thực sự. Do vậy, thực hiện đề tài này, chúng tôi
mong muốn góp thêm một cách tiếp cận văn chương Nguyễn Nhật Ánh và có
thêm những tri thức quý báu cho công việc học tập và giảng dạy sau này.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài là hồi ức tuổi thơ trong sáng tác viết cho
thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Chúng tôi khảo sát một số sáng tác viết cho thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh.
4. Phương pháp nghiên cứu
Chúng tôi chủ yếu sử dụng các phương pháp cơ bản sau:
- Phương pháp phân tích – tổng hợp: được dùng trong việc phân tích các
luận chứng, từ đó có những đánh giá và kết luận khách quan, khoa học.
- Phương pháp so sánh, đối chiếu: nhằm chỉ ra những nét chung và nét độc
đáo riêng của các tác phẩm viết cho thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh.
- Phương pháp hệ thống: nhằm liệt kê các tác phẩm viết cho thiếu nhi có sử
dụng chất liệu hồi ức của Nguyễn Nhật Ánh, đồng thời hệ thống các luận chứng
để nhìn nhận rõ hơn những đặc điểm xuyên suốt, nhất quán trong sáng tác của
Nguyễn Nhật Ánh.
Ngoài ra, đề tài còn sử dụng các phương pháp khác như phương pháp liên
ngành, phương pháp loại hình,....
5. Đóng góp mới của đề tài
- Về lý luận: Đề tài nghiên cứu hồi ức tuổi thơ trong sáng tác viết cho thiếu
nhi của Nguyễn Nhật Ánh, qua đó góp phần khẳng định phong cách Nguyễn Nhật
Ánh trong văn học thiếu nhi Việt Nam đương đại.
- Về thực tiễn: Đề tài góp phần vào việc tiếp nhận, tìm hiểu, nghiên cứu về
hồi ức tuổi thơ trong sáng tác viết cho thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh, từ đó là tài

liệu cho giáo viên, sinh viên, quý bậc phụ huynh quan tâm và tham khảo.

6


6. Cấu trúc đề tài
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảonội dung đề tài được triển
khai trong 3 chương:
Chương 1: Nguyễn Nhật Ánh- nhà văn thân quý của tuổi thơ.
Chương 2: Những hồi ức tuổi thơ trong sáng tác cho thiếu nhi của Nguyễn
Nhật Ánh.
Chương 3: Nghệ thuật thể hiện hồi ức tuổi thơ trong sáng tác cho thiếu nhi
của Nguyễn Nhật Ánh.

7


B- PHẦN NỘI DUNG
Chương 1: NGUYỄN NHẬT ÁNH - NHÀ VĂN THÂN QUÝ
CỦA TUỔI THƠ
1.1. Cuộc đời
Nguyễn Nhật Ánh sinh ngày 7.5.1955 tại xã Bình Quế, huyện Thăng Bình,
tỉnh Quảng Nam. Ông có nhiều bút danh khác nhau như: Anh Bồ Câu, Chu Đình
Ngạn, Đông Phương Sóc, Sóc Phương Đông…tuổi thơ của ông gắn liền với vùng
quê Quảng Nam, một vùng quê nghèo nhưng phong cảnh nên thơ hữu tình, và
chính gia đình, quê hương là dòng sữa ngọt ngào nuôi dưỡng tâm hồn của Nguyễn
Nhật Ánh để mỗi khi hồi tưởng lại, nó như một thước phim quay chậm không có
điểm dừng. Và ông đã dồn tất cả tình yêu ấy vào những trang văn, trang thơ của
mình: “Tôi viết về Bình Quế trong Mắt Biếc, Bình Tú trong Đi qua hoa cúc, Bình
Trung trong Hạ Đỏ và Tam Kỳ trong Hoa hồng xứ khác” [2;25]. Những kỉ niệm

có ở quê hương của một cậu học trò tinh ý, giàu tình cảm đã trở thành nguồn cảm
hứng, là chất xúc tác bất tận tạo nên cái “tạng” hợp trẻ con và một cây bút gắn bó
với trẻ con ở Nguyễn Nhật Ánh. Ông từng chia sẻ: khi đi vào con đường văn
chương, ông viết đủ thứ nhưng chủ yếu là viết cho thiếu nhi, ông nhận thấy đây là
mảng đề tài hợp với tạng chất của mình. Ông luôn bị “ám ảnh bởi kí ức tuổi thơ”
và nó trở thành mãnh lực lôi cuốn nhà văn trong sự nghiệp sáng tác củamình.
Năm 13 tuổi, Nguyễn Nhật Ánh đã có bài thơ đăng báo đầu tiên Thành phố
tháng tư, trong thời gian học trung học ông đã có các tác phẩm thơ truyện in trên
các báo Tuổi Ngọc, Phổ Thông, Hoa tình thương và tạp chí Văn nghệ(Sài
Gòn)…Ngay từ nhỏ, Nguyễn Nhật Ánh đã đam mê đọc sách và tập tành viết lách:
“Thuở bé, tôi rất mê đọc sách. Tôi bị quyến rũ bởi các tác phẩm của Thạch Lam,
Khái Hưng, Tô Hoài, Thế Lữ, đắm chìm trong những trang sách của Edmond de
Amicis (Tâm hồn cao thượng), Victor Hugo (Những người khốn khổ), Hector
Malot (Không gia đình), và tôi mơ ước saunày mình sẽ trở thành nhà văn. Lớn
lên, qua nhiều khúc quanh của cuộc đời, cuối cùng tôi cũng trở thành nhà văn và
sống được bằng chính cái nghề mình yêu thích từ thuở ấu thơ, đó là hạnh phúc
lớn lao đối với tôi. Nếu bây giờ tôi kiếm được rất nhiều tiền mà không phải bằng
8


nghề mình yêu thích, có lẽ tôi không cảm thấy hạnh phúc thực sự” [2;14].
Niềm đam mê văn chương cùng với vốn sống phong phú đã tạo nên phong
cách và giá trị trong những tác phẩm của ông. Những năm tháng tình nguyện
tham gia phong trào Thanh niên xung phong, trải qua những vất vả thiếu thốn về
vật chất nhưng lại đầy ắp tình người, tình đồng đội đã giúp ông viết nên những
vần thơ cháy bỏng, đầy khát vọng và niềm tin vào cuộc sống: “Môi trường Thanh
niên xung phong đã rèn luyện tôi thành một con người biết vượt khó, có nghị lực,
luôn yêu đời. Nó giúp cho con người sáng tác của tôi có một niềm tin và cái nhìn
trong trẻo với cuộc sống. Nếu không có thời gian đi Thanh niên xung phong thì
không hẳn tôi đã có những trang viết tươi tắn như bây giờ” [19;18]. Năm 1973,

ông vào Sài Gòn theo học ngành sư phạm, những năm tháng dạy học, sống lại
trong môi trường trong sáng và thánh thiện của tuổi học trò những trang viết của
ông đậm chất thơ trong trẻo, nhẹ nhàng, mang tính hướng thiện và giáo dục cao.
Không những thế, Nguyễn Nhật Ánh cũng từng hăng hái tham gia các hoạt động
Đoàn tổ chức các hoạt động cho thiếu nhi. Công việc viết báo phụ trách trang
thiếu nhi giúp nhà văn nắm bắt những vấn đề nhạy cảm trong cuộc sống hiện tại
của thanh thiếu niên và đi vào những trang viết của ông như một yếu tố kích thích
trí tò mò và lôi cuốn người đọc.
Khi cầm bút, nhà văn ý thức về trách nhiệm của mình. Để có vốn hiểu biết
phong phú về thế giới học trò, ông đã sưu tầm các loại SGK từ lớp 1 đến lớp 12
về đọc để nắm sát chương trình học phổ thông hiện nay, đăng ký lớp học tiếng
Anh buổi tối để có cơ hội quan sát, nắm bắt những “sự kiện” tronglớp học hay
tâm tình, trò chuyện với chính con gái cũng như các bạn của con gái mình.
Nhận xét về Nguyễn Nhật Ánh, tác giả Vân Thanh viết: “Nếu trong thời kì
chống Mỹ ở miền Bắc hiện tượng Trần Đăng Khoa đã gây nên sự phấn chấn cho
nhiều giới người đọc, cả người lớn lẫn trẻ con, cả trong nước lẫn cả thế giới, thì
trong công cuộc Đổi mới hôm nay Nguyễn Nhật Ánh là một nhà văn được lớp trẻ
vô cùng gần gũi và yêu mến” [22;57].
Như vậy, với tính cách, tâm hồn, trải nghiệm nghề nghiệp và tấm lòng, tâm
huyết của một nhà văn chân chính, chuyên tâm viết cho thiếu nhi, Nguyễn Nhật
9


Ánh xứng đáng là một tên tuổi để lại dấu ấn đậm nét trong lòng độc giả văn học
thiếu nhi đương đại.
1.2. Sự nghiệp sáng tác
Với niềm say mê văn chương, Nguyễn Nhật Ánh đến với nghiệp cầm bút
như một điều tất yếu. Xuất phát điểm từ thơ ca, ông là tác giả của 5 tập thơ:
Thành phố tháng Tư (in chung với Lê Thị Kim, 1984), Đầu xuân ra sông giặt áo
(1986), Thơ tình Nguyễn Nhật Ánh (1988), Lễ hội của đêm đen (1994) và Tứ tuyệt

cho nàng (1994), trong đó, nhiều bài thơ được phổ nhạc: Thành phố, tình yêu và
nỗi nhớ, Đầu xuân ra sông giặt áo, Như là cổ tích...
Đến với văn xuôi từ những năm 80 của thế kỉ XX, cho đến nay, Nguyễn
Nhật Ánh vẫn luôn trung thành với những sáng tác cho tuổi thơ và tuổi mới lớn.
Tác giả viết cho thế hệ trẻ với niềm yêu mến, sự đồng cảm và lòng nhiệt tình
không thay đổi theo thời gian. Có thể nói, cho đến thời điểm này, Nguyễn Nhật
Ánh là nhà văn viết cho thiếu nhi có nhiều đầu sách nhất Việt Nam, đến nay ông
đã có gần 100 tác phẩm được xuất bản. Không chỉ nhiều về số lượng, tác phẩm
của Nguyễn Nhật Ánh còn nhận được nhiều giải thưởng cao quý và đặc biệt là sự
đón đọc của đông đảo bạn đọc trong và ngoài nước.
Nguyễn Nhật Ánh đã đóng góp cho nền VHTN Việt Nam một khối lượng
tác phẩm đồ sộ ở nhiều thể loại, trong khoảng 15 năm, ông đã có trên 40 tập
truyện ngắn viết cho thiếu nhi. Trong đó có 2 bộ truyện nhiều tập: Kính vạn hoa,
dài 45 tập do Nhà xuất bản Kim Đồng in từ năm 1995 đến 2002; Chuyện xứ Lang
Biang, dài 4 tập do Nhà xuất bản Kim Đồng in từ năm 2004 đến năm 2005. Đặc
biệt, bộ Kính vạn hoa được Trung ương Đoàn Thanh Niên Cộng sản Hồ Chí Minh
trao huy chương “Vì thế hệ trẻ” và được Hội nhà văn Việt Nam trao tặng thưởng.
Đến với các tác phẩm của Nguyễn Nhật Ánh, người đọc luôn thấy được sự
dí dỏm, nhẹ nhàng của nhà văn như trong: Buổi chiều Window, Trại hoa vàng, Cô
gái đến từ hôm qua, Phòng trọ ba người, Bồ câu không đưa thư…những nhân vật
của Nguyễn Nhật Ánh đều nghịch ngợm nhưng hồn nhiên, vô tư với tình bạn
trong sáng và cả những rung cảm rất chân thật theo kiểu “tình học trò” những
nhân vật ấy không hề xa lạ hay đến từ một xứ sở nào khác mà đích thực là họ
10


bước ra từ cuộc sống của mỗi chúng ta.
Bằng những thấu hiểu về những chuyển biến tâm lý của lứa tuổi mới lớn với
những rung động bất thường đến khó hiểu, nhà văn viết về tình yêu của thanh
thiếu niên một cách chân thực nhưng không kém hấp dẫn như trong Thằng quỷ

nhỏ, Cô gái đến từ hôm qua, Mắt biếc…Nguyễn Nhật Ánh cũng đi sâu vào khai
thác những chủ đề về chuyện trường lớp, bài vở, mối quan hệ với thầy cô, gia
đình và đặc biệt là tình bạn như trong 45 tập Kính vạn hoa, Cho tôi xin một vé đi
tuổi thơ…
Trong các tác phẩm của mình, nhân vật chính thường xưng “tôi”, nó trở
thành một lối kể chuyện quen thuộc nhưng không gây cảm giác nhàm chán cho
người đọc. Ngược lại, nó tạo cho người đọc những trải nghiệm thú vị “trở về tuổi
thơ qua từng trang sách” bởi nhà văn viết văn không phải dành cho trẻ em mà
“viết cho những ai đã từng là trẻ em”. Nhà văn bằng ngòi bút của mình đã đưa
độc giả trở về sân ga tuổi thơ của mình.
Bên cạnh đó, độc giả còn biết đến nhà văn xứ Quảng với bút danh Anh Bồ
Câu phụ trách chuyên mục gỡ rối tơ lòng cho tuổi hoa, bút danh Chu Đình Ngạn
bình luận thể thao hấp dẫn.
1.3. Quan niệm sáng tác cho thiếu nhi
Viết cho tuổi thơ, nhà văn kể cho các em câu chuyện giản dị, gần gũi của
chính các em xoay quanh chuyện học, chuyện chơi hay những những bâng
khuâng, rung động trước người khác giới bằng văn phong dí dỏm nhưng không
kém phần tinh tế. Sự thống nhất trong đề tài và bút pháp thể hiện được xuất phát
từ quan niệm sáng tác cho thiếu nhi của nhà văn.
Nguyễn Nhật Ánh bắt đầu cầm bút khi nền văn học nước nhà đang trên đà
đổi mới cả về tư duy sáng tác cũng như phương thức thể hiện. Văn học từ cảm
hứng sử thi dần chuyển sang cảm hứng thế sự - đời tư. Văn học thiếu nhi cũng
không nằm ngoài quỹ đạo ấy. Trước yêu cầu của thời đại, Nguyễn Nhật Ánh cũng
như các nhà văn viết cho thiếu nhi khác đều trăn trở đi tìm cho mình một quan
niệm văn chương phù hợp. Quan niệm ấy sẽ chi phối mạnh mẽ tới toàn bộ hành vi
sáng tạo, làm nên một Nguyễn Nhật Ánh – “hoàng tử bé trong thế giới tuổi thơ”
11


(Lê Minh Quốc).

Là một cây bút chuyên nghiệp, Nguyễn Nhật Ánh quan niệm nhà văn khi
viết cho thiếu nhi “là trụ đỡ tinh thần cho các em”. Những năm 80 của thế kỉ XX,
sách khiêu dâm chép tay như nạn dịch lây lan đe dọa những tâm hồn trong trẻo và
cho đến nay, nguy hại của “văn hóa đen” vẫn đang rình rập lứa tuổi học đường.
Trong bối cảnh đó, truyện Nguyễn Nhật Ánh đã kéo người đọc đến với sự lành
mạnh, trong sáng đúng với lứa tuổi hồn nhiên. Nhà văn “trở thành lá chắn cho tâm
hồn học trò” (Đỗ Trung Quân), đưa đến tiếng cười dí dỏm, nghịch ngợm để các
em yên tâm mà vui sống.
Nguyễn Nhật Ánh cho rằng: “Là một nhà văn chuyên tâm viết cho thanh
thiếu niên, tôi nghĩ công việc của tôi là giúp cho các bạn đọc trẻ giàu có cảm xúc
hơn, qua đó sống tốt hơn” [dẫn theo Hiện tượng NNA]. Tác giả đưa trẻ thơ vào thế
giới kì diệu của chữ nghĩa và sự tưởng tượng, bồi đắp tâm hồn thơ ngây, thuần phác
của các em để khi lớn lên, giã từ sân ga tuổi nhỏ, các em sẽ có cái nhìn điềm tĩnh hơn
vào cuộc sống, nuôi dưỡng những tình cảm thiêng liêng, cao quý của con người.
Tác phẩm của Nguyễn Nhật Ánh luôn hướng tới hai yếu tố: “Trẻ em khen
hay và phụ huynh khen tốt”, nghĩa là vừa đảm bảo được tính thẩm mĩ hợp với gu
mĩ cảm của trẻ em nhưng vừa phải có ý nghĩa giáo dục. Tuy nhiên, Nguyễn Nhật
Ánh không trói văn học vào cái khung “văn dĩ tải đạo” mà mở rộng đường biên
của chức năng văn học. “Nhà văn viết cho thiếu nhi bao giờ cũng đồng thời là một
nhà giáo dục” nhưng làm thế nào để thực hiện vai trò giáo dục ấy thì không đơn
giản. Để thành công, “nhà văn viết cho thiếu nhi phải là nhà giáo dục bẩm sinh.
Tính giáo dục trong tác phẩm nếu được thấm nhuần bởi trái tim thì sẽ tránh được
sự gượng gạo so với khi nó bị áp đặt bởi lí trí” [6;10]. Trong suốt hành trình sáng
tác cho thiếu nhi, Nguyễn Nhật Ánh “viết hồn nhiên như cậu học trò ngồi viết
truyện đời mình”. Không định trở thành người hướng dẫn, dạy dỗ tuổi nhỏ bằng
những lời giáo huấn nặng nề, ông làm người bạn tâm tình của trẻ thơ, kể cho các
em nghe những câu chuyện của tâm hồn.
Nguyễn Nhật Ánh đã trở thành một nhà văn, một người bạn, một nhà tâm lí,
một nhà giáo dục đối với thanh thiếu niên và những bậc phụ huynh với văn phong
12

giản dị nhưng không cẩu thả, lối viết quen thuộc nhưng không sáo mòn. Những
áng văn của Nguyễn Nhật Ánh trở nên sâu lắng, cấu tứ và cách nhìn cũng đầy
mới lạ, hấp dẫn.
1.4. Vai trò của hồi ức trong sáng tác viết cho thiếu nhi của Nguyễn
Nhật Ánh
1.4.1. Khái niệm “hồi ức”
Trong tiếng Hán, “về, đi rồi trở lại nghĩa là hồi” [3;124], “ức” có nghĩa: 1.
Nhớ tương ức: cùng nhớ nhau [3;257]; 2. Ghi nhớ, nhớ chôn vào tim óc gọi là kí
ức . “Hồi ức” hiểu một cách đơn giản là nhớ lại những điều đã qua.
Từ điển tiếng Việt định nghĩa “hồi ức” là “nhớ lại điều bản thân đã trải qua
hoặc một cách có chủ định”[17;594].
Con người - chủ thể của hồi ức làm sống lại những hình ảnh, sự việc trong
quá khứ từ trí nhớ của mình. Do đó, hồi ức thuộc về kinh nghiệm cá nhân, in đậm
dấu ấn chủ thể. Cùng một sự vật nhưng do sự quan tâm khác nhau, những mối
liên hệ khác nhau mà hồi ức về nó trong mỗi cá nhân không giống nhau.
Hồi ức có vai trò rất quan trọng trong sáng tạo văn học. Hồi ức thường là
những ấn tượng, những kỉ niệm sâu sắc trong quá khứ nhưng có sức ám ảnh lâu
bền đối với con người. Nó có thể là những bước ngoặt làm thay đổi số phận hoặc
thay đổi tư tưởng, nhận thức của con người trước đó thành con người hiện tại. Vì
vậy, hồi ức góp phần thể hiện thế giới nội tâm của người kể. Mặt khác, tái hiện lại
quá khứ cũng là cách tự nhận thức những điều đã qua. Hồi ức, do đó là hành vi
tìm lại chính mình cũng như chiêm nghiệm, suy tư về cuộc đời.
Hồi ức có thể được thể hiện thông qua những kỉ niệm, giấc mơ hay qua sự
liên tưởng. Sự hoài nhớ có thể bắt đầu từ một số hình ảnh, sự kiện gợi nhắc đến
quá khứ (hồi ức không chủ ý). Cũng có khi người kể nhớ lại những sự việc, kỉ
niệm một cách có chủ định (hồi ức chủ ý).
Hồi ức thuộc về quá khứ - một quá khứ đã xa nên sự việc, hình ảnh được
tái hiện đôi khi không nguyên vẹn, không trùng khít với những gì đã diễn ra

trong thực tế. Mức độ của sự trùng hợp còn phụ thuộc vào tâm trạng của người

13


kể, vào độ dài của thời gian lâu hay mới diễn ra của sự kiện được nhớ lại và cả ý
nghĩa của nó với người kể.
Nói hồi ức là một chất liệu cũng bao hàm nó là một phương thức biểu đạt
vì thực tế nhà văn chọn chất liệu nào là đã chọn một cách ứng xử với nghệ thuật,
với bạn đọc. Bởi vậy, chất liệu của nghệ thuật không bao giờ đơn giản chỉ là
“vật liệu” khách quan. Nó thấm đẫm tính chủ quan của sự lựa chọn. Với nhân
vật là người lớn, khái niệm “hồi ức” thường chỉ một quá khứ đã lùi xa, nhưng
với nhân vật trẻ em thì “hồi ức” có thể là một quá khứ rất gần như một vài năm
trước đó. Với tuổi nhỏ, mỗi khoảng thời gian đều được cảm nhận khác người
trưởng thành.
1.4.2.Vai trò của hồi ức trong sáng tác viết cho thiếu nhi của Nguyễn
Nhật Ánh
Hồi ức là một loại chất liệu nghệ thuật được Nguyễn Nhật Ánh rất ưa
chuộng. Truyện của ông luôn là “những phản quang của kỉ niệm”. Theo tác giả,
tác phẩm “được hình thành từ ba nguồn: kí ức, sự quan sát và óc tưởng tượng.
Tuy nhiên, với một nhà văn chuyên viết cho thiếu nhi, sự huy động kí ức được
xem là chủ yếu” [22;8]. Chất liệu sáng tác của Nguyễn Nhật Ánh bắt nguồn từ
hiện thực cuộc sống nhưng là hiện thực đã đi vào kí ức, trở thành những trải
nghiệm khó quên trong cuộc đời tác giả: “Tôi biến hóa những kỉ niệm vào trang
viết. Mỗi người trong cuộc đời đều có những vui buồn sướng khổ. Sống tận cùng
đến tất cả những cảm xúc của mình là chất liệu cho nhà văn”(Báo mới online).
Ông viết về thiếu nhi như lật giở kí ức của chính mình. Với ý nghĩa đó, hồi ức
tuổi thơ có vai trò như cánh cửa mở ra thế giới truyện Nguyễn Nhật Ánh.
Chất liệu hồi ức trong tác phẩm Nguyễn Nhật Ánh là những hình ảnh, sự
việc có cơ sở từ cuộc đời tác giả nhưng được bao phủ bởi sự hư cấu, được chắt lọc

qua lăng kính cá nhân để phù hợp với ý đồ sáng tạo nghệ thuật. Nhà văn sử dụng
hồi ức ở các mức độ khác nhau. Có khi hồi ức được “pha loãng”, mờ nhòe với trí
tưởng tượng, chỉ còn là những tiểu tiết nhỏ trong tác phẩm; có khi hồi ức lại dày
đặc thể hiện qua không gian, nhân vật...
Ở mức độ thứ nhất, nhiều sáng tác của nhà văn đất Quảng có cốt truyện hoàn
14


toàn hư cấu, nhân vật đa phần là sản phẩm của tưởng tượng như: Thằng quỷ nhỏ,
Nữ sinh, Bồ câu không đưa thư, Buổi chiều Windows, Phòng trọ ba người, Chú
bé rắc rối, Bàn có năm chỗ ngồi, Thiên thần nhỏ của tôi, Bong bóng lên trời...Dù
mang tính hư cấu nhưng chúng không phải không chứa đựng kỉ niệm của tác giả.
Quỳnh trong Thằng quỷ nhỏ phảng phất bóng hình nhà văn trong những ngày
tháng vất vả phải đi đẩy xe để kiếm sống. Khu vườn với chiếc giếng phủ rêu trong
Thiên thần nhỏ của tôi như bước ra từ tuổi thơ người viết. Rồi Buổi chiều
Windows chứa đựng kỉ niệm của nhà văn về ngày đầu làm quen với máy tính...
“Ở đây, không thiếu những tình tiết, những mẩu đối thọai được "bóc ra" từ cuộc
đời thực. Nếu không có những điểm xuyết quan trọng này, sức tưởng tượng của
người viết dù có phong phú đến đâu, những trang sách cũng dễ dàng rơi vào chỗ
gượng ép, giả tạo và những độc giả hồn nhiên sẽ nhanh chóng phát hiện ra ngay”
[25;179-180].
Sử dụng chất liệu hồi ức ở mức độ cao hơn, nhiều tác phẩm như Mắt biếc,
Hoa hồng xứ khác, Còn chút gì để nhớ, Hạ đỏ, Đi qua hoa cúc... là những ngọn
nến được thắp lên từ hồi ức xưa cũ, tái hiện một đoạn đời tác giả. Mắt biếc chứa
đựng những kỉ niệm của Nguyễn Nhật Ánh về làng Đo Đo. Còn chút gì để nhớ
viết về thời kỳ nhà văn khăn gói vào Sài Gòn thi đại học... “Bao giờ đọc lại những
tác phẩm này, lòng tôi (Nguyễn Nhật Ánh) cũng bùi ngùi vô hạn. Nỗi bâng khuân
này cũng giống hệt như một sớm mai nào nắng mới, mẹ ta sọan hòm quần áo cũ
đem phơi, ta chợt bắt gặp chiếc áo mặc cách đây năm, bảy năm về trước. Chiếc áo
bây giờ không mặc được nữa, vải đã cũ sờn mà sao chỉ vừa nghe thoang thoảng

mùi long não, lòng ta đã vội rưng rưng!” [25;180]. Lấy hồi ức làm điểm tựa,
xuyên suốt nhiều thiên truyện là hình ảnh nhân vật “tôi” - “chú bé đa cảm, mơ
mộng, thiên về sách vở hơn hoạt động thực tiễn, rất nghịch ngợm giữa bạn bè
cùng giới mà lại nhút nhát trước bạn gái và thường cam chịu những thiệt thòi.
Chú bé ấy yêu thiên nhiên, gắn bó với quê hương, quá khứ và thiếu tự tin khi hội
nhập vào thế giới thị thành...”. Nhân vật này phảng phất nét tính cách quen thuộc
của tác giả, có thể xem như biến thể của nhà văn, “được Nguyễn Nhật Ánh huy
động cả kí ức, tình yêu quê hương và cả sức ám ảnh của kỉ niệm để thể hiện”.
Hình ảnh làng quê trong các tác phẩm phần lớn được nhà văn tái hiện từ nỗi
15


hoài nhớ cố hương: “Tôi nhớ ngôi chợ đêm lấp lánh ánh đèn, nhớ những đoàn
xiếc lưu diễn thỉnh thoảng vẫn đến làng tôi và làm bọn trẻ con chúng tôi kiếp vía
với những con trăn lớn quấn quanh cổ bọn người bán dạo. Tôi nhớ những cái
giếng trên con đường cuối chợ ba tôi vẫn dẫn tôi đi tắm vào những đêm trăng
sáng trên đường làng” [25;22-23]. Những kỉ niệm, những vùng đất, những gương
mặt bạn bè ấu thơ thi nhau hiện lên trong hết cuốn sách này đến cuốn sách khác.
Nguyễn Nhật Ánh “viết về Bình Quế trong Mắt biếc, Bình Tú trong Đi qua hoa
cúc, Bình Trung trong Hạ đỏ và... Tam Kỳ trong Hoa hồng xứ khác” [25;180].
Nhân vật trong truyện Nguyễn Nhật Ánh như bước ra từ kỉ niệm của nhà văn
nhưng được tái hiện qua lăng kính của người nghệ sĩ nên không hoàn toàn trùng
khít với ngoài đời. Nhân vật Ngữ, Nghị, Hòa lé, "giáo sư" Bá và Khoa trong Hoa
hồng xứ khác mang dáng dấp của bạn bè Nguyễn Nhật Ánh cùng học 11C Trần
Cao Vân niên khóa 1971-1972: Tôn Thất Cẩm, Nguyễn Thanh Hải, Nguyễn Văn
Dũng, Lâm Hòa và dĩ nhiên cả chính nhà văn. Tuy nhiên, khi bước vào tác phẩm,
những nhân vật đó đã được “định dạng” lại để phù hợp với ý đồ sáng tạo của nhà
văn. Lâm Hòa không biết hát, cũng không lé. Nhưng nhân vật Hòa lé trong truyện
lại hát rất hay. Nguyễn Thanh Hải khi biến thành "giáo sư" Bá đã bị buộc mang
thêm một đôi kiếng cận mà thực ra hắn không có. Nguyễn Văn Dũng hồi đó đã

làm thơ hay, khi bị bắt lính ký bút hiệu Ngữ Luân đăng thơ ở Văn và Tuổi Ngọc
nhưng chưa bao giờ vứt bài của Nguyễn Nhật Ánh như tay chủ bút Ngữ hắc ám ...
Sử dụng hồi ức là chất liệu khiến tác phẩm trở nên gần gũi với bạn đọc. Câu
chuyện tuổi thơ cho người đọc cảm giác nhà văn không phải người đứng ngoài xa
lạ mà trở thành người “nhập cuộc”, hòa trong thế giới kì diệu của trẻ thơ. Nhưng
bên cạnh đó, viết cho tuổi mới lớn, trong khi “trạng thái tinh thần ở lứa tuổi thiếu
niên đòi hỏi được thể hiện ở nhiều cung bậc, sắc thái, mà Nguyễn Nhật Ánh thì
còn tựa quá nhiều vào quá khứ. Qua màn sương hoài niệm, những mối tình mới
chớm đều buồn, dở dang và gắn liền với một nhân dáng” [5;28].
*

*
*

Nguyễn Nhật Ánh là cây bút tiêu biểu của văn học thiếu nhi Việt Nam. Hồi
ức – sự trở về với quá khứ trong tâm tưởng rõ ràng là một lựa chon ưu tiên của
16


Nguyễn Nhật Ánh khi viết truyện cho thiếu nhi. Hồi ức như sự ngược dòng trở về
quá khứ, qua đó mọi khía cạnh của cuộc sống hiện lên trong nhãn quan mới mẻ.
Thuộc dòng chảy của văn học thiếu nhi sau năm 1975, những sáng tác của
Nguyễn Nhật Ánh gặt hái nhiều thành công với chất liệu hồi ức. Nó được xem
như cánh cửa mở ra thế giới nghệ thuật của nhà văn.

17


Chương 2
NHỮNG HỒI ỨC TUỔI THƠ TRONG SÁNG TÁC CHO

THIẾU NHI CỦA NGUYỄN NHẬT ÁNH
Với Nguyễn Nhật Ánh, sáng tác cho trẻ em cũng như được sống lại lần thứ
hai tuổi thơ của chính mình. Chỉ bằng hồi tưởng, ông đã tạo dựng nên một thế
giới tuổi thơ gần gũi, nhiều khát khao đẹp đẽ và tràn đầy yêu thương, một bầu trời
tuổi thơ không chỉ có niềm vui vô tư lự mà còn chất chứa nhiều xúc cảm mới mẻ,
mơ hồ, mong manh của trái tim lần đầu rung động trước người khác giới. Sự
ngược dòng trở về quá khứ không chỉ tái hiện “thời xa vắng” đã qua mà còn lắng
đọng những chiêm nghiệm, nghĩ suy tạo nên sự sâu lắng của hoài niệm.
Trong tác phẩm Nguyễn Nhật Ánh, trẻ thơ thường hiện diện tự nhiên, vô ưu,
chúng được là chính mình, không bị biến thành những “người lớn thu nhỏ” như ở
nhiều tác phẩm giai đoạn trước. Đúng như nhà văn đã từng bộc bạch: “Cành đắng
không nhất thiết phải ra trái đắng”, những trải nghiệm vất vả, khắc nghiệt được
ông “chưng cất” thành niềm đắm say giấc mơ trẻ thơ, nuôi dưỡng hi vọng đẹp đẽ
về tương lai tươi sáng.
2.1. Hồi ức tuổi thơ với những trò chơi bất tận
Trò chơi là một phần không thể thiếu trong thế giới ngộ nghĩnh, hồn nhiên
của trẻ nhỏ. Trò chơi cho chúng thỏa mãn sở thích và nhu cầu giao tiếp, học hỏi.
Nguyễn Nhật Ánh biết lôi cuốn các em bằng những trò chơi như thế. Các tác
phẩm Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ, Hạ đỏ, Mắt biếc, Cô gái đến từ hôm qua…
đều có sự xuất hiện của những trò chơi tinh nghịch, hồn nhiên. Hoài niệm về trò
chơi con trẻ giúp nhà văn viết được những chương truyện tràn trề tính thơ. Những
trò chơi dân dã của lũ trẻ thôn quê lọc qua kí ức một người từng trải thường có
khả năng gợi xúc động sâu sắc cho người đọc.
Ở Cô gái đến từ hôm qua, “tôi” và Tiểu Li có muôn vàn trò chơi thú vị. Lần
đầu nhân vật “tôi” – Thư làm quen với Tiểu Li là lời đề nghị: "Mày cho tao chơi
chung với nghen?" rồi lúi húi đào đường hầm thật dài xuyên qua đống cát mà
Tiểu Li đang chơi trò xây nhà. Trẻ thơ kết bạn giản dị, vô tư nhờ những trò chơi
18

như vậy. Tình bạn của hai đứa trẻ bắt đầu và cứ thế lớn dần lên cùng những trò
chơi. Với các em, trò chơi không chỉ đơn thuần là “chơi”, đó còn là sự học hỏi, là
cách bày tỏ nhu cầu yêu thương thân ái một cách ngây thơ và sáng trong. Thông
qua trò chơi, chúng lớn lên cả về thể chất lẫn tâm hồn.
Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ là hồi ức về năm tám tuổi của nhân vật “tôi”.
Năm lên tám ấy được kể trong mười hai chương. Trừ chương mở đầu, chương
năm “Khi người ta lớn” và chương kết thúc, các chương còn lại, mỗi chương là
một trò chơi thú vị của nhóm bạn. Một thế giới riêng được mở ra từ những trò
chơi. Trò chơi được yêu thích nhất có lẽ là trò đóng kịch. Trẻ con bắt chước người
lớn như nỗ lực tập nhìn nhận thế giới xung quanh theo đôi mắt người trưởng
thành. Nhưng trên trang văn Nguyễn Nhật Ánh, chúng không chỉ bắt chước người
lớn một cách đơn thuần. Qua vai diễn, chúng đã bày tỏ quan niệm về cuộc sống
gia đình. Chúng muốn làm những ông bố bà mẹ tuyệt vời trong một gia đình hạnh
phúc. Cu Mùi vào vai bố, Tí sún vai mẹ, hai con là Hải cò và Tủn. Mọi khái niệm
quen thuộc về gia đình bị phá bỏ, chúng tạo dựng nên những giá trị mới bằng đôi
mắt trẻ thơ của chúng. Bố mẹ tuyệt vời là bố mẹ hài lòng khi con đánh lộn, ăn
cơm không đúng giờ hay sách vở nhàu nát… Đó thực ra là ước muốn dân chủ của
trẻ thơ khi chúng bị người lớn áp đặt, trách mắng. Hải cò ngày đầu tiên chơi còn
ngỡ ngàng, ngày sau đã háo hức đóng vai ba đến độ: "Tối hôm trước Hải cò chắc
thao thức suốt đêm, chờ trời sáng. Sáng ra tôi thấy mắt nó đỏ kè" [32;37] . Cậu bé
muốn làm ba để quát nạt “cậu con trai” (cu Mùi) vì lỗi giữ gìn sách vở sạch đẹp,
và “cô con gái Tủn” vì lỗi dọn cơm đúng giờ! Ngay cả Tí sún vốn hiền lành và
chậm chạp cũng kịp thích ứng với trò chơi thú vị này để buông giọng thở dài thiểu
não, dạy “con mình” (Hải cò): "Mày là con vẹt hả? Bảng cửu chương bảo gì mày
nghe nấy là sao? Thế mày không có cái đầu à?" [32;43]. và sau đó cả nhóm tuyên
bố sẽ kết thúc lối sống nem nép, tuân thủ sự chỉ dạy, bảo ban của người lớn. Lũ
trẻ hồn nhiên bày tỏ nỗi ấm ức bị “bao cấp” quá kĩ, chúng muốn được sống đúng
với lứa tuổi của chúng, muốn được tôn trọng ý thích riêng. Trẻ thơ qua những trò
chơi bộc lộ vô tư ước muốn tự do như như quan niệm của chúng.
Trò chơi con trẻ còn là sự “hắt bóng” suy nghĩ thơ trẻ về người lớn. Phiên

19


tòa đặc biệt trẻ con xử người lớn là trò chơi độc đáo, đầy hài hước song cũng để
lại nhiều suy ngẫm. Trong phiên tòa "vô tiền khoáng hậu" ấy, Hải cò và Tủn được
đóng vai quan tòa, còn cu Mùi và Tí sún đành đóng vai bị cáo (cha mẹ). Sự đảo
ngược tự nhiên này chỉ có thể diễn ra trong trò chơi nơi con trẻ, nơi chúng có cơ
hội lên tiếng tìm lại công bằng, nơi chúng nhận xét lỗi lầm mà người lớn không
bao giờ thừa nhận với con cái. Tất cả khuyết điểm của ba mẹ đều được bọn trẻ chỉ
ra, từ việc uống rượu say xỉn của ba Hải cò, đến chuyện mua chiếc áo xanh của
mẹ con Tủn, và đặc biệt là tật nói dai mà hầu hết các bà mẹ mắc phải. Qua “phiên
tòa” đặc biệt này, có thể thấy được cả nỗi bất mãn và tình thương các em dành
cho cha mẹ. Hải cò giận ba vì uống rượu say, nhưng không phải để ghét bỏ mà lo
lắng. Những đứa trẻ ngây thơ, tinh nghịch hóa ra sâu sắc và độ lượng nhiều hơn
chúng ta tưởng và thường thì chính người lớn lại vô tình hoặc hời hợt không coi
trọng suy nghĩ của các em.
Trẻ thơ gửi gắm trong trò chơi những ước muốn mà chúng không thể hay
không được phép làm. Vì thế trò chơi có thể xem như thông điệp mà con trẻ gửi
đến người lớn. Nhưng không được nhầm lẫn trò chơi với đời thực, bước ra đời
thực, mọi ước muốn thực hiện được trong trò chơi đều tan biến. Nhóm bạn đã gặp
rắc rối: bị đánh đòn vì không thừa nhận bảng cửu chương đằng sau cuốn tập, ý
nghĩ những đứa trẻ chăm học là "những đứa trẻ hư hỏng" bị người lớn gạt bỏ. Khi
trò chơi này bị dẹp bỏ, chúng lại nghĩ ra trò chơi khác thú vị hơn, để cuộc sống
luôn tươi mới và giàu có, như ước ao của mọi trẻ em.
Đối với trẻ thơ, mọi thứ trong cuộc sống đều có thể trở thành trò chơi thú vị.
Trong Mắt biếc, hai nhân vật Ngạn và Hà Lan đã từng vô cùng hào hứng với trò
bắt nhái hay bưng nước cho thầy cô. Chúng làm với tất cả lòng nhiệt thành, say
mê. Những ngày được đi bắt nhái cho thầy Cải là "những ngày hội thực sự" với lũ
trẻ và lấy nước cho cô Thung cũng là niềm vui lạ kì.Với bọn trẻ, đôi khi những
việc làm thường nhật lại được chúng biến thành trò chơi với tất cả niềm vui

sướng, sự háo hức và hãnh diện vô cùng.
Cu Mùi trong Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ đã chơi trò trở thành trò ngoan
để chứng minh cho ba mẹ thấy "làm ba mẹ hài lòng là việc vô cùng đơn giản mà
20


bất cứ đứa trẻ nào nếu muốn cũng đều làm được" [32;121]. Cậu bé bỗng nhiên trở
nên chăm chỉ lạ thường, liên tục được điểm mười trong sự thán phục của bạn bè,
sự ngỡ ngàng của cô giáo và sự vui mừng của ba mẹ. Nhưng trạng thái “ngoan”
không kéo dài được lâu vì "Nếu ngày nào tôi cũng thuộc bài vanh vách, cũng
kiếm được những điểm mười một cách dễ dàng thì cuộc đời tôi lại rơi vào một sự
đơn điệu mới" [32;128]. Hóa ra trò chơi này vừa là một thể nghiệm “trò ngoan”,
vừa là một khám phá: nếu lúc nào cũng ngoan thì cảm giác của bọn trẻ về bản
thân rất đơn điệu, nhàm tẻ. Dường như đây là “kiến nghị” dành cho người lớn:
đừng bắt trẻ thơ sống với đúng khuôn mẫu con người hoàn hảo bởi trẻ thơ không
phải con búp bê vô tri. Chúng là những cá nhân dù non nớt nhưng có cái nhìn, mơ
ước riêng.
Dùng hồi ức làm sống dậy trò chơi tuổi thơ, Nguyễn Nhật Ánh vừa vui đùa
với các em, vừa đặt nhiều câu hỏi nghiêm túc cho người lớn. Trò chơi trẻ thơ
thuộc thế giới hồn nhiên, trong trẻo, vừa là sinh hoạt hàng ngày vừa là giải pháp
để các em bày tỏ quyền của mình. Nhìn trò chơi từ hồi ức, nhà văn làm bật ra
những ý nghĩa thâm thúy, bất ngờ.
2.2. Hồi ức tuổi thơ với những ước mơ và khát vọng đẹp đẽ
Viết truyện cho thiếu nhi, Nguyễn Nhật Ánh không chỉ kể cho các em nghe
những câu chuyện tuổi thơ mà còn truyền cho các em ngọn lửa của niềm vui sống,
sự lạc quan và lòng hướng thiện. Thế giới tuổi thơ được đánh thức từ hoài niệm
với nhiều cung bậc cảm xúc từ hồn nhiên sáng trong đến những băn khoăn day
dứt. Nhưng bao trùm vẫn là niềm vui sống, là khát khao đẹp đẽ được thắp lên
trong trái tim thơ trẻ.
Các nhà nghiên cứu đã gọi Nguyễn Nhật Ánh bằng những định danh như

"nhà văn thân quý của tuổi thơ" (Vân Thanh), "người nuôi dưỡng tâm hồn trẻ
thơ" (Nguyễn Hương Giang). Ông nhận ra những ước mơ tưởng như nhỏ bé lại
hiển lộ vẻ đẹp thánh thiện của tâm hồn trẻ thơ. Các em tỏ bày mơ ước hoặc trực
tiếp qua lời tâm sự, hoặc ẩn giấu thấp thoáng dưới những hành động tưởng như
thơ dại, hồn nhiên.
Về ý nghĩa lớn lao của khả năng mơ ước, Nguyễn Nhật Ánh triết lý: "Một
21