Vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy học môn Giáo dục công dân ở các trường THPT huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh (Luận văn thạc sĩ)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ MAI

VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
TRƯỜNG HỢP ĐIỂN HÌNH TRONG DẠY HỌC
MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN Ở CÁC TRƯỜNG THPT
HUYỆN LƯƠNG TÀI, TỈNH BẮC NINH

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2018


ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ MAI

VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
TRƯỜNG HỢP ĐIỂN HÌNH TRONG DẠY HỌC
MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN Ở CÁC TRƯỜNG THPT
HUYỆN LƯƠNG TÀI, TỈNH BẮC NINH
Ngành: LL&PPDH Bộ môn Lý luận Chính trị
Mã số: 8.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN THỊ HƯỜNG

THÁI NGUYÊN - 2018


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan luận văn này do bản thân tôi thực hiện dưới sự hướng
dẫn khoa học của TS. Nguyễn Thị Hường trường Đại học Sư phạm - Đại học
Thái Nguyên. Các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận văn là trung thực
và chưa từng ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác và thông tin trích dẫn
trong luận văn đều đã được chỉ rõ nguồn gốc.
Thái Nguyên, tháng 5 năm 2018
Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Mai

i


LỜI CẢM ƠN
Được sự giúp đỡ của thầy cô giáo khoa Giáo dục chính trị trường Đại học
sư phạm Thái Nguyên, đặc biệt được sự giúp đỡ tận tình của người hướng dẫn
khoa học - T.S Nguyễn Thị Hường đã giúp em hoàn thành luận văn tốt nghiệp
này.
Là học viên khi làm quen với công tác nghiên cứu khoa học, với trình độ
nhận thức và năng lực còn hạn chế nên luận văn không tránh khỏi sai sót. Kính
mong được sự đóng góp ý kiến giúp đỡ, phê bình của các thầy cô giáo và các bạn
đọc để đề luận văn được hoàn thiện hơn.
Em xin chân thành cảm ơn!
Thái nguyên, tháng 5 năm 2018
Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Mai

ii


MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii
MỤC LỤC ..........................................................................................................iii
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT .......................................................................... iv
DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................. v
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ ............................................................................ vi
MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1
1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1
2. Mục đích nghiên cứu của đề tài ....................................................................... 2
3. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài ...................................................................... 2
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài ................................................... 3
5. Giả thuyết nghiên cứu...................................................................................... 3
6. Phương pháp nghiên cứu của đề tài................................................................. 3
7. Những đóng góp mới của đề tài ...................................................................... 3
8. Kết cấu của đề tài............................................................................................. 4
Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC VẬN DỤNG PHƯƠNG
PHÁP NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP ĐIỂN HÌNH TRONG MÔN
GIÁO DỤC CÔNG DÂN Ở TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ........................... 5
1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................ 5
1.1.1. Các công trình nghiên cứu nước ngoài ...................................................... 5
1.1.2. Các công trình nghiên cứu trong nước ...................................................... 7
1.2. Một số vấn đề lý luận về phương pháp nghiên cứu trường hợp điển
hình ...................................................................................................................... 9
1.2.1. Khái niệm phương pháp dạy học và phương pháp nghiên cứu trường

hợp điển hình ....................................................................................................... 9
1.2.2. Đặc trưng và các hình thức của phương pháp nghiên cứu trường hợp
điển hình ............................................................................................................ 14
iii


1.3. Ưu, nhược điểm của phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình
trong dạy học môn Giáo dục công dân ở các trường THPT.............................. 16
1.3.1. Ưu điểm của phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong
dạy học môn Giáo dục công dân ở các trường THPT ....................................... 16
1.3.2. Nhược điểm của phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong
dạy học môn Giáo dục công dân ở các trường THPT ....................................... 17
1.4. Sự cần thiết của việc vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp
điển hình trong dạy học môn Giáo dục công dân ở các trường THPT ............. 19
1.4.1. Vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy
học GDCD ở các trường THPT góp phần nâng cao chất lượng giờ học .......... 19
1.4.2. Vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy
học GDCD ở các trường THPT góp phần nâng cao năng lực cho cả giáo
viên và học sinh ................................................................................................. 20
1.4.3. Vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy học
GDCD ở các trường THPT góp phần quan trọng trong giáo dục đạo đức, ý thức
công dân, giáo dục nhân cách cho người công dân mới xã hội chủ nghĩa................ 22
Chương 2. BIỆN PHÁP VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
TRƯỜNG HỢP ĐIỂN HÌNH TRONG DẠY HỌC MÔN GIÁO DỤC
CÔNG DÂN Ở CÁC TRƯỜNG THPT HUYỆN LƯƠNG TÀI, TỈNH
BẮC NINH ....................................................................................................... 24
2.1. Nguyên tắc đề xuất các biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả vận dụng
phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy học môn Giáo dục
công dân ở các trường THPT huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh ....................... 24
2.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính khách quan...................................................... 25

2.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính thực tiễn .......................................................... 25
2.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính khả thi và hiệu quả ......................................... 27
2.2. Những biện pháp chủ yếu nhằm nâng cao hiệu quả vận dụng phương
pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy học môn Giáo dục công
dân ở các trường THPT huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh ................................ 28

iv


2.2.1. Nâng cao nhận thức cho giáo viên và học sinh về vai trò của phương
pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy học môn Giáo dục công
dân ở các trường THPT huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh ................................ 28
2.2.2. Xây dựng quy trình dạy học vận dụng phương pháp nghiên cứu
trường hợp điển hình trong dạy học môn Giáo dục công dân theo định
hướng năng lực .................................................................................................. 30
2.2.3. Kết hợp linh hoạt các phương pháp dạy học nhằm nâng cao hiệu quả
vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy học môn
Giáo dục công dân ............................................................................................. 33
2.2.4. Đổi mới hoạt động kiểm tra, đánh giá nhằm phát huy tính tích cực,
sáng tạo của người học ...................................................................................... 38
2.2.5. Đảm bảo những điều kiện vật chất trong quá trình vận dụng phương pháp
nghiên cứu trường hợp điển hình vào dạy học môn Giáo dục công dân ................ 41
Chương 3. ĐỀ XUẤT QUY TRÌNH VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP ĐIỂN HÌNH TRONG DẠY HỌC
MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN Ở CÁC TRƯỜNG THPT HUYỆN
LƯƠNG TÀI, TỈNH BẮC NINH ................................................................... 44
3.1. Vài nét về đặc điểm các trường THPT ở huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh..... 44
3.1.1. Khái quát đặc điểm tự nhiên, xã hội huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh ........ 44
3.1.2. Khái quát đặc điểm các trường THPT trên địa bàn huyện Lương Tài,
tỉnh Bắc Ninh ..................................................................................................... 45

3.2. Đề xuất quy trình vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp điển
hình trong tổ chức dạy học môn GDCD ở các trường THPT huyện Lương
Tài, tỉnh Bắc Ninh.............................................................................................. 48
3.2.1. Nghiên cứu, rà soát cấu trúc, nội dung chương trình sách giáo khoa
môn GDCD ........................................................................................................ 48
3.2.2. Lựa chọn bài học và xác định mục tiêu ................................................... 50
3.2.3. Thiết kế các hoạt động dạy học vận dụng phương pháp nghiên cứu
trường hợp điển hình ......................................................................................... 52

v


3.2.4. Xây dựng công cụ đánh giá ..................................................................... 53
3.2.5. Thực nghiệm tổ chức dạy học ................................................................. 60
3.3. Thực nghiệm sư phạm (vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp
điển hình ở các trường THPT huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh) ..................... 61
3.3.1. Kế hoạch thực nghiệm ............................................................................. 61
3.3.2. Nội dung thực nghiệm ............................................................................. 62
3.3.3. Kết quả thực nghiệm................................................................................ 63
3.3.4. Một số vấn đề đặt ra trong vận dụng phương pháp nghiên cứu trường
hợp điển hình ở các trường THPT huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh ............... 74
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ......................................................................... 81
TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 83
PHỤ LỤC

vi


DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

GV

Giáo viên

GD&ĐT

Giáo dục và đào tạo

GDCD

Giáo dục công dân

GQVĐ

Giải quyết vấn đề

HĐND

Hội đồng nhân dân

HN&GĐ

Hôn nhân và gia đình

HS

Học sinh

NCTHĐH

Nghiên cứu trường hợp điển hình

NL

Năng lực

NXB

Nhà xuất bản

PP NCTHĐH

Phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình

PPDH

Phương pháp dạy học

PPNCTH

Phương pháp nghiên cứu tình huống

SGK

Sách giáo khoa

THPT

Trung học phổ thông

UBND

Ủy ban nhân dân

iv


DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 3.1.

Thang đo năng lực năng lực hợp tác trong phát hiện, nhận diện
vấn đề và năng lực giải quyết vấn đề của học sinh - bước đầu
xây dựng ....................................................................................... 54

Bảng 3.2.

Thang đo năng lực GQVĐ ........................................................... 57

Bảng 3.3:

Kết quả kiểm tra 1 tiết của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng
của trường THPT Lương Tài 1 .................................................... 64

Bảng 3.4:

Kết quả kiểm tra 1 tiết của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng
của trường THPT Lương Tài 2 .................................................... 66

Bảng 3.5:

Kết quả kiểm tra 1 tiết của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng
trường THPT Lương Tài 1 ........................................................... 69

Bảng 3.6:

Kết quả kiểm tra 1 tiết của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng
trường THPT Lương Tài 2 ........................................................... 72

v


DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ
Biểu đồ 3.1: Kết quả kiểm tra 1 tiết lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ở
trường THPT Lương Tài 1 ......................................................... 64
Biểu đồ 3.2: Kết quả kiểm tra 1 tiết lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ở
trường THPT Lương Tài 2 ......................................................... 66
Biểu đồ 3.3: Kết quả kiểm tra 1 tiết lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ở
trường THPT Lương Tài 1 ......................................................... 70
Biểu đồ 3.4: Kết quả kiểm tra 1 tiết lớp thực nghiệm và lớp đối chứng
trường THPT Lương Tài 2 ......................................................... 72

vi


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trong xu thế hội nhập và phát triển, để chấn hưng dân tộc và tránh khỏi
nguy cơ tụt hậu xa hơn thì tất yếu phải tiến hành đổi mới toàn diện. Trong đó,
đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, đào tạo gắn với phát triển nguồn nhân lực
chất lượng là một trong những vấn đề trọng yếu. Nghị quyết số 29 của Hội nghị

Trung ương 8 (khóa XI) khẳng định, đổi mới giáo dục đào tạo không chỉ là quốc
sách hàng đầu, là “chìa khóa” mở ra con đường đưa đất nước tiến lên phía trước,
mà còn là “mệnh lệnh” của cuộc sống. Tuy nhiên, đổi mới phải cần được tiến
hành đồng bộ. Cần phải đổi mới theo hướng: Chuyển mạnh quá trình giáo dục
chủ yếu từ trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất
người học, học đi đôi với hành, lý luận gắn với thực tiễn, chú trọng đổi mới
phương pháp dạy học, bởi chỉ có đổi mới phương pháp dạy học, chúng ta mới
có thể tạo ra được sự đổi mới thực sự trong giáo dục, mới có thể đào tạo ra lớp
người năng động, sáng tạo, có tiềm năng cạnh tranh trí tuệ trong bối cảnh nhiều
nước trên thế giới đang hướng đến nền kinh tế tri thức.[45]
Môn Giáo dục công dân là môn học có ý nghĩa quan trọng trong thực
hiện các mục tiêu giáo dục ở nhà trường phổ thông. Chương trình Giáo dục
công dân ở phổ thông nói chung, Giáo dục công dân ở Trung học phổ thông nói
riêng giữ vai trò chủ đạo trong hình thành và bồi đắp các giá trị sống, phát triển
cho học sinh phẩm chất đạo đức, những năng lực cần thiết như: năng lực giao
tiếp, hợp tác, giải quyết các vấn đề của thực tiễn đời sống, làm chủ bản thân,
thực hiện trách nhiệm công dân... phù hợp với chuẩn giá trị đạo đức và quy định
của pháp luật. Do vậy, việc tổ chức dạy học có hiệu quả môn học này có ý nghĩa
đặc biệt quan trọng.
Môn Giáo dục công dân lớp THPT được xây dựng trên cơ sở phát triển
nối tiếp các nội dung Giáo dục công dân ở Trung học cơ sở trên nguyên tắc đồng
tâm và phát triển nên có vai trò quan trọng trong việc trang bị cho học sinh thế
giới quan, phương pháp luận đúng đắn. Đồng thời, cung cấp cho các em những
1


hiểu biết cơ bản nhất về các vấn đề chính trị, xã hội và pháp luật nhằm giúp các
em có thể chủ động, tự giác điều chỉnh hành vi của cá nhân và đánh giá được
hành vi của người khác phù hợp với các quy định của pháp luật trong giai đoạn
xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Trong thực tế, nhận

thức về vị trí, vai trò cũng như việc tổ chức dạy học môn học này hiện nay còn
có nhiều hạn chế. Nhiều cán bộ quản lý, giáo viên đứng lớp vẫn cho rằng đây
môn học phụ không cần quan tâm, là môn học ai cũng có thể dạy nhất là cán bộ
quản lý cần có giờ để tính phụ cấp đứng lớp hoặc giả bù đắp cho những giáo viên
không đủ giờ trong dạy học các môn học khác. Chính vì vậy, hiệu quả dạy học
không cao.
Phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình là phương pháp dạy học với
trọng tâm là phân tích và giải quyết các vấn đề của một trường hợp (tình huống)
được lựa chọn trong thực tiễn. Phần lớn học sinh tự lực nghiên cứu một tình huống
thực tiễn và giải quyết các vấn đề của tình huống đặt ra. Chính vì những ưu điểm
trên nên khi vận dụng phương pháp này một cách hiệu quả sẽ giúp người học dễ
hiểu, dễ nhớ, dễ khắc sâu kiến thức. Với đặc thù kiến thức và dung lượng thời gian
hiện nay trong tổ chức dạy học Giáo dục công dân ở THPT thì phương pháp này có
thể phát huy được tối đa các năng lực cần thiết của người học.
Từ những lý do trên, tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài: “Vận dụng phương
pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy học môn Giáo dục công dân
ở các trường THPT huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh” làm luận văn thạc sĩ, với
mong muốn góp một phần công sức nhỏ bé của mình vào việc nâng cao hiểu quả
dạy học môn Giáo dục công dân ở THPT trong giai đoạn tới.
2. Mục đích nghiên cứu của đề tài
Đề tài nghiên cứu vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình
trong dạy học môn GDCD ở các trường THPT huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh,
từ đó đề xuất các biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả vận dụng phương pháp dạy
học này ở các trường THPT huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh trong thời gian tới.
3. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài
2


- Nghiên cứu cơ sở lý luận về vận dụng phương pháp nghiên cứu trường
hợp điển hình trong dạy học môn GDCD ở trường THPT.

- Khảo sát vấn đề vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp điển
hình trong dạy học môn Giáo dục công dân ở các trường THPT huyện Lương
Tài, tỉnh Bắc Ninh.
- Đề xuất một số biện pháp để việc vận dụng phương pháp nghiên cứu
trường hợp điển hình trong dạy học môn GDCD ở trường THPT huyện Lương
Tài, tỉnh Bắc Ninh.
- Tiến hành thực nghiệm một số biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả vận
dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy học môn Giáo
dục công dân ở các trường THPT huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài
4.1. Đối tượng nghiên cứu: Đề tài nghiên cứu vấn đề vận dụng phương
pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy học môn Giáo dục công dân
ở THPT.
4.2. Phạm vi nghiên cứu: Đề tài nghiên cứu vận dụng phương pháp
nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy học môn Giáo dục công dân ở các
trường THPT huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh từ năm 2017 - 2018.
5. Giả thuyết nghiên cứu
Nếu vận dụng có hiệu quả phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình
trong dạy học môn Giáo dục công dân ở Trung học phổ thông thì chất lượng
dạy học bộ môn sẽ được nâng cao, phẩm chất và năng lực của học sinh sẽ càng
được hoàn thiện.
6. Phương pháp nghiên cứu của đề tài.
- Phương pháp nghiên cứu tài liệu lý luận
- Phương pháp nghiên cứu thực tiễn
- Phương pháp thực nghiệm sư phạm ở trường phổ thông
7. Những đóng góp mới của đề tài

3

Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ góp phần vào việc đổi mới phương pháp
dạy học nói chung và phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình nói riêng
trong dạy học môn Giáo dục công dân nhằm nâng cao chất lượng dạy và học môn
Giáo dục công dân ở các trường THPT huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh.
Đề tài còn có thể hỗ trợ cho các giáo viên dạy học và học sinh học tập
môn Giáo dục công dân ở các trường THPT và là tài liệu tham khảo để có thêm
phương pháp dạy học môn học có hiệu quả cao hơn.
8. Kết cấu của đề tài
Đề tài ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Kiến nghị, Danh mục tài liệu tham
khảo và Phụ lục thì nội dung đề tài gồm có ba chương chính:
Chương 1: Cơ sở lý luận của việc vận dụng phương pháp nghiên cứu
trường hợp điển hình trong môn Giáo dục công dân ở Trung học phổ thông
Chương 2: Biện pháp vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp điển
hình trong dạy học môn Giáo dục công dân ở các trường THPT huyện Lương
Tài, tỉnh Bắc Ninh
Chương 3: Đề xuất quy trình vận dụng phương pháp nghiên cứu trường
hợp điển hình trong dạy học môn Giáo dục công dân ở các trường THPT huyện
Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh

4


Chương 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC VẬN DỤNG
PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP ĐIỂN HÌNH TRONG
MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN Ở TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
1.1.1. Các công trình nghiên cứu nước ngoài
Trên thế giới, phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình được nhiều
học giả quan tâm nghiên cứu và vận dụng trong thực tiễn nhất là lĩnh vực giáo

dục học, tâm lý học, tội phạm học, xã hội học… Có thể kể đến một số công trình
sau đây:
Nhà nghiên cứu Bernd Meier (Đức) có tác phẩm: “Một số vấn đề chung
về phương pháp dạy học ở trường trung học” viết chung với T.S Nguyễn Văn
Cường - Bộ giáo dục và đào tạo, Hà Nội - 2007 đã cung cấp những nội dung cơ
bản đến nhiều phương pháp dạy học nói chung, phương pháp nghiên cứu điển
hình nói riêng trong tổ chức dạy học ở các trường THPT ở Đức. Qua đó, các tác
giả nhấn mạnh, Việt Nam cần đẩy nhạnh việc đổi mới phương pháp, cách thức
tổ chức dạy học bởi chỉ có như vậy, nền giáo dục Việt Nam mới có thể phát triển
và hội nhập với xu thế phát triển của thế giới. [5]
Nhóm tác giả: Bock Edwin A và Alan K. Campbell với công trình “Nghiên
cứu điển hình trong Chính phủ Mỹ: Chương trình trường hợp liên đại học”,
Prentice-Hall, Englewood Cliffs, NJ, 1962 đã có những đánh giá khá toàn vẹn
về những vấn đề lý luận chung về phương pháp NCTH điển hình. Nêu bật tính
hiệu quả của vận dụng phương pháp này trong nhiều lĩnh vực nhất là giáo dục
học. [10]
Bromley D.B với công trình: “Phương pháp nghiên cứu tình huống trong
Tâm lý học và các ngành liên quan”, John Wiley, Chichester, Anh, 1986 bàn đến
tính năng, vai trò của PPNCTH trong Tâm lý học và nhiều ngành khoa học khoa
học xã hội.[11]
5


Tác giả: Campbell Donald T có bài: “Các bậc tự do” và nghiên cứu điển
hình” cũng bàn đến ưu điểm của nghiên cứu trường hợp điển hình được vận dụng
khá phổ biến trong khoa học chính trị. [12]
Nhóm tác giả: Roger Gomm, Martyn Hammerlsey và Peter Foster,
“Nghiên cứu điển hình và tổng quát hóa”, cũng đưa ra những nhận định có tính
tổng quan về hiệu năng của phương pháp NCTHĐH. [52]
Keeves và John P có: “Nghiên cứu Giáo dục, Phương pháp và Đo lường:

Cẩm nang Quốc tế” cũng phân tích mối quan hệ giữa các phương pháp dạy học
nói chung, NCTHĐH nói riêng với các phương pháp đánh giá, đo lường kết quả
trong dạy học. [37]
Tác giả Mitchell J. Clyde với: “Phân tích tình huống và tình huống”, cũng
có những đánh giá phản biện xung quanh các nội dung cơ bản về nghiên cứu
trường hợp điển hình được các tác giả Roger Gomm, Martyn Hammerlsey và
Peter Foster đề cập trong bài: Phương pháp nghiên cứu điển hình: Các vấn đề
chính, Các nội dung chính. [43]
Ngoài ra, còn một số các công trình khác cũng đưa ra nhiều kiến giải xung
quanh những nội dung chính của phương pháp NCTHĐH như:
Nhóm tác giả: Pigors Paul và Faith Pigors với: “Phương pháp tình huống trong
quan hệ xã hội: Quy trình sự cố”, McGraw- Hill, New York, NY, 1961.[48]
Platt Jennifer: “Nghiên cứu điển hình trong tư tưởng phương pháp học của
Mỹ”, Xã hội học hiện tại, Xuân 1992, 40 (1):[49].
Shavelson Richard J và Lisa Towne (biên tập): “Nghiên cứu khoa học về
Giáo dục”, Báo chí Học viện Quốc gia, Washington, DC, 2002. [53]
Sieber Samuel D: “Sự tích hợp các phương pháp nghiên cứu thực địa và
khảo sát”, Tạp chí Xã hội học Mỹ, 1973. [54]
Simons Helen, “Nghịch lý của nghiên cứu điển hình”, Tạp chí Giáo dục
Cambridge, 1996, 26: [55]
6


Norman K. Denzin và Yvonna S. Lincoln (biên tập), Stake Robert E.,
“Nghiên cứu điển hình”, Sổ tay nghiên cứu định tính, Ấn phẩm Sage, Thousand
Oaks, CA, 1994. [47]
John P. Keeves (ed.), Stenhouse: “Phương pháp nghiên cứu tình huống”,
Nghiên cứu Giáo dục, Phương pháp và Đo lường: Cẩm nang Quốc tế, Báo chí
Pergamon, Oxford, Anh, 1988. [36]
Yin Robert K: “Ứng dụng nghiên cứu điển hình”, Sage, Thousand Oaks,

CA, 2003a, ấn bản lần 2. [60]
YinRobert K: “Nghiên cứu điển hình: Thiết kế và phương pháp”, Sage,
Thousand Oaks, CA, 2003b, ấn bản thứ 3. [62]
Leonard Bickman và Debra J.Rog (eds.), Yin Robert K., “Phiên bản
nghiên cứu điển hình tóm tắt”, Sổ tay nghiên cứu xã hội ứng dụng, Sage,
Thousand Oaks, CA, 1998 [39]
Yin Robert K: “Nghiên cứu Điển hình”, Sage, Thousand Oaks, CA,
2004.[61]
Đánh giá tổng quan, các công trình nêu trên đã cung cấp những những vấn
đề lý luận chung nhất về nghiên cứu trường hợp điển hình như: Khái niệm; ưu,
nhược điểm; cách thức tổ chức, những vấn đề đặt ra của việc vận dụng phương
pháp nghiên cứu trường hợp điển hình. Điều này có ý nghĩa vô cùng quan trọng
để tác giả có vận dụng trong thực tiễn nghiên cứ của bản thân.
1.1.2. Các công trình nghiên cứu trong nước
Ở Việt Nam, vấn đề đổi mới PPDH nói chung, vận dụng phương pháp
nghiên cứu trường hợp điển hình nói riêng đã được nhiều tổ chức, nhiều học giả
quan tâm nghiên cứu, có thể trích dẫn một số công trình sau đây:
- Công trình: “Một số kĩ thuật và phương pháp dạy học tích cực” do Bộ
Giáo dục và Đào tạo biên soạn trên tinh thần tổng kết dự án Việt - Bỉ, đã đánh
giá một cách khái quát những vấn đề lí luận và thực tiễn của đổi mới hoạt động
giáo dục. Trong đó, tập trung phân tích thực trạng vận dụng các phương pháp,
kỹ thuật dạy học tích cực trên thế giới và ở Việt Nam. [8]

7


Công trình: “Đổi mới phương pháp dạy học môn GDCD của tác giả Lưu
Thị Thuỷ - NXB Giáo Dục (2009) cũng đã làm rõ cơ sở lý luận chung về đổi mới
phương pháp dạy học môn GDCD ở các trường THPT hiện nay. [57]
Tác giả Thái Duy Tuyên với công trình: Phương pháp dạy học truyền

thống và đổi mới, NXB Giáo dục, Hà Nội (2008) cũng phân tích sự giống và
khác nhau giữa phương pháp dạy học truyền thống và phương pháp dạy học hiện
đại. Trên cơ sở đó, tác giả làm rõ sự cần thiết của việc đổi mới phương pháp dạy
học trong giai đoạn hiện nay chính là một trong những giải pháp cơ bản để chấn
hưng nền giáo dục nước nhà. [58.]
Công trình của tác giả Vũ Đình Bảy: “Phương pháp dạy học môn Giáo
dục công dân ở trường trung học phổ thông”, NXB Giáo dục, Hà Nội, 2005,
cũng có những kiến giải về tổ chức dạy học GDCD nói chung về vận dụng các
phương pháp dạy học tích cực nhất là PPNCTHĐH nói riêng nhằm nâng cao chất
lượng dạy và học môn GDCD hiện nay ở THPT cho tương xứng với vị thế, vai
trò của môn học. [3]
Bên cạnh đó, còn một số công trình nghiên cứu khác như:
“Phát triển tính tích cực, tính tự lực của học sinh trong quá trình dạy học”,
của tác giả Nguyễn Ngọc Bảo, Bộ Giáo dục và Đào tạo - Vụ Giáo viên, NXB
Giáo dục, Hà Nội, 1995. [1]
Nguyễn Văn Cường (2006), “Đổi mới phương pháp dạy học trung học
phổ thông. Một số vấn đề chung”. Dự án phát triển giáo dục trung học phổ thông.
Bộ Giáo dục và Đào tạo. [15]
“Vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy học
môn GDCD lớp 12” sáng kiến kinh nghiệm của tác giả Phạm Thị Dinh, trường
THPT Sông Day - Đồng Nai, 2015 [18]
“Phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong khoa học xã hội và
tâm lý học” của tác giả Nguyễn Bá Đạt, Tạp chí Tâm lý học số 10, [tr.56], 2005.
[21]

8


“Đổi mới phương pháp dạy học, chương trình và sách giáo khoa”của Trần
Bá Hoành, NXB Đại học sư phạm, Hà Nội, 2007. [31]

Tác giả Vũ Lệ Hoa có bài: “ Sử dụng phương pháp sư phạm tương tác một số biện pháp nâng cao tính tích cực học tập của học sinh”, Tạp chí giáo dục
(số 58), Hà Nội, 5/2003, [28].
Phạm Quang Huân với bài viết: “ Hồ Chí Minh với vấn đề phương pháp
dạy học”, Tạp chí giáo dục, (số 63), Hà Nội, (7/2003), [34].
Hay Nguyễn Kỳ (Chủ biên) có ấn phẩm: “Phương pháp giáo dục tích cực
lấy người học làm trung tâm”, NXB Giáo dục, Hà Nội, 1995 [38]
Phan Trọng Ngọ có công trình: “Dạy học và phương pháp dạy học trong
nhà trường”. NXB Đại học sư phạm, Hà Nội, 2005. [46]
Các công trình nghiên cứu đã khái quát những nội dung cơ bản của dạy
học theo phương châm lấy người học là trung tâm. Đề cập đến sự cần thiết của
đổi mới phương pháp dạy học nói chung, vận dụng phương pháp NCTHĐH nói
riêng. Tuy nhiên, chưa có đề tài nào tập trung nghiên cứu về “Nâng cao hiệu quả
vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy học môn
Giáo dục công dân ở trường THPT huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh”.
1.2. Một số vấn đề lý luận về phương pháp nghiên cứu trường hợp điển
hình
1.2.1. Khái niệm phương pháp dạy học và phương pháp nghiên cứu trường
hợp điển hình
1.2.1.1. Khái niệm phương pháp dạy học
Phương pháp là một thuật ngữ bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp “Methodos”
nghĩa là con đường nghiên cứu, cách thức nhận thức, cách thức để đạt mục
đích.
Trong thực tế, phương pháp còn được hiểu là hệ thống những quy tắc,
nguyên tắc, quy phạm dùng để chỉ đạo kỹ thuật, tổ hợp các bước đi, các quy trình
mà trí tuệ phải đi theo để tìm ra và chứng minh chân lý. Phương pháp cũng còn
được hiểu là kế hoạch được tổ chức hợp lý trong ngành quản lý.

9

Theo nghĩa chung nhất thì phương pháp là cách thức, là con đường, là
phương tiện để đạt mục đích, là hoạt động được sắp sếp theo một trật tự nhất
định để giải quyết những nhiệm vụ nhất định trong nhận thức và thực tiễn.
Như vậy, với tư cách là con đường, cách thức để đạt mục đích, phương
pháp bao gồm hai mặt:
Mặt khách quan: là các quy luật khách quan chi phối đối tượng mà chủ thể
(giáo viên) phải ý thức được như các quy luật tâm lý, lý luận dạy học… chi phối
quá trình lĩnh hội tri thức của học sinh (đối tượng).
Mặt chủ quan: các thao tác và các phương tiện hướng vào đối tượng mà chủ
thể (giáo viên) phải lựa chọn hợp với quy luật chi phối đối tượng (học sinh).
Hai mặt này có mối quan hệ ràng buộc chặt chẽ. Chính những cách thức
và phương tiện được xây dựng nhờ những quy luật khách quan được dùng để
tiếp cận và cải biến hiện thực, để thu lượm những kết quả mới tạo thành phương
pháp. Các quy luật tự chúng không thể trở thành phương pháp nhưng thiếu chúng
thì không thể có được phương pháp và phương tiện đúng đắn, không thể có
phương pháp khoa học.
Phương pháp là phạm trù gắn liền với hoạt động có ý thức của con người,
giúp con người nhận thức được hiện thực khách quan. Do đó, phương pháp là
yếu tố quyết định thành công hay thất bại trong hoạt động nhận thức và cải tạo
thực tiễn của con người.
Quá trình dạy học là một quá trình bao gồm nhiều yếu tố có mối liên hệ
mật thiết với nhau. Thông thường, quá trình dạy học là sự kết hợp của ba yếu tố:
nội dung môn học, giáo viên và học sinh. Sự gắn kết mật thiết của các yếu tố tạo
nên vòng tròn khép kín trong quá trình dạy học. Tại đó, sự hoạt động của vòng
trước là tiền đề, là cơ sở cho vòng sau tiếp tục. Việc thực hiện liên tiếp các vòng
đó của giáo viên và học sinh sẽ giúp người giáo viên hình thành và xây dựng
phương pháp dạy học bộ môn với tư cách khoa học, giúp người học sinh nâng
cao dần nhận thức khoa học và có thái độ học tập đúng đắn.

10

Trong ngành giáo dục nói chung, dạy học nói riêng cần sử dụng rất nhiều
các phương pháp khác nhau, trong mỗi phương pháp nó lại mang một ý nghĩa và
nhiệm vụ khác nhau. Nhưng về cơ bản, các phương pháp mà người dạy sử dụng
đều nhằm mục đích làm cho học sinh lĩnh hội, tiếp thu đầy đủ được tri thức một
cách chính xác, dễ hiểu nhất, nhanh chóng và dễ dàng nhất. Bởi vậy, kết quả của
dạy học và giáo dục trong nhà trường THPT không chỉ được đánh giá ở mặt nội
dung kiến thức mà nó còn đánh giá được ở mặt phương pháp dạy học. Để có
được phương pháp dạy học hiệu quả và đúng đắn, đòi hỏi người dạy cần có một
lượng kiến thức nhất định về phương pháp dạy học, được rèn luyện, bồi dưỡng
thường xuyên. Ngoài ra còn phải dựa vào việc vận dụng kinh nghiệm vào đời
sống thực tiễn, từ những kinh nghiệm của bản thân, người dạy cần lựa chọn, đúc
kết ra những cơ sở lý luận để chỉ đạo, điều hành quá trình thực tiễn. Từ đó, để có
phương pháp dạy học phù hợp, hiệu quả, người dạy cũng phải dựa trên những cơ
sở lý luận khoa học đã được rút ra từ thực tiễn dạy học trong đời sống hằng ngày.
Vậy phương pháp dạy học là gì? Cho đến nay có rất nhiều các cách hiểu
khác nhau về phương pháp dạy học. Có quan niệm cho rằng “Phương pháp dạy
học là những cách thức làm việc giữa thầy giáo và học sinh, nhờ đó mà học sinh
nắm vững được kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo, hình thành được thế giới quan và phát
triển năng lực nhận thức”. Cũng có quan niệm cho rằng “Phương pháp dạy học
là những hình thức kết hợp hoạt động của giáo viên và học sinh hướng vào việc
đạt một mục đích nào đó”. Tuy nhiên, dù trên cơ sở tiếp cận nào cũng cần phân
định những điểm khác biệt giữa phương pháp dạy học với phương pháp luận, thủ
pháp dạy học và các hình thức dạy học.
Phương pháp luận được hiểu ở hai phương diện cơ bản:
Phương diện thứ nhất, phương pháp luận được hiểu là sự tổng hợp
những cách thức, những phương pháp tìm tòi có ý nghĩa như những tư tưởng
chỉ đạo, những tiền đề lý luận về phương pháp nghiên cứu trong một ngành
khoa học nào đó.

11


Phương diện thứ hai, phương pháp luận được hiểu là học thuyết về phương
pháp khoa học nói chung.
Khái niệm về phương pháp với tư cách là phương pháp dạy học bộ môn,
chính là học phần chuyên nghiên cứu quá trình dạy và học một môn học nào đó,
bao gồm việc nghiên cứu đối tượng, nhiệm vụ, mục tiêu của môn học, các cơ sở
khoa học, các nguyên tắc của việc xây dựng chương trình môn học, những cách
thức thiết kế và tổ chức quá trình dạy học các đơn vị kiến thức của môn học (ví
dụ: phương pháp dạy học Giáo dục công dân, phương pháp dạy học Ngoại ngữ,
phương pháp dạy học Địa lý, phương pháp dạy học Sử học...)
Khái niệm về thủ pháp dạy học được hiểu là sự thể hiện cụ thể của phương
pháp. Hay hiểu cách khác, thủ pháp chính là thao tác bộ phận của một phương
pháp nhất định nào đó. (ví dụ: Để vận dụng phương pháp giải quyết vấn đề cần
tiến hành các thao tác cụ thể như phân tích, so sánh, khái quát hóa, đối chiếu,
tổng hợp…)
Hình thức tổ chức dạy học là cách thức tổ chức, sắp xếp tiến hành giờ học
cho phù hợp với mục tiêu, mục đích, nội dung của từng bài, phù hợp với điều
kiện và môi trường học tập nhằm làm cho quá trình dạy học đạt hiệu quả cao
nhất. Hình thức tổ chức dạy học là hình thức bên ngoài của phương pháp dạy
học, được thiết lập theo những cấu trúc xác định nhằm thực hiện các nhiệm vụ
của hoạt động dạy học.
Trên cơ sở kế thừa các quan niệm khác nhau về phương pháp và phương
pháp dạy học, có thể rút ra khái niệm: phương pháp dạy học là cách thức hoạt
động phối hợp thống nhất giữa giáo viên và học sinh nhằm thực hiện tối ưu mục
tiêu và nhiệm vụ dạy học.
Từ xưa cho đến ngày nay, phương pháp dạy học vẫn còn là một hiện tượng sư
phạm có nhiều quan điểm, quan niệm khác nhau. Tuy nhiên, các quan điểm, quan

niệm đều thống nhất phương pháp dạy học gồm các đặc trưng cơ bản sau:
Thứ nhất, phương pháp dạy học còn phản ánh cách thức tự tổ chức, tự
kiểm tra, tự đánh giá của học sinh.
12


Thứ hai, phương pháp dạy học phản ánh cách thức tổ chức, điều khiển
hoạt động dạy học của người giáo viên.
Thứ ba, phương pháp dạy học phản ánh cách thức hoạt động, tương tác,
trao đổi thông tin giữa giáo viên và học sinh.
Thứ tư, phương pháp dạy học phản ánh sự vẫn động của quá trình nhận
thức của người học nhằm đạt được mục đích học tập.
Phương pháp dạy học là một khoa học và đồng thời cũng là một nghệ
thuật. Đó là khoa học sư phạm, khoa học về giảng dạy truyền đạt kiến thức cho
đối tượng người học.
Trong tính khoa học đòi hỏi giáo viên phải nắm được bản chất của quá
trình dạy học, nắm vững được các phương pháp dạy học từ những khái niêm, nội
dung, ưu điểm, nhược điểm cho đến các yêu cầu của phương pháp đó.
Trong tính nghệ thuật đòi hỏi ở người giáo viên phải cần có sự tinh tế,
khéo léo, tỉ mỉ và sự hiểu biết nhất định về các thủ pháp, thủ thuật, nghệ thuật để
vận dụng thích hợp các phương pháp đó nhằm khơi dậy sự yêu thích, sự hứng
thú, tích cực, sáng tạo cho học sinh. Do đó, việc giáo viên cần nắm vững tri thức
chuyên môn, nghiệp vụ sư phạm là điều kiện kiên quyết. Song trong nghiệp vụ
sư phạm và nghệ thuật dạy học cũng là yếu tố vô cùng quan trọng quyết định
chất lượng và hiệu quả trong quá trình dạy học.
1.2.1.2. Phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình
Phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình được sử dụng rộng rãi, phổ
biến, phong phú và đa dạng trong rất nhiều lĩnh vực, ngành khoa học như: xã hội
học, pháp luật học, y học, kinh tế học… Đặc biệt, phương pháp này được vận
dụng khá phổ biến trong ngành giáo dục.

Nghiên cứu trường hợp điển hình là phương pháp sử dụng một câu chuyện
có thật hoặc chuyện được viết dựa trên những trường hợp thường xảy ra trong
cuộc sống thực tiễn để minh chứng cho một vấn đề hay một số vấn đề. Đôi khi
nghiên cứu trường hợp điển hình có thể được thực hiện trên video hay một băng
catset mà không phải trên văn bản viết.

13


Trong phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình, giáo viên thường
đưa ra tình huống chứa đựng những vấn đề cần giải quyết của thực tiễn và để
giải quyết nó, đòi hỏi người học phải tiến hành huy động những kiến thức đã
được trang bị dưới sự định hướng, dẫn dắt, trợ giúp của giáo viên. Trọng tâm của
quá trình dạy học đó là việc phân tích, xử lý và giải quyết các vấn đề của một
trường hợp được lựa chọn trong đời sống thực tiễn. Những tình huống được nêu
ra trong quá trình dạy học có thể là một câu chuyện có thật hoặc có thể là những
câu chuyện được viết ra dựa trên những dữ liệu của cuộc sống thường nhật. Đôi
khi nghiên cứu trường hợp điển hình có thể được thực hiện ngay trên video, một
băng catset được dựng sẵn mà không nhất thiết là phải trên văn bản hay một bài
viết.
1.2.2. Đặc trưng và các hình thức của phương pháp nghiên cứu trường hợp
điển hình
Đặc trưng của phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình
Phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình được sử dụng rộng rãi trong
các hoạt động dạy học nói chung, trong dạy học GDCD nói riêng. Phương pháp
nghiên cứu trường hợp điển hình thường có các đặc trưng sau:
Thứ nhất, mục đích hàng đầu của phương pháp nghiên cứu trường hợp
điển hình không phải là việc truyền thụ tri thức lý thuyết mà là việc vận dụng tri
thức vào việc giải quyết vấn đề trong những tình huống cụ thể.
Thứ hai, Học sinh được đặt trước những tình huống cần quyết định, họ cần

xây dựng các phương án giải quyết vấn đề cũng như đánh giá các phương án đó,
để quyết định một phương án giải quyết vấn đề.
Thứ ba, trường hợp được rút ra từ thực tiễn dạy học hoặc phản ánh một
tình huống thực tiễn dạy học với các tuyến nhân vật và những tình huống khác
nhau chứ không phải là một câu chuyện đơn giản. Do đó, trường hợp được lựa
chọn trong dạy học thường mang tính phức hợp. Trường hợp điển hình có thể
dài hay ngắn, tuỳ từng nội dung vấn đề song phải phù hợp với chủ đề bài học,
phù hợp với trình độ HS và thời lượng cho phép.

14