Nghiên cứu phương pháp rút gọn văn bản và chuyển đổi cú pháp ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam (LV thạc sĩ)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHỆ THÔNG TIN VÀ TRUYỀN THÔNG

MA NGỌC KHÁNH

NGHIÊN CỨU PHƯƠNG PHÁP RÚT GỌN VĂN BẢN VÀ
CHUYỂN ĐỔI CÚ PHÁP NGÔN NGỮ KÝ HIỆU VIỆT NAM

Chuyên ngành: Khoa học máy tính
Mã số: 8480101

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC MÁY TÍNH

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. PHÙNG TRUNG NGHĨA

THÁI NGUYÊN, 2018


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ........................................................................................................................ 1
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ NGÔN NGỮ KÝ HIỆU VIỆT NAM ................ 3
1.1. Tổng quan về ngôn ngữ ký hiệu............................................................. 3
1.1.1. Khái niệm ngôn ngữ ký hiệu ........................................................... 3
1.1.2. Đặc điểm ngôn ngữ học của ngôn ngữ ký hiệu .............................. 6
1.1.3. Vai trò của ngôn ngữ kí hiệu với cộng đồng người khiếm thính. ... 8
1.2. Tổng quan về ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam ............................................ 9
1.3. Tính rút gọn trong ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam .................................. 11
1.4. Trật tự cú pháp trong ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam .............................. 12
1.5. Ứng dụng công nghệ thông tin trong dịch ngôn ngữ ký hiệu .............. 13
1.6. Mục tiêu của luận văn. ......................................................................... 15
CHƯƠNG 2. LUẬT RÚT GỌN VĂN BẢN VÀ CHUYỂN ĐỔI CÚ PHÁP ĐỐI

VỚI NGÔN NGỮ KÝ HIỆU VIỆT NAM ...............................................................16
2.1. Thu thập luật rút gọn trong ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam .................... 16
2.1.1. Thu thập luật rút gọn giới từ và liên từ ......................................... 16
2.1.2. Thu thập luật rút gọn các từ tính thái ............................................ 22
2.2. Thu thập luật chuyển đổi cú pháp trong ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam. 25
2.2.1. Vấn đề về xây dựng ngân hàng câu được chú giải cú pháp .......... 25
2.2.2. Tổng kết những đặc điểm về trật tự cú pháp ngôn ngữ kí hiệu Việt
Nam ......................................................................................................... 31
2.3. Cơ sở dữ liệu văn bản tiếng Việt.......................................................... 33
2.3.1. Đặc trưng của văn bản tiếng Việt.................................................. 33
2.3.2. Phân tích dữ liệu văn bản tiếng Việt ............................................. 36
2.3.3. Các vấn đề về phân tích cú pháp trong Tiếng Việt ....................... 38


CHƯƠNG 3. XÂY DỰNG HỆ THỐNG RÚT GỌN VĂN BẢN VÀ CHUYỂN
ĐỔI CÚ PHÁP NGÔN NGỮ KÝ HIỆU VIỆT NAM. ...........................................47
3.1. Môi trường thực nghiệm hệ thống rút gọn văn bản và chuyển đổi cú
pháp ............................................................................................................. 47
3.2. Các công cụ hỗ trợ thực nghiệm .......................................................... 47
3.2.1. Công cụ TreeBank Editor ............................................................. 47
3.2.2. Bộ phân tích cú pháp Bikel ........................................................... 47
3.3. Cài đặt thuật toán rút gọn văn bản ....................................................... 48
3.3.1. Thuật toán rút gọn văn bản trong ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam .... 48
3.3.2. Đánh giá thực nghiệm ................................................................... 50
3.4. Cài đặt thuật toán chuyển đổi cú pháp ................................................. 53
3.4.1. Xây dựng cây chuyển đổi cú pháp tương ứng trong ngôn ngữ kí
hiệu. ......................................................................................................... 53
3.4.2. Cài đặt thuật toán .......................................................................... 56
3.4.3. Đánh giá, kết quả thực nghiệm ..................................................... 57
3.5. Xây dựng phần mềm thực nghiệm rút gọn văn bản và chuyển đổi cú

pháp ............................................................................................................. 59
KẾT LUẬN ..................................................................................................................61
TÀI LIỆU THAM KHẢO ..........................................................................................62


DANH MỤC HÌNH

Hình 1.1. Ngôn ngữ kí hiệu trong hệ thông Arthrological ......................................... 5
Hình 2.1. Quá trình gán nhãn ......................................................................................31
Hình 2.2. Cây cú pháp của câu "tôi nhìn cô gái với chiếc ống nhòm” ...................39
Hình 2.3. Dẫn xuất phân tích top - down ...................................................................42
Hình 2.4. Dẫn xuất phân tích bottom - up..................................................................45
Hình 3.1. Sơ đồ thuật toán rút gọn văn bản ...............................................................50
Hình 3.2. Cấu trúc cây cú pháp chuyển đổi tương ứng sang dạng NNKH câu đơn 53
Hình 3.3. Cấu trúc cây cú pháp chuyển đổi tương ứng sang dạng NNKH câu phủ
định dạng 1....................................................................................................................53
Hình 3.4. Cấu trúc cây cú pháp chuyển đổi tương ứng sang dạng NNKH câu phủ
định dạng 2....................................................................................................................54
Hình 3.5. Cấu trúc cây cú pháp chuyển đổi tương ứng sang dạng NNKH câu nghi
vấn dạng 1 .....................................................................................................................54
Hình 3.6. Cấu trúc cây cú pháp chuyển đổi tương ứng sang dạng NNKH câu nghi
vấn dạng 2 .....................................................................................................................54
Hình 3.7. Cấu trúc cây cú pháp chuyển đổi tương ứng sang dạng NNKH câu đơn
có bao gồm số từ. .........................................................................................................55
Hình 3.8. Sơ đồ thuật toán chuyển đổi cú pháp.........................................................56
Hình 3.9. Kết quả dịch tự động câu tiếng Việt sang dạng câu đúng ngữ pháp trong
ngôn ngữ kí hiệu Việt Nam .........................................................................................58
Hình 3.10. Giao diện phần mềm thực nghiệm rút gọn và chuyển đổi cú pháp ......59
Hình 3.11. Giao diện phần mềm thực nghiệm rút gọn và chuyển đổi cú pháp ......60
Hình 3.12. Giao diện phần mềm thực nghiệm rút gọn và chuyển đổi cú pháp ......60

DANH MỤC BẢNG BIỂU

Bảng 1.1. So sánh câu tiếng việt và câu ngôn ngữ ký hiệu ......................................12
Bảng 2.1. Một số mẫu câu rút gọn giới từ và liên từ ................................................22
Bảng 2.2. Tập nhãn từ loại ..........................................................................................26
Bảng 2.3. Tập nhãn cụm từ .........................................................................................28
Bảng 2.4. Nhãn mệnh đề .............................................................................................28
Bảng 2.5. Nhãn chức năng cú pháp ............................................................................29
Bảng 2.6. Nhãn chức năng trạng ngữ .........................................................................30
Bảng 2.7. Bảng các thành phần âm tiết ......................................................................34
Bảng 3.1. Điểm số của BLEU.....................................................................................52
Bảng 3.2. Điểm BLEU đánh giá tập dữ liệu của thuật toán chuyển đổi cú pháp
NNKH ...........................................................................................................................58


LỜI CAM ĐOAN

Tôi là: Ma Ngọc Khánh
Lớp: CK15
Khoá học: 2016 - 2018
Chuyên ngành: Khoa học máy tính
Mã số chuyên ngành: 8480101
Cơ sở đào tạo: Trường Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông Thái
Nguyên.
Giáo viên hướng dẫn: PGS.TS. Phùng Trung Nghĩa
Tôi xin cam đoan luận văn “Nghiên cứu phương pháp rút gọn văn bản và
chuyển đổi cú pháp ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam” này là công trình nghiên
cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của PGS.TS. Phùng Trung Nghĩa. Các số

liệu sử dụng trong luận văn là trung thực. Các kết quả nghiên cứu được trình
bày trong luận văn chưa từng được công bố tại bất kỳ công trình nào khác.
Thái Nguyên, ngày 30 tháng 5 năm 2018
HỌC VIÊN

Ma Ngọc Khánh


LỜI CẢM ƠN
Học viên xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Thầy hướng dẫn PGS.TS.
Phùng Trung Nghĩa, Trường Đại học Công nghệ Thông tin và Truyền thông Đại học Thái Nguyên, người đã tận tình hướng dẫn giúp học viên hoàn thành
luận văn tốt nghiệp.
Học viên cũng xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến các thầy cô giáo của
Trường Đại học Công nghệ Thông tin và Truyền thông - Đại học Thái
Nguyên, cùng các thầy cô giáo của Viện Công nghệ thông tin - Viện khoa học
Việt Nam đã nhiệt tình giảng dạy, truyền đạt kiến thức cho học viên trong
suốt 2 năm học để học viên có thể hoàn thành được luận văn của mình.
Ma Ngọc Khánh


1

MỞ ĐẦU
Hiện nay theo thống kê, Việt Nam có khoảng trên 2.5 triệu người
khiếm thính [1]. Do khả năng nghe bị suy giảm nên khả năng giao tiếp bằng
lời ở cộng đồng người khiếm thính bị hạn chế rất nhiều. Để thay thế cho khả
năng giao tiếp bằng tiếng nói, ngôn ngữ ký hiệu, là ngôn ngữ tượng hình sử
dụng biểu diễn, chuyển động của bàn tay, cơ thể, và sắc thái biểu cảm của
khuôn mặt đã ra đời Tuy nhiên, việc sử dụng ngôn ngữ ký hiệu chưa phát huy
được hiệu quả giúp người khiếm thính hòa nhập được với xã hội do việc giao

tiếp giữa người khiếm thính và người nghe tốt còn gặp nhiều khó khăn.
Trên thế giới hiện nay đã và đang nghiên cứu phát triển và đưa ra nhiều
dịch vụ thông dịch và sản phẩm công nghệ nhằm hỗ trợ người khiếm thính
trong giao tiếp xã hội như máy trợ thính dành cho người nghe kém, găng tay
chuyển đổi ngôn ngữ ký hiệu thành giọng nói [9], các phần mềm dịch từ văn
bản/giọng nói sang ngôn ngữ ký hiệu hay các từ điển tra cứu ngôn ngữ ký
hiệu online [12], v.v… Tuy nhiên mỗi một nghiên cứu hay sản phẩm đều có
những hạn chế và chưa đáp ứng được việc hỗ trợ trong giao tiếp hai chiều
giữa người khiếm thính và người nghe tốt trong thực tế.
Việc nghiên cứu xử lý ngôn ngữ ký hiệu trên máy tính ở nước ta còn rất
mới mẻ. Chúng ta chưa thực sự có một hệ thống ngôn ngữ đồng nhất cho
ngôn ngữ ký hiệu tiếng Việt [6]. Bên cạnh vấn đề ngôn ngữ học, việc phát
triển sản phẩm ứng dụng công nghệ để phát huy ngôn ngữ ký hiệu nhằm nâng
cao trình độ, tiếp nhận thông tin, khả năng giao tiếp cho người khiếm thính lại
càng ít và kém hiệu quả.
Với sự quan tâm đặc biệt của Đảng và Nhà nước, đã có nhiều trường
học, trung tâm hỗ trợ dạy học và việc làm riêng cho người khiếm thính. Vì
vậy việc nghiên cứu về các thuật toán và xây dựng phần mềm rút gọn văn


2

bản, chuyển đổi cú pháp đối với ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam là cần thiết [2].
Do đó tôi chọn đề tài “Nghiên cứu phương pháp rút gọn văn bản và chuyển
đổi cú pháp ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam”
Mục tiêu của luân văn là Nghiên cứu các lý thuyết đã có để phân tích,
đánh giá về các tính chất, các luật rút gọn, chuyển đổi cú pháp đối với ngôn
ngữ ký hiệu Việt Nam. Dựa trên các cơ sở lý thuyết và các phân tích, đánh giá
sẽ nghiên cứu cài đặt thực nghiệm các thuật toán rút gọn, chuyển đổi cú pháp
này và xây dựng phần mềm hỗ trợ rút gọn và chuyển đổi cú pháp ngôn ngữ ký

hiệu Việt Nam.
Nội dung chính của luận văn bao gồm 3 chương:
Chương 1. Tổng quan về ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam
Chương 2. Luật rút gọn văn bản và chuyển đổi cú pháp đối với ngôn
ngữ ký hiệu Việt Nam.
Chương 3. Xây dựng hệ thống rút gọn văn bản và chuyển đổi cú pháp
ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam.
Khi viết báo cáo này học viên đã cố gắng để đạt được những mục tiêu
và định hướng nghiên cứu đề ra ban đầu, song điều kiện thời gian và năng lực
còn hạn chế nên không tránh khỏi thiếu sót. Học viên mong nhận được sự góp
ý của thầy giáo hướng dẫn, thầy cô giáo để học viên có được những kinh
nghiệm thực tế và bổ ích để sau này có thể xây dựng được một chương trình
hoàn thiện hơn.


3

CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN VỀ NGÔN NGỮ KÝ HIỆU VIỆT NAM
1.1. Tổng quan về ngôn ngữ ký hiệu
1.1.1. Khái niệm ngôn ngữ ký hiệu
Ngôn ngữ ký hiệu (hay ngôn ngữ dấu hiệu, thủ ngữ) là ngôn ngữ dùng
những biểu hiện của bàn tay thay cho âm thanh của tiếng nói. Ngôn ngữ ký
hiệu do người điếc tạo ra nhằm giúp họ có thể giao tiếp với nhau trong cộng
đồng của mình và tiếp thu tri thức của xã hội. Việc thay thế âm thanh của
tiếng nói có thể liên quan đến đồng thời sự kết hợp các hình dạng tay, hướng
và chuyển động của bàn tay, cánh tay hoặc cơ thể, và nét mặt để thể hiện trôi
chảy những suy nghĩ của người nói. Ngôn ngữ kí hiệu có nhiều điểm tương
đồng với ngôn ngữ nói (đôi khi được gọi là "ngôn ngữ bằng miệng" - mà phụ
thuộc chủ yếu vào âm thanh), đó là lý do tại sao ngôn ngữ học xem xét cả hai

dạng ngôn ngữ là ngôn ngữ tự nhiên. Tuy nhiên cũng có một số khác biệt
đáng kể giữa các ngôn ngữ ký hiệu và ngôn ngữ nói. Đặc biệt không nên
nhầm lẫn ngôn ngữ kí hiệu với ngôn ngữ cơ thể, là một loại giao tiếp phi ngôn
ngữ.
Bất cứ đâu trong cộng đồng người khiếm thính trên thế giới, ngôn ngữ
ký hiệu đều được phát triển. Ngôn ngữ kí hiệu không chỉ được sử dụng bởi
người điếc mà nó cũng được sử dụng bởi những người có thể nghe thấy,
nhưng thể chất bị hạn chế để có thể nói chuyện bình thường. Ngôn ngữ kí
hiệu có những thuộc tính ngôn ngữ riêng biệt. Hiện nay, hàng trăm ngôn ngữ
ký hiệu được sử dụng trên thế giới và phát triển trong cộng đồng người khiếm
thính ở tất cả các quốc gia. Một số ngôn ngữ ký hiệu có được công nhận pháp
lý, trong khi một số khác thì chỉ mang tính cục bộ, địa phương.
Một quan niệm sai lầm phổ biến là tất cả các ngôn ngữ ký hiệu là trên
toàn thế giới là hoàn toàn giống nhau hoặc ngôn ngữ ký hiệu là một ngôn ngữ


4

quốc tế. Thực tế thì không phải vậy, mỗi quốc gia có hơn ngôn ngữ ký hiệu
bản địa riêng của mình, và thậm chí một quốc gia có nhiều hơn một loại ngôn
ngữ kí hiệu mang tính chất đặc trưng của từng địa phương trong quốc gia đó.
Mặc dù, có thể nhận thấy ngôn ngữ ký hiệu có thể chia sẻ với nhau với nhau,
cho dù trong cùng một nước hoặc mở rộng phạm vi bên ngoài một quốc gia.
Từ những năm 384-322 TCN Aristotle, triết gia vĩ đại của Hy Lạp,
tuyên bố rằng: "Người điếc không thể giáo dục được. Nếu không nghe được,
con người không thể học được". Tuyên bố này đặt nền móng cho việc xây
dựng một ngôn ngữ riêng cho người điếc.
Một trong những ghi chép sớm nhất về ngôn ngữ ký hiệu là từ thế kỷ
thứ V trước Công nguyên, trong Plato 's Cratylus , Socrates nói: “ If we hadn't
a voice or a tongue, and wanted to express things to one another, wouldn't we

try to make signs by moving our hands, head, and the rest of our body, just as
dumb people do at present? (Tạm dịch: “ Nếu chúng ta không có một giọng
nói hay một cái lưỡi, và muốn thể hiện mọi điều với nhau, chúng ta sẽ phải cố
gắng để tạo ra dấu hiệu bằng cách di chuyển bàn tay, đầu, và một phần cơ thể
như cách người câm họ làm có phải không? " [12]
Cho đến thế kỷ 19, hầu hết những gì chúng ta biết về lịch sử ngôn ngữ
ký hiệu chỉ giới hạn trong bảng chữ cái bằng tay (hệ thống fingerspelling) đã
được phát minh ra để tạo điều kiện chuyển giao từ một ngôn ngữ nói đến một
ngôn ngữ ký hiệu, chứ không phải là một loại ngôn ngữ riêng.
Trong năm 1620, Juan Pablo Bonet xuất bản một cuốn sách nói về rút
gọn chữ và nghệ thuật giảng dạy cho người câm ở Madrid. [13] Nó được coi
là luận thuyết hiện đại đầu tiên của dấu hiệu ngữ âm học ngôn ngữ, đặt ra một
phương pháp giáo dục bằng miệng cho người khiếm thính và một bảng chữ
cái của ngôn ngữ kí hiệu.


5

Tại Anh, bảng chữ cái bằng tay cũng đã được sử dụng cho một số mục
đích, chẳng hạn như thông tin liên lạc bí mật, [14] nói trước công chúng, hay
giao tiếp của người khiếm thính. [15] Năm 1648, John Bulwer mô tả "Master
Babington", một người đàn ông bị điếc thành thạo trong việc sử dụng một
bảng chữ cái, người vợ có thể trò chuyện với anh ta một cách dễ dàng, ngay
cả trong bóng tối thông qua việc sử dụng các ký hiệu xúc giác . [16]
Năm 1680, George Dalgarno bố một nghiên cứu [17] , trong đó ông đã
trình bày phương pháp riêng của mình về giáo dục người khiếm thính, trong
đó có một bảng chữ cái "arthrological", bằng cách chỉ vào các khớp khác
nhau của các ngón tay và lòng bàn tay của bàn tay trái. Hệ thống
Arthrological đã được sử dụng một thời gian.

Hình 1.1. Ngôn ngữ kí hiệu trong hệ thông Arthrological
Ngôn ngữ kí hiệu thường có khá ít mối liên hệ với ngôn ngữ cho tiếng
nói của các vùng mà ngôn ngữ đó phát sinh sinh. Mối tương quan giữa ký
hiệu và ngôn ngữ nói là phức tạp và khác nhau tùy thuộc vào quốc gia hơn là
phụ thuộc chỉ vàocác ngôn ngữ nói. Ví dụ, Mỹ, Canada, Anh, Úc và New
Zealand đều có tiếng Anh là ngôn ngữ chính của họ, nhưng ngôn ngữ
American Sign (ASL), được sử dụng ở Mỹ và hầu hết các bộ phận của
Canada, có nguồn gốc từ Ngôn ngữ ký hiệu của Pháp trong khi nó khác biệt
với phương ngữ trong ngôn ngữ kí hiệu của Anh, Úc và New Zealand [18]
Tương tự như vậy, các ngôn ngữ kí hiệu của Tây Ban Nha và Mexico là rất
khác nhau, mặc dù Tây Ban Nha là ngôn ngữ quốc gia của mỗi nước và ngôn
ngữ ký hiệu được sử dụng trong Bolivia dựa trên ASL hơn bất kỳ ngôn ngữ


6

ký hiệu được sử dụng trong một quốc gia Tây Ban Nha Biến thể cũng phát
sinh trong một ngôn ngữ ký hiệu 'quốc gia' mà không nhất thiết phải tương
ứng với sự khác biệt phương ngữ trong ngôn ngữ nói quốc gia; đúng hơn,
chúng thường có thể tương quan đến vị trí địa lý của cộng đồng người điếc.
1.1.2. Đặc điểm ngôn ngữ học của ngôn ngữ ký hiệu
Cũng như ngôn ngữ nói, ngôn ngữ ký hiệu của từng quốc gia, thậm chí
là từng khu vực trong một quốc gia rất khác nhau. Điều đó là do mỗi quốc gia,
khu vực có lịch sử, văn hóa, tập quán khác nhau nên ký hiệu để biểu thị sự vật
hiện tượng cũng khác nhau. Chẳng hạn, cùng chỉ tính từ màu hồng thì ở Hà
Nội người ta xoa vào má (má hồng), còn tại Thành phố Hồ Chí Minh lại chỉ
vào môi (môi hồng). Điều tương tự cũng diễn ra khi có sự khác biệt lớn hơn
trên tầm quốc gia, dẫn tới sự khác biệt của hệ thống từ vựng và ngữ pháp
ngôn ngữ ký hiệu giữa các nước.
Tuy nhiên, ký hiệu tất cả mọi nơi trên thế giới đều có những điểm

tương đồng nhất định. Ví dụ: ký hiệu ‘uống nước’ thì nước nào cũng làm như
nhau là giả bộ cầm cốc uống nước, ký hiệu ‘lái ô tô’ thì giả bộ cầm vô lăng ô
tô quay quay, v.v. Mỗi người (dù bình thường hay câm điếc) đều có sẵn 30%
kiến thức ngôn ngữ ký hiệu. Do ngôn ngữ ký hiệu phát triển hơn trong cộng
đồng người khiếm thính, nên những người thuộc cộng đồng này của hai nước
khác nhau có thể giao tiếp với nhau tốt hơn hai người bình thường nhưng mà
không biết ngoại ngữ.
Hai đặc điểm quan trọng nhất của NGÔN NGỮ KÍ HIỆU là tính giản
lược và có điểm nhấn, VD: Tiếng Anh: “Today it is not so much beautiful as
the sky clouds make gloomy” NGÔN NGỮ KÍ HIỆU: "It is NOT
BEAUTIFUL, sky CLOUDS make GLOOMY "


7

Do tính giản lược và có điểm nhấn nên cấu trúc ngữ pháp ngôn ngữ ký
hiệu nhiều khi không thống nhất, cùng một câu có thể sắp xếp nhiều cách khác
nhau (thường thì điểm nhấn được đưa lên đầu câu để gây hiệu quả chú ý).
Một quan niệm sai lầm phổ biến là ngôn ngữ ký hiệu phụ thuộc vào
ngôn ngữ nói. Ngôn ngữ kí hiệu, giống như tất cả các ngôn ngữ tự nhiên,
được phát triển bởi những người sử dụng chúng, trong trường hợp này, những
người khiếm thính, những người có thể có ít hoặc không có kiến thức của bất
kỳ ngôn ngữ nói nào.
Khi phát triển ngôn ngữ kí hiệu, đôi khi phải vay mượn các yếu tố từ
ngôn ngữ nói, cũng giống như tất cả các ngôn ngữ vay mượn từ các ngôn ngữ
khác. Trong nhiều ngôn ngữ kí hiệu, một bảng chữ cái (fingerspelling) có thể
được sử dụng trong giao tiếp bằng cách vay một từ từ một ngôn ngữ nói, bằng
cách quy định các chữ cái. Điều này thường được sử dụng cho tên riêng của
người và nơi chốn; nó cũng được sử dụng trong một số ngôn ngữ cho các khái
niệm mà không có kí hiệu có sẵn tại thời điểm đó. Fingerspelling đôi khi có

thể là một nguồn gốc của những kí hiệu mới, chẳng hạn như kí hiệu khởi tạo
Nhìn chung, mặc dù, ký ngôn ngữ độc lập với ngôn ngữ nói và phát
triển theo con đường riêng. Ví dụ, Ngôn ngữ ký hiệu Anh và Ngôn ngữ ký
hiệu Mỹ (ASL) là khá khác nhau và đôi bên cùng khó hiểu, mặc dù những
người nghe của Anh và Mỹ có cùng ngôn ngữ nói. Các văn phạm của ngôn
ngữ kí hiệu thường không giống ngôn ngữ nói được sử dụng trong các khu
vực địa lý tương tự; trên thực tế, về mặt cú pháp, ASL có mối quan hệ
với tiếng Nhật nhiều hơn là với tiếng Anh.
Tương tự như vậy, các nước có sử dụng một ngôn ngữ nói duy nhất có
thể có hai hoặc nhiều ngôn ngữ dấu hiệu, hoặc một khu vực chứa nhiều hơn
một ngôn ngữ nói có thể chỉ sử dụng một ngôn ngữ ký hiệu. Ở Nam Phi , có
11 ngôn ngữ nói chính thức và một số lượng tương tự khác sử dụng rộng rãi


8

ngôn ngữ nói. Tuy nhiên nó chỉ có một ngôn ngữ ký hiệu với hai biến thể do
lịch sử của việc có hai tổ chức giáo dục lớn dành cho người điếc ở các khu
vực địa lý khác nhau.
1.1.3. Vai trò của ngôn ngữ kí hiệu với cộng đồng người khiếm thính.
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) thì hiện nay trên thế giới có
khoảng 360 triệu người câm điếc các dạng (chiếm khoảng 5% dân số thế
giới). Hầu hết trong số họ có mức sống dưới trung bình do rào cản ngôn ngữ.
Thông thường, những người khiếm thính bẩm sinh sẽ chỉ học và tư duy
bằng ngôn ngữ ký hiệu. Tuy vậy, một số người điếc bẩm sinh đôi lúc sẽ tư
duy được bằng cả ngôn ngữ lời nói nếu cố gắng học nói. Những người không
bị điếc hoàn toàn vẫn nghe được một chút khi đeo thiết bị trợ thính (thường
gọi là “khiếm thính”) sẽ vẫn có khả năng tư duy trong đầu bằng âm thanh, lời
nói.
Khiếm thính thường nghiêm trọng hơn khiếm thị bởi não bộ của người

khiếm thính không tiếp xúc được với ngôn ngữ, trong khi đó ngôn ngữ có
tầm quan trọng không thể thiếu với các chức năng lưu giữ ký ức, tư duy trừu
tượng và sự tự nhận thức của não bộ. Nói một cách hình tượng, ngôn ngữ
như là phương tiện để não có thể điều khiển các “phần cứng”. Do đó, dù
không khiếm khuyết về não bộ, nhưng những người khiếm thính không được
học ngôn ngữ kí hiệu sẽ bị khuyết tật trí tuệ, cho đến khi họ học được một
thứ ngôn ngữ đã được cấu trúc sẵn.
Ngôn ngữ đóng vai trò rất quan trọng trong những giai đoạn phát triển
đầu của não bộ, vì thế những người điếc không được học ngôn ngữ kí hiệu
sớm thường sẽ gặp khó khăn trong học tập và các vấn đề này sẽ đeo bám họ
suốt cuộc đời, ngay cả khi sau đó họ có thể học một loại ngôn ngữ ký hiệu
đặc thù. Đó là lý do mà người khiếm thính từng bị coi là một dạng khuyết tật
trí tuệ và không thể dạy dỗ được cho tới tận những năm 1970. Trước đó, từ


9

những năm 1880, người khiếm thính được học sử dụng khẩu hình để giao
tiếp thay vì dùng ngôn ngữ kí hiệu. Tuy nhiên, một nghiên cứu gần đây chỉ ra
rằng não bộ của người điếc không thể liên kết hoàn toàn với ngôn ngữ nói
giống như cách ngôn ngữ kí hiệu ăn sâu, bắt rễ vào não bộ của họ. Căn bản vì
ngôn ngữ lời nói không thể giúp não bộ của họ xử lý thông tin. Những người
khiếm thính bị ép học ngôn ngữ nói sẽ có được ý thức về bản thân và trí nhớ
tốt hơn những người không được học một thứ ngôn ngữ nào, tuy nhiên họ
cũng không thể khai thác và phát triển được toàn bộ tiềm năng của não bộ
như khi học ngôn ngữ kí hiệu.
Do vậy ngôn ngữ kí hiệu không những chỉ có vai trò to lớn trong giáo
dục mà còn trong nhiều mặt khác và có tầm quan trọng rất lớn trong cuộc
sống của những Người khiếm thính.
1.2. Tổng quan về ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam

Việt Nam có khoảng 2,5 triệu người khiếm thính (Theo số liệu của cuộc
tổng điều tra dân số và nhà ở VN tháng 12/2009) trong đó số người khiếm
thính chiếm một tỉ lệ tương đối cao bao gồm người Điếc, người nghe kém và
người mới bị mất thính lực. Do khả năng nghe bị suy giảm nên khả năng giao
tiếp bằng lời nói tự nhiên của người khiếm thính rất hạn chế. Vì vậy, để đáp
ứng nhu cầu giao tiếp, người khiếm thính phải sử dụng một thứ ngôn ngữ đặc
biệt: Ngôn ngữ kí hiệu. do đó, sự hình thành và phát triển ngôn ngữ kí hiệu ở
nước ta cũng là một điều tự nhiên.
Trung tâm Nuôi dạy trẻ khiếm thính Thuận An, Bình Dương được coi
là cái nôi của nền giáo dục trẻ Điếc ở Việt Nam. Với lịch sử hình thành trên
một trăm năm, Trung tâm là nơi đem đến cho cộng đồng người Điếc Việt
Nam những ký hiệu ngôn ngữ đầu tiên, giáo dục người Điếc bằng lời nói kết
hợp với ngôn ngữ ký hiệu.


10

Điều đó đồng nghĩa với việc ở Việt Nam, người khiếm thính đã sử
dụng ngôn ngữ kí hiệu như tiếng mẹ đẻ và ngôn ngữ kí hiệu với tiếng Việt là
hai thứ ngôn ngữ riêng biệt.
Theo Wikipedi tiếng Việt, ngôn ngữ kí hiệu, ngôn ngữ dấu hiệu hay thủ
ngữ là ngôn ngữ chủ yếu được cộng đồng người khiếm thính sử dụng nhằm
chuyển tải thông tin qua cử chỉ, điệu bộ, nét mặt thay cho lời nói. Hiện nay, ở
Việt Nam, cả ba thuật ngữ ngôn ngữ kí hiệu, ngôn ngữ dấu hiệu hay thủ ngữ
đều đang được sử dụng để chỉ hệ thống cử chỉ, nét mặt mà người khiếm thính
dùng để giao tiếp. Tuy nhiên, theo tôi, hai thuật ngữ Thủ ngữ và Ngôn ngữ
dấu hiệu là không thực sự chính xác vì: Thủ ngữ theo tiếng Hán có nghĩa là
“ngôn ngữ của đôi tay, ngôn ngữ bằng tay”. Tuy nhiên tất cả các ngôn ngữ kí
hiệu trên thế giới đều có 5 phương tiện và cách thức biểu hiện sau:
- Vị trí của bàn tay

- Hình dạng bàn tay
- Hướng của lòng bàn tay
- Hướng của chuyển động lòng bàn tay
- Biểu hiện của nét mặt
Như vậy, rõ ràng ngôn ngữ của người khiếm thính không chỉ giới hạn
trong sự diễn tả bằng tay mà còn có cả sự biểu hiện bằng nét mặt cũng vô
cùng quan trọng. Những điểm khác biệt trong ngữ pháp cấu tạo từ của ngôn
ngữ kí hiệu và tiếng Việt chứng tỏ ngôn ngữ kí hiệu Việt Nam là một ngôn
ngữ đích thực, có ngữ pháp riêng biệt, độc lập với tiếng Việt. Nó hoàn toàn
đáp ứng được vai trò là một hệ thống các tín hiệu đáp ứng được nhu cầu giao
tiếp và là công cụ tư duy của người khiếm thính. Sử dụng ngôn ngữ kí hiệu,
người dạy có thể truyền đạt một cách hữu hiệu nội dung kiến thức đến cho
những học trò khiếm thính.


11

1.3. Tính rút gọn trong ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam
Đặc trưng tư duy của người điếc mang tính cụ thể, nó ảnh hưởng trực
tiếp đến cách biểu đạt ngôn ngữ như: trật tự sắp xếp các kí hiệu trong câu,
giản lược các thành phần của câu…
Ngôn ngữ ký hiệu trong giao tiếp thông thường giữa người điếc với
người điếc có một số đặc điểm cơ bản. Đó là câu Ngôn ngữ ký hiệu ngắn gọn
hơn câu của ngôn ngữ nói/viết tiếng Việt, bởi được giản lược bớt những giới
từ, từ phụ (đứng vai trò là bổ ngữ trong câu, bổ ngữ cho tính từ, bổ ngữ cho
động từ). Do bị hạn chế về nhận thức và vốn từ, nên người điếc biểu đạt bằng
Ngôn ngữ ký hiệu không theo trật tự ngữ pháp của ngôn ngữ nói/viết tiếng
Việt, vị trí của các thành phần câu bị đảo.
Câu tường thuật: người điếc thường thay đổi trật tự từ theo mục đích
nói và lược bỏ một số thành phần của câu như giới từ, liên từ,....

Câu nghi vấn: trong câu nghi vấn không có lựa chọn, người điếc không
bao giờ sử dụng đại từ nghi vấn ở đầu hoặc giữa câu mà luôn đặt ở cuối câu.
Đại từ nghi vấn thường đứng liền kề với trọng điểm nghi vấn. Câu nghi vấn
có lựa chọn và câu nghi vấn giả thiết thường không được người điếc sử dụng
trong giao tiếp, tuy nhiên họ cũng có thể diễn tả giống như ngôn ngữ nói. Còn
loại câu nghi vấn dùng ngữ điệu thì không có trong NNKH. Tuy nhiên để
làm rõ hơn nội dung truyền đạt, người điếc có thể sử dụng tốc độ ra dấu cộng
với sự biểu lộ trên nét mặt.
Câu phủ định: vị trí của vị ngữ không thay đổi nhưng vị trí của phụ từ
trong câu phủ định thường đứng ở cuối câu.
Câu mệnh lệnh: các từ chỉ tình thái thường bị giản lược, trật tự từ trong
câu bị đảo vị trí so với ngôn ngữ nói/viết tiếng Việt, từ chỉ hành động sai
khiến thường đứng ở cuối câu.


12

Như vậy chúng ta có thể thấy các thành phần được rút gọn trong ngôn ngữ kí
hiệu sẽ bao gồm: giới từ, liên từ, các từ chỉ tình thái
1.4. Trật tự cú pháp trong ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam
Ngôn ngữ kí hiệu của cộng đồng người khiếm thính ở nước ta có sự
khác biệt không nhỏ về hệ thống từ vựng. Một trong những đặc trưng cơ bản
làm cho ngôn ngữ khác với các hệ thống tín hiệu khác là nó vừa làm công cụ
giao tiếp lại vừa làm công cụ tư duy.
Công trình nghiên cứu cách biểu đạt ngôn ngữ kí hiệu của người Điếc
Việt Nam [8] của Viện Khoa học giáo dục đã bước đầu chỉ ra rằng người
khiếm thính biểu đạt bằng ngôn ngữ kí hiệu không theo như trật tự từ thông
thường, nhưng chưa có sự phân tích sâu về mặt ngôn ngữ học và cũng chưa
đưa ra được những luận giải xác đáng. Các nhà ngôn ngữ học Mỹ cũng đã
khẳng định “ngôn ngữ kí hiệu Mỹ không phải là tiếng Anh trên bàn tay”, tức

là nó không phải là một sự mô phỏng của ngôn ngữ nói [11, 8]. Ngôn ngữ kí
hiệu ở Việt Nam cũng như vậy. Nó có những quy tắc riêng về từ vựng và ngữ
pháp, độc lập với tiếng Việt. Điểm dễ nhận thấy nhất là trật tự kí hiệu trong
một số loại câu của ngôn ngữ kí hiệu ở Việt Nam khác về cơ bản so với trật tự
từ trong câu tiếng Việt. So sánh các câu được thể hiện bằng ngôn ngữ nói
thông thường và các câu được thể hiện bằng ngôn ngữ kí hiệu sau:
Bảng 1.1. So sánh câu tiếng việt và câu ngôn ngữ ký hiệu
STT
1
2
3
4
5
6
7
8
9

Câu tiếng Việt
Cô ấy buồn
Bạn viết đẹp lắm!
Tôi đi học.
Trưa nay, tôi ăn hai quả táo xanh.
Tôi thương mẹ tôi nhất.
Nhà tôi ở Thịnh Đán
Con chưa uống sữa.
Tôi thích ăn dưa hấu.
Tôi không thích ăn vú sữa.

Câu bằng ngôn ngữ kí hiệu

Cô ấy buồn
Bạn viết đẹp + (nét mặt)!
Tôi đi học.
Tôi táo xanh ăn hai trưa nay.
Tôi mẹ thương nhất.
Tôi nhà Thịnh Đán
Con sữa uống chưa.
Tôi ăn dưa hấu thích.
Tôi ăn vú sữa không thích.


13

10
11
12
13
14
15
16
17
18

Ai cho bạn mượn sách?
Em có bao nhiêu cái kẹo?
Bạn thích ăn gì?
Gia đình của bạn có mấy người?

Sách cho bạn mượn ai?
Em kẹo có bao nhiêu?

Bạn ăn thích gì?
Bạn gia đình người mấy?
(14a) Mai thứ 3 đúng sai?
Ngày mai là thứ ba đúng không? (14b) Mai thứ ba đúng (+ nét mặt)?
(14c) Mai thứ ba (+ nét mặt )?
Bạn có người yêu chưa?
Bạn người yêu có (+ nét mặt )?
(16a) Bạn đen trắng thích cái nào?
Bạn thích màu đen hay màu
(16b) Bạn đen trắng thích (+ nét
trắng?
mặt)?
Ôi, bông hoa đẹp thế!
Hoa đẹp + (nét mặt)!
Hãy mở cửa sổ ra!
Cửa sổ mở + (nét mặt)!
Đối với tất cả các ngôn ngữ, cú pháp là vô cùng quan trọng. Nó phản

ánh cách tư duy của người bản ngữ. Nắm được từ nhưng không nắm được
ngữ pháp của một ngôn ngữ cũng khó lòng có thể hiểu nhau trong giao tiếp.
Đây là một vấn đề rất đáng quan tâm trong việc dạy, học và thông dịch ngoại
ngữ nói chung và ngôn ngữ kí hiệu nói riêng.
Thiết nghĩ, cũng có thể coi ngôn ngữ kí hiệu - một thứ ngôn ngữ nhân
tạo - như một ngoại ngữ và cộng đồng người khiếm thính là người bản ngữ,
để việc dạy, học, thông dịch thứ ngôn ngữ này có hiệu quả, cũng là để có thể
hiểu, cảm thông và tôn trọng cách nghĩ, cách “nói” của người khiếm thính
hơn.
1.5. Ứng dụng công nghệ thông tin trong dịch ngôn ngữ ký hiệu
Nhờ sự phát triển của khoa học công nghệ, hiện nay trên thế giới đã và
đang nghiên cứu phát triển và đưa ra nhiều dịch vụ thông dịch và sản phẩm

công nghệ nhằm hỗ trợ người khiếm thính trong giao tiếp xã hội. Trong đó
việc nghiên cứu phương pháp dịch tự động mà trọng tâm là chuyển đổi cú
pháp đúng trong ngôn ngữ kí hiệu là vấn đề được các nhà nghiên cứu về
ngôn ngữ tự nhiên trên thế giới đặc biệt quan tâm.


14

Một trong những hệ thống dịch tự động thành công nhất hiện nay là
chương trình dịch ViSiCAST. Đây là công cụ để dịch từ tiếng Anh sang ngôn
ngữ kí hiệu Anh. Hệ thống này sử dụng HPSG (Head-driven phrase structure
grammar - Pollard and Sag, 1994) để thể hiện văn bản tiếng Anh thành ngôn
ngữ kí hiệu Anh (BSL. Nó là một phần của dự án VisiCast của liên minh
Châu Âu. Hệ thống này cũng được coi là phương tiện nghiên cứu để dịch
sang ngôn ngữ kí hiệu tiếng Đức hoặc tiếng Hà Lan, tuy nhiên hiện nay khả
năng đó vẫn chưa thể thực hiện được.
Phương pháp tiếp cận ở chương trình dịch này là sử dụng bộ phân tích
cú pháp liên kết CMU để phân tích một văn bản tiếng Anh đầu vào, sau đó sử
dụng các quy tắc cú pháp khai báo Prolog để chuyển đổi cú pháp. Trong quá
trình dịch ở pha đầu tiên, các nguyên tắc Phrase Structured Head Driven
được sử dụng để tạo ra đại diện ngôn ngữ kí hiệu. Một lược đồ mã hóa các
ngôn ngữ kí hiệu được yêu cầu để biểu diễn [4].
Dự án TEAM [3] là một hệ thống dịch từ văn bản sang dạng ngôn ngữ
kí hiệu Mỹ sử dụng kĩ thuật cây đồng bộ ngữ pháp liền kề (STAG Synchronous Tree Adjoining Grammar). Đầu tiên từ một văn bản nguồn sử
dụng kĩ thuật để chuyển sang dạng cấu trúc cú pháp của ASL. Hệ thống duy
trì một vốn từ vựng song ngữ để xác định một cặp từ ứng với một từ tiếng
Anh và một từ trong ngôn ngữ kí hiệu. Kết quả của một mô đun ngôn ngữ là
một từ trong ngôn ngữ kí hiệu được thể hiện bằng văn bản [5]. Kết quả của
một mô đun tổng hợp là hình ảnh thể hiện ngôn ngữ kí hiệu bằng một mô
hình con người. Mặc dù cách tiếp cận TEAM có vẻ giống như một kiến trúc

trực tiếp vì nó như là một bản đồ từ từ ngữ sang dạng kí hiệu, nhưng thực ra
nó là một cách tiếp cận chuyển cú pháp. Văn bản tiếng Anh đầu vào cần phải
được phân tích với trình phân tích cú pháp TAG trong quá trình dịch và
thông tin về cú pháp sẽ giúp hướng dẫn quá trình tìm kiếm từ vựng song ngữ.


15

"Quy tắc chuyển tiếp" trong hệ thống này sẽ là các trong từ điển song ngữ;
Bằng cách xác định và áp dụng quá trình kết hợp này, họ chuyển đổi một
phân tích cú pháp của câu tiếng Anh thành một cấu trúc cú pháp cho ngôn
ngữ kí hiệu Mỹ.
Vấn đề ngữ pháp của các ngôn ngữ trên thế giới vốn rất phức tạp và
không có tính tương đồng. Cũng như ngôn ngữ kí hiệu của mỗi quốc gia cũng
có nhũng đặc điểm rất khác biệt nên ta khó có thể áp dụng nghiên cứu đã có
cho việc dịch ngôn ngữ kí hiệu Việt Nam. Bởi vậy, việc xây dựng một thuật
toán chuyển đổi cú pháp cho dịch tự động ngôn ngữ kí hiệu Việt Nam là rất
cần thiết.
1.6. Mục tiêu của luận văn.
Nghiên cứu các lý thuyết đã có để phân tích, đánh giá về các tính chất,
các luật rút gọn, chuyển đổi cú pháp đối với ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam. Dựa
trên các cơ sở lý thuyết và các phân tích, đánh giá sẽ nghiên cứu cài đặt thực
nghiệm các thuật toán rút gọn, chuyển đổi cú pháp này và xây dựng phần
mềm hỗ trợ rút gọn và chuyển đổi cú pháp ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam.


16

CHƯƠNG 2
LUẬT RÚT GỌN VĂN BẢN VÀ CHUYỂN ĐỔI CÚ PHÁP ĐỐI VỚI

NGÔN NGỮ KÝ HIỆU VIỆT NAM
2.1. Thu thập luật rút gọn trong ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam
2.1.1. Thu thập luật rút gọn giới từ và liên từ
Giới từ (preposition) là một vấn đề quan trọng trong ngôn ngữ học đại
cương cũng như trong Việt ngữ học. Việc phân định giới từ và liên từ giúp
cho ta có một cái nhìn tổng quát về nhóm từ loại được giản lược trong ngôn
ngữ kí hiệu tiếng Việt.
Giới từ, mặc dù được phát biểu khác nhau đôi chút giữa các học giả
nhưng tựu trung lại, đều biểu thị khái niệm: là những từ được dùng để đánh
dấu quan hệ chính phụ.
Theo đó, giới từ có mặt trong những câu kiểu như:
(1) Anh ấy đứng ngoài vườn (Trần Trọng Kim)
(2) Cây viết của tôi (Bùi Đức Tịnh)
(3) Viết bằng bút chì (Nguyễn Kim Thản)
(4) Nếu thật sự muốn đi tìm chân lý thì tuy thù đồ nhưng nhất định sẽ
đồng quy (Cao Xuân Hạo)
Như vậy, có thể thấy giới từ được dùng để đánh dấu quan hệ chính phụ.
Quan hệ chính phụ ở đây có thể là giữa một ngữ danh từ với định ngữ của nó
(2),giữa một ngữ vị từ với bổ ngữ của nó (1, 3), giữa câu với trạng ngữ của nó
(4). Trong khi đó, liên từ thường được hình dung là từ dùng để liên kết các
ngữ đoạn (ngữ, cấu trúc đề thuyết) đẳng lập với nhau.
Như vậy, liên từ xuất hiện trong những câu kiểu như:
(5) Ăn và mặc là sự nhu yếu của người ta
(6) Ai cũng biết rằng người khôn hơn loài vật (Trần Trọng Kim)
(7) Anh Nam nó còn nể nữa là anh (Cao Xuân Hạo)


17

Xét trên tiêu chí ngữ nghĩa, các tác giả như Nguyễn Thị Quy (2002)

[17],Cao Xuân Hạo (2005) [6], ... cho rằng giới từ là tác tử đánh dấu cách,
hoặc có thể gọi bằng các tên khác như chuyển tố, từ đánh dấu các vai nghĩa.
Chẳng hạn, xem xét các vai nghĩa được giới từ đánh dấu như sau:
(8) Tôi học tập tốt để ngày mai lập nghiệp (vai nghĩa mục đích)
(9) Hắn đánh ông ta bằng một khúc củi to (vai nghĩa công cụ)
(10) Con đã sửa xe cho mẹ (vai nghĩa người hưởng lợi)
(11) Gửi đến anh một món quà giá trị (vai nghĩa người nhận)
(12) Băng qua một con suối (vai nghĩa lối đi)
So sánh với sự thể hiện của liên từ trong những câu kiểu như:
(13) Tôi và anh cùng yêu mến cô ấy
(14) Anh ăn cháo hay ăn cơm?
(15) Hắn nói thế nhưng hắn chẳng nghĩ thế chút nào
(16) [...] Và trong một buổi sáng như thế, mẹ đã đưa tôi đến trường
Có thể thấy, liên từ mặc dù vẫn biểu đạt quan hệ ngữ nghĩa giữa các
ngữ đoạn, các câu lại với nhau (chẳng hạn nhưng là từ báo hiệu điều sắp nói
ra là trái ngược với điều có thể gợi ra từ cái đã nói) nhưng nó không đảm
nhiệm vai trò đánh dấu vai nghĩa. Và vì vậy, chức năng nổi bật của nó vẫn chỉ
là nối kết các ngữ đoạn, các câu lại với nhau để diễn đạt mối quan hệ ý nghĩa
giữa các thành phần này mà thôi.
Chính vì vậy, căn cứ trên những tiêu chí để nhận diện giới từ, căn cứ
vào sự khác nhau giữa giới từ và liên từ trên cả hai bình diện ngữ pháp và ngữ
nghĩa, chúng tôi tán đồng với định nghĩa về giới từ của hai tác giả Hoàng
Dũng và Bùi Mạnh Hùng như sau: Giới từ là những tác tử có tác dụng đánh
dấu quan hệ chính phụ và đánh dấu các vai nghĩa trong cấu trúc tham tố của
vị từ [13]. Đây là một trong những định nghĩa phù hợp với quan điểm của


18

nhiều nhà nghiên cứu và thuận lợi cho quá trình khảo sát trong quá trình tìm

hiểu chức năng của giới từ trên cả hai bình diện ngữ nghĩa và ngữ pháp
Những đặc điểm của giới từ tiếng Việt
Giới từ trong tiếng Việt, qua khảo sát có thể nhận thấy bao gồm hai
loại: giới từ chính danh và giới từ do danh từ, vị từ chuyển loại mà thành.
Trong tiếng Việt, những giới từ chính danh không nhiều. Giới từ chính danh
bao gồm các từ: tại, bởi, vì, từ, tuy, mặc dầu, nếu, dù [6]. Các giới từ do danh
từ chuyển thành có thể kể đến là của, trên, dưới, trước, sau, trong, ngoài, đầu,
cuối, bên, cạnh, giữa, ven... Các giới từ do vị từ chuyển thành gồm các từ như
cho, ở, đến, tới, vào, ra, lên, xuống, sang, qua, giùm, hộ....
Tuy vậy, hiện tượng các giới từ tiếng Việt phần lớn là do kết quả của
quá trình chuyển loại mà thành không làm mất đi ý nghĩa từ vựng của các giới
từ này. Những từ như trên, dưới, trong, ngoài, trước, sau vẫn là những từ chỉ
vị trí theo một phương, một hướng nào đó xét trong quan hệ với điểm được
chọn làm mốc. Và khi được dùng làm giới từ trong câu, bản thân chúng vẫn
thể hiện ý nghĩa này.
Học giả Phan Khôi cũng đã có những nhận xét tương tự khi ông khảo
sát các từ trên, dưới, trong, ngoài. Theo ông, bốn chữ trên, “không cứ nó
thuộc về từ loại nào”, đều có nghĩa “từ chỗ thấp chỉ chỗ cao là trên, từ chỗ
cao chỉ chỗ thấp là dưới, từ chỗ quang chỉ chỗ kín là trong, từ chỗ kín chỉ chỗ
quang là ngoài” (2004: 109). Những giới từ là vị từ chuyển thành cũng vậy.
Không thể nói những giới từ trong các câu như Đi đến trường, Nghĩ đến bạn...
hoàn toàn mất đi nghĩa từ vựng vốn có của nó. Chính vì vậy, khi hành chức
như một tác tử cú pháp trong vai trò của một giới từ với đầy đủ ý nghĩa ngữ
pháp, “các vị từ chuyển sang dùng như giới từ không hề kèm theo một quá
trình chuyển hẳn từ loại trong đó các vị từ dứt khoát trở thành những giới từ”
(Cao Xuân Hạo 2001: 395). Đây là nét đặc trưng của ngữ pháp tiếng Việt.