Tích hợp nội dung giáo dục biến đổi khí hậu trong dạy học môn hóa học lớp 10 trường trung học phổ thông

ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

THÁI THỊ DUY HÂN

TÍCH HỢP NỘI DUNG GIÁO DỤC BIẾN
ĐỔI KHÍ HẬU TRONG DẠY HỌC MÔN
HÓA HỌC LỚP 10
TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Hóa học
Mã số: 60 14 01 11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC

TS. NGUYỄN PHÚ TUẤN

i


Thừa Thiên Huế, năm 2018

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và kết quả
nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ một
công trình nào khác.

Thừa Thiên Huế, tháng 08 năm 2018

Tác giả

Thái Thị Duy Hân

ii


LỜI CẢM ƠN
Sau thời gian nghiên cứu và hoàn thành xong luận văn thạc sĩ với đề tài “Tích
hợp nội dung giáo dục biến đổi khí hậu trong dạy học môn Hóa học lớp 10 trường trung
học phổ thông”. Tôi vui mừng với thành quả đạt được và xin bày tỏ sự biết ơn chân
thành và sâu sắc đến:
TS. Dương Huy Cẩn – người hướng dẫn khoa học – đã không quản ngại thời
gian và công sức, luôn quan tâm, động viên, tận tình giúp đỡ, đưa những định hướng
sáng suốt và chỉ dẫn tôi suốt quá trình học tập, nghiên cứu để hoàn thành tốt luận
văn.
Các thầy cô giáo Khoa Hóa trường Đại học Sư phạm Huế là những thầy cô đã
tận tình giảng dạy, xây dựng cho tôi nền tảng kiến thức lí luận vững chắc.
Tập thể thầy cô, cán bộ công nhân viên phòng sau đại học đã luôn tạo điều kiện tốt
nhất cho tôi được học tập, hoàn thành khóa học.
Tập thể các thầy cô giáo, các em học sinh của trường THPT Ngô Sĩ Liên và THPT
Võ Văn Kiệt, thành phố Rạch Giá, tỉnh Kiên Giang đã giúp đỡ trong quá trình tiến hành
thực nghiệm sư phạm đề tài.
Gia đình, bạn bè đã tạo điều kiện, động viên tôi hoàn thành tốt luận văn.
Xin trân trọng cảm ơn!

Tác giả

Thái Thị Duy Hân

iii


MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa..............................................................................................................i
Lời cam đoan............................................................................................................. ii
Lời cảm ơn...............................................................................................................iii
MỤC LỤC.................................................................................................................1
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT...........................................................................5
DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU................................................................................6
DANH MỤC CÁC HÌNH...........................................................................................7
MỞ ĐẦU................................................................................................................... 8
1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI................................................................................................8
2. MỤC ĐÍCH CỦA VIỆC NGHIÊN CỨU.........................................................................9
3. NHIỆM VỤ CỦA ĐỀ TÀI...........................................................................................9
4. KHÁCH THỂ VÀ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU.............................................................10
5. PHẠM VI NGHIÊN CỨU..........................................................................................10
6. MẪU KHẢO SÁT....................................................................................................10
7. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC.......................................................................................10
8. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.................................................................................10
9. ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI.........................................................................................10
10. CẤU TRÚC CỦA LUẬN VĂN.................................................................................11
Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI..............................12
1.1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU.....................................................................12
1.1.1. Trên thế giới.................................................................................................12
1.1.2. Ở Việt Nam...................................................................................................12
1.1.3. Ở Kiên Giang...............................................................................................15
1.2. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU..................................................16
1.2.1. Khái niệm về BĐKH....................................................................................16

1.2.2. Nguyên nhân, đặc điểm và biểu hiện của BĐKH .....................................17
1.2.3. Một số hiện tượng của BĐKH ....................................................................18
1.3. THỰC TIỄN TÁC ĐỘNG CỦA BĐKH .................................................................23

1


1.3.1. Đối với thế giới.............................................................................................23
1.3.2. Đối với khu vực............................................................................................24
1.3.3. Đối với Việt Nam..........................................................................................25
1.3.4. Đối với Kiên Giang......................................................................................26
1.3.5. Ứng phó với BĐKH.....................................................................................27
1.4. GIÁO DỤC BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU TOÀN CẦU (GDBĐKHTC)..................................28
1.4.1. Khái niệm.....................................................................................................28
1.4.2. Phân biệt GDBĐKHTC và GDMT.............................................................29
1.5. HÀNH ĐỘNG ỨNG PHÓ VỚI BĐKH....................................................................31
1.5.1. Trên thế giới và Việt Nam............................................................................31
1.5.3. Hành động của chúng ta..............................................................................33
1.6. TỔNG QUAN VỀ GIÁO DỤC BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU....................................................34
1.6.1. Mục tiêu chung của giáo dục BĐKH..........................................................34
1.6.2. Mục tiêu về phát triển năng lực cho HS.....................................................35
1.6.3. Sự cần thiết của việc giáo dục BĐKH.........................................................35
1.6.4. Tích hợp giáo dục BĐKH............................................................................36
1.7. VAI TRÒ, NHIỆM VỤ CỦA GDPT TRƯỚC NHỮNG THÁCH THỨC CỦA BĐKH......43
1.7.1. Vai trò của GDPT trước những thách thức của BĐKH............................43
1.7.2. Nhiệm vụ của GDPT trước những thách thức của BĐKH.......................43
1.8. MỤC TIÊU CỦA GIÁO DỤC ỨNG PHÓ VỚI BĐKH TRONG TRƯỜNG THPT...........43
1.8.1. Mục tiêu chung.............................................................................................43
1.8.2. Mục tiêu cụ thể.............................................................................................44
1.9. ĐỊNH HƯỚNG, YÊU CẦU CỦA GIÁO DỤC ỨNG PHÓ VỚI BĐKH TRONG TRƯỜNG

THPT.......................................................................................................................44
1.10. GIÁO DỤC BĐKH TRONG MÔN HÓA HỌC Ở TRƯỜNG THPT...........................45
1.10.1. Ảnh hưởng đến năng lượng.......................................................................45
1.10.2. Ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp......................................................45
1.10.3. Ảnh hưởng đến sức khỏe con người.........................................................45
1.11. KHẢO SÁT NHẬN THỨC VỀ BĐKH..................................................................48
1.11.1. Đối tượng khảo sát.....................................................................................48

2


1.11.2. Nội dung khảo sát.....................................................................................49
1.11.3. Tổ chức khảo sát........................................................................................49
1.12. KẾT QUẢ KHẢO SÁT VÀ NHẬN XÉT..................................................................49
1.12.1. Về thái độ và sự quan tâm vấn đề BĐKH................................................49
1.12.2. Về nhận thức hiện tượng BĐKH..............................................................49
1.12.3. Về hiểu biết hiện tượng BĐKH.................................................................50
1.12.4. Về ứng phó với hiện tượng BĐKH...........................................................50
1.13.5. Nhận xét kết quả khảo sát.........................................................................51
TIỂU KẾT CHƯƠNG 1...........................................................................................52
Chương 2. NỘI DUNG TÍCH HỢP GIÁO DỤC BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU TRONG
MÔN HÓA HỌC LỚP 10......................................................................................53
2.1. MỤC TIÊU CHUNG VỀ GIÁO DỤC ỨNG PHÓ VỚI BĐKH TRONG MÔN HÓA HỌC..53
2.1.1. Về kiến thức..................................................................................................53
2.1.2. Về kĩ năng.....................................................................................................56
2.1.3. Về thái độ......................................................................................................57
2.2. CÁC NGUYÊN TẮC CƠ BẢN KHI TÍCH HỢP GIÁO DỤC BĐKH THÔNG QUA MÔN
HÓA HỌC Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG.............................................................................57
2.3. NỘI DUNG TÍCH HỢP GD BĐKH TRONG MÔN HÓA HỌC LỚP 10.......................58
2.4. MINH HỌA VỀ TÍCH HỢP NỘI DUNG GD BĐKH TRONG MÔN HÓA HỌC LỚP 10.65

2.5. GIỚI THIỆU MỘT SỐ CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP TÍCH HỢP NỘI DUNG GIÁO DỤC ỨNG
PHÓ VỚI

BĐKH TRONG MÔN HÓA HỌC THPT.........................................................87

2.5.1. Bài tập TNKQ..............................................................................................87
2.5.2. Câu hỏi..........................................................................................................90
TIỂU KẾT CHƯƠNG 2...........................................................................................93
Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM...............................................................94
3.1. MỤC ĐÍCH, NHIỆM VỤ THỰC NGHIỆM................................................................94
3.1.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm.................................................................94
3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm.................................................................94
3.2. KẾ HOẠCH THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM..................................................................94
3.2.1. Lựa chọn đối tượng thực nghiệm................................................................94

3


3.2.2. Thời gian thực nghiệm.................................................................................95
3.2.3. Kiểm tra mẫu trước thực nghiệm...............................................................95
3.2.4. Lựa chọn GV thực nghiệm: Dạy thực nghiệm đề tài gồm 02 GV............95
3.2.5. Tiến hành thực nghiệm................................................................................95
3.2.6. Thực hiện chương trình thực nghiệm.........................................................95
3.3. KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM VÀ XỬ LÝ KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM.............................96
3.3.1. Kết quả các bài kiểm tra của các lớp thực nghiệm và đối chứng.............96
3.3.2. Xử lí thống kê kết quả thực nghiệm sư phạm..........................................102
3.3.3. Đánh giá, phân tích kết quả thực nghiệm sư phạm.................................105
TIỂU KẾT CHƯƠNG 3.........................................................................................107
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ...............................................................................108
1. KẾT LUẬN..........................................................................................................108

2. KIẾN NGHỊ..........................................................................................................109
TÀI LIỆU THAM KHẢO...................................................................................110
PHỤ LỤC

4


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Các chữ viết đầy đủ

Các chữ viết tắt
BKT

Bài kiểm tra

2

BĐKH

Biến đổi khí hậu

3

CN

Công nghiệm

4

CNTT

Công nghệ thông tin

5

DHTH

Dạy học tích hợp

6

ĐC

Đối chứng

7

GDBĐKH

Giáo dục biến đổi khí hậu

8

GDBĐKHTC

Giáo dục biến đổi khí hậu toàn cầu

9

GV

Giáo viên

10

GDPT

Giáo dục phổ thông

11

GDMT

Giáo dục môi trường

12

HS

Học sinh

13

HĐ

Hoạt động

14

LĐC

Lớp đối chứng

15

LTN

Lớp thực nghiệm

16

NLTH

Năng lực tự học

17

PPDH

Phương pháp dạy học

18

PTHH

Phương trình hóa học

19

PTN

Phòng thí nghiệm

20

SGK

Sách giáo khoa

21

THPT

Trung học phổ thông

22

TN

Thực nghiệm

23

TNSP

Thực nghiệm sư phạm

STT
1

5


DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU
Trang
Bảng 1.1. Kịch bản nhiệt độ cho năm 2010 và 2017 (0C).........................................25
Bảng 3.1. Thống kê số HS tham gia thực nghiệm đề tài...........................................95
Bảng 3.2. Kết quả học sinh đạt điểm xi của 2 bài kiểm tra của trường THPT
Ngô Sĩ Liên.............................................................................................96
Bảng 3.3. Bảng phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra lần 1 –
Hóa khối 10 của trường THPT Ngô Sĩ Liên............................................96
Bảng 3.4. Bảng phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra lần 2 –
Khối 10 của trường THPT Ngô Sĩ Liên...................................................97
Bảng 3.5. Bảng phân loại kết quả học tập của học sinh trường THPT Ngô Sĩ Liên.98
Bảng 3.6. Kết quả học sinh đạt điểm xi của 2 bài kiểm tra trường THPT
Võ Văn Kiệt.............................................................................................99
Bảng 3.7. Bảng phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra lần 1 –
Hóa khối 10 của trường THPT Võ Văn Kiệt...........................................99
Bảng 3.8. Bảng phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra lần 2 –
Khối 10 của trường THPT Võ Văn Kiệt................................................100
Bảng 3.9. Bảng phân loại kết quả học tập học sinh khối 10 trường THPT
Võ Văn Kiệt...........................................................................................101
Bảng 3.10. Tổng hợp các tham số đặc trưng..........................................................105

6


DANH MỤC CÁC HÌNH
Trang

Hình 3.1. Đường lũy tích bài kiểm tra lần 1 – Khối 10 của trường THPT
Ngô Sĩ Liên.............................................................................................97
Hình 3.2. Đường lũy tích bài kiểm tra lần 2 – Khối 10 của trường THPT
Ngô Sĩ Liên.............................................................................................98
Hình 3.3. Đồ thị phân loại kết quả học tập học sinh khối 10 trường THPT
Ngô Sĩ Liên.............................................................................................99
Hình 3.4. Đường lũy tích bài kiểm tra lần 1 – Khối 10 của trường THPT
Võ Văn Kiệt...........................................................................................100
Hình 3.5. Đường lũy tích bài kiểm tra lần 2 – Khối 10 của trường THPT
Võ Văn Kiệt...........................................................................................101
Hình 3.6. Đồ thị phân loại kết quả học tập học sinh khối 10 trường THPT
Võ Văn Kiệt..........................................................................................102

7


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
- Biến đổi khí hậu là vấn đề toàn cầu, là thách thức nghiêm trọng đối với toàn
nhân loại trong thế kỷ 21. Ứng phó với biến đổi khí hậu được đặt trong mối quan hệ toàn
cầu; không chỉ là thách thức mà còn tạo cơ hội thúc đẩy chuyển đổi mô hình tăng trưởng
theo hướng phát triển bền vững. Phải tiến hành đồng thời thích ứng và giảm nhẹ, trong
đó thích ứng với biến đổi khí hậu, chủ động phòng, tránh thiên tai là trọng tâm.
- Giáo dục BĐKH là một trong những vấn đề có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, có
tầm ảnh hưởng lớn, quyết định sự phát triển bền vững của đất nước, là cơ sở tiền đề cho
hoạch định đường lối, chính sách phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an
ninh và an sinh xã hội. Những tác hại do BĐKH mang lại gây ảnh hưởng rất lớn trong tự
nhiên, xã hội và đời sống con người như các hiện tượng bất thường của thời tiết, mưa,
bão, lũ lụt, hạn hán thường xuyên diễn ra. Do đó, sự cần thiết tuyên truyền, giáo dục học

sinh nhận thức, hiểu được và có ý thức, hành động bảo vệ môi trường nhằm hạn chế các
tác hại của BĐKH gây ra. Khẩu hiệu “Suy nghĩ toàn cầu, hành động địa phương” trong
hoàn cảnh hiện nay là thiết thực khi mà cuộc chiến chống BĐKH toàn cầu đang đặt ra
cho mọi người.
- Nhận thức rõ những ảnh hưởng to lớn và nghiêm trọng do BĐKH gây ra, Đảng
và Nhà nước ta đã phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia ứng phó với BĐKH
(Quyết định số 158/2008/QĐ-TTg ngày 2/12/2008), Chiến lược quốc gia về biến đổi khí
hậu (Quyết định số 2139/QĐ-TTg ngày 5/12/2011). Thể hiện rõ trong Nghị quyết Hội
Nghị 7 khóa XI (số 24 NQ/TW, ngày 03/6/2013) về chủ động ứng phó với biến đổi khí
hậu, tăng cường quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường “Xây dựng năng lực dự báo,
cảnh báo, chủ động phòng, tránh và giảm nhẹ thiên tai, thích ứng với biến đổi khí hậu.
Xây dựng, phát triển năng lực nghiên cứu, giám sát biến đổi khí hậu, dự báo, cảnh báo
thiên tai đạt trình độ tương đương nhóm các nước dẫn đầu trong khu vực Đông Nam Á.
Thường xuyên cập nhật, hoàn thiện kịch bản biến đổi khí hậu, nước biển dâng cụ thể
cho giai đoạn đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2050. Chủ động chuẩn bị các phương

8


án, điều kiện phòng, tránh và giảm nhẹ thiên tai phù hợp với từng ngành, lĩnh vực, vùng,
miền, nhất là các địa phương ven biển, vùng núi cao, vùng dễ bị tổn thương trước thiên
tai. Có phương án chủ động xử lý tình huống xấu nhất ảnh hưởng đến sản xuất, đời sống
của nhân dân và bảo đảm quốc phòng, an ninh. Nâng cao năng lực tìm kiếm, cứu nạn,
cứu hộ, phòng chống dịch bệnh. Chú trọng chăm sóc sức khỏe nhân dân trong các vùng
bị tác động mạnh của biến đổi khí hậu. Phát huy trách nhiệm và huy động các doanh
nghiệp, cộng đồng dân cư tích cực tham gia phòng, tránh, giảm nhẹ thiên tai, ứng phó
với biến đổi khí hậu”. Để thực hiện chương trình mục tiêu quốc gia ứng phó với BĐKH,
Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo đã phê duyệt thông qua quyết định 4620/QĐBGDĐT ngày 12/10/2010 ứng phó với BĐKH, phê duyệt Kế hoạch hành động ứng phó
với BĐKH của ngành Giáo dục giai đoạn 2011 - 2015 và Dự án "Đưa các nội dung ứng
phó với BĐKH vào chương trình Giáo dục và Đào tạo giai đoạn 2011 - 2015". Đồng

thời Bộ Giáo dục và Đào tạo cũng đã tổ chức các hội thảo, các hội nghị tư vấn cấp khu
vực và quốc gia để triển khai tuyên truyền về các biện pháp nâng cao hiệu quả giáo dục
môi trường và tiếp cận với GDBĐKH.
- Nội dung GDBĐKH có liên quan đến kiến thức nhiều môn học như địa lí, hóa
học, sinh học, vật lý, công nghệ… nhưng hiện nay các môn học này vẫn chỉ quan tâm
giáo dục môi trường chưa đề cập nhiều đến GDBĐKH. Việc nghiên cứu nội dung, tài
liệu hướng dẫn, phương pháp, cách thức thực hiện tích hợp giáo dục BĐKH vào các môn
học là vấn đề cần thiết. Do đó, tôi đã chọn đề tài “Tích hợp nội dung giáo dục biến đổi
khí hậu trong dạy học môn Hóa học lớp 10 trường trung học phổ thông”.
2. Mục đích của việc nghiên cứu
- Nghiên cứu cơ sở lý luận, thực tiễn về BĐKH, làm cơ sở cho việc xây dựng nội
dung GDBĐKH tích hợp trong dạy học môn Hóa học lớp 10.
- Xác định danh mục và xây dựng nội dung GDBĐKH tích hợp trong dạy học
môn Hóa học lớp 10.
3. Nhiệm vụ của đề tài
- Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của việc tích hợp GDBĐKH.
- Khảo sát thực trạng nhận thức, hiểu biết và hành vi của học sinh về BĐKH, cơ
sở cho việc xây dựng nội dung GDBĐKH tích hợp trong dạy học môn Hóa học lớp 10.

9


- Xây dựng nội dung GDBĐKH tích hợp trong dạy học môn Hóa học lớp 10.
4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu
4.1. Khách thể nghiên cứu:
Quá trình dạy học Hóa học ở trường THPT.
4.2. Đối tượng nghiên cứu:
Tích hợp một số nội dung GDBĐKH trong dạy học môn Hóa học lớp 10.
5. Phạm vi nghiên cứu
Nội dung kiến thức môn Hóa học lớp 10 chương trình cơ bản.

6. Mẫu khảo sát
- Khối 10 trường THPT Ngô Sĩ Liên, thành phố Rạch Giá, tỉnh Kiên Giang.
- Khối 10 trường THPT Võ Văn Kiệt, thành phố Rạch Giá, tỉnh Kiên Giang.
7. Giả thuyết khoa học
Nếu xây dựng và sử dụng hợp lí, có hiệu quả việc dạy học tích hợp giáo dục biến
đổi khí hậu trong dạy học môn Hóa học lớp 10 chương trình cơ bản sẽ góp phần nâng
cao chất lượng dạy học Hóa học ở các trường THPT.
8. Phương pháp nghiên cứu
8.1. Phương pháp nghiên cứu lí luận:
Phương pháp này dùng để thu thập, lựa chọn và xử lí các tài liệu có liên quan đến
đề tài gồm: các tài liệu về lí luận dạy học, các bài báo về vấn đề BĐKH, giáo dục môi
trường, cơ sở khoa học môi trường, các phương pháp dạy học chung và riêng của bộ
môn Hóa học lớp 10… nhằm giải quyết nhiệm vụ của đề tài.
8.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Sử dụng phiếu điều tra với học sinh.
8.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm:
Thống kê các số liệu và các vấn đề có liên quan đến đề tài nghiên cứu.
9. Đóng góp của đề tài
- Nội dung và các thiết kế tích hợp nội dung giáo dục BĐKH trong môn Hóa học
lớp 10.
- Tài liệu nghiên cứu cho GV và HS trong dạy học tích hợp giáo dục BĐKH môn
Hóa học lớp 10 chương trình cơ bản.

10


10. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, khuyến nghị, tài liệu tham khảo, luận văn được
trình bày trong 3 chương:
Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài.
Chương 2: Nội dung tích hợp giáo dục biến đổi khí hậu trong môn Hóa học lớp

10 chương trình cơ bản.
Chương 3: Thực nghiệm sư phạm.

11


Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu
1.1.1. Trên thế giới
- Tính phức tạp của những vấn đề khí hậu đã làm phát sinh ra một cơ cấu tổ chức
độc đáo có khả năng giám định khí hậu, gọi là nhóm chuyên viên liên chính phủ về vấn
đề BĐKH. Nhóm này được thành lập vào năm 1986 bởi tổ chức khí tượng thủy văn thế
giới (OMM) và chương trình Liên Hiệp Quốc về môi trường (PNUE) với các nhà khoa
học đại diện cho 170 quốc gia thành viên [3]. Như vậy, vấn đề BĐKH đã được nhiều
nước quan tâm từ rất sớm.
- Yves Sciama [14]– Biến đổi khí hậu, một thời đại mới trên Trái Đất – Nhà xuất
bản Trẻ đã đề cập tới vấn đề BĐKH với những thông tin rất chính xác. Tác phẩm đã cho
chúng ta thấy được biểu hiện cụ thể nhất là sự nóng dần lên do xuất phát từ lối sống tiêu
thụ quá mức nguồn năng lượng từ các hóa thạch như dầu lửa và than đốt và cảnh báo sự
BĐKH sẽ gây ra những xáo trộn có tầm cỡ toàn cầu. Những chuyên đề mà tác phẩm đề
cập tới là: hiệu ứng nhà kính; dự báo khí hậu; khí hậu nào trong tương lai; những tác
động của khí hậu trên con người; ai gây ra hiệu ứng nhà kính; thách thức đối với khí hậu.
Trong bài báo cáo “Ảnh hưởng của mực nước biển dâng cao đối với các nước đang
phát triển: Phân tích so sánh” của chuyên gia thuộc Ngân hàng Thế giới (WB) công bố
đầu năm 2007 cũng đã cho biết về mức độ ảnh hưởng và tác hại của BĐKH đến nền
kinh tế.
Các nghiên cứu trên không đề cập tới vấn đề tích hợp GDBĐKHTC qua môn
Hóa học THPT nhưng lại giúp tôi có thêm những kiến thức chính xác về vấn đề
BĐKH để sử dụng cho đề tài của mình, cụ thể là tôi có thể sử dụng những tài liệu này
để tích hợp GDBĐKHTC thông qua những nội dung như hiệu ứng nhà kính, hiện

tượng nước biển dâng, những tác động của con người tới vấn đề BĐKH và thách thức
của BĐKH đối với con người.Từ đó giúp HS có ý thức, thái độ đúng đắn cũng như
thích ứng với BĐKH.
1.1.2. Ở Việt Nam
- Công ước khung của Liên hợp quốc về BĐKH (UNFCCC), nội dung công ước

12


đã chỉ rõ sự quan tâm của con người về BĐKH thông qua các số liệu nghiên cứu của các
cơ quan chuyên ngành. Công ước cũng chỉ rõ vấn đề đòi hỏi giảm khí nhà kính của các
nước phát triển và các nước đang phát triển để có thể ngăn ngừa được sự can thiệp nguy
hiểm tới khí hậu.
- Chương trình mục tiêu quốc gia ứng phó với BĐKH, kèm theo quyết định số
158/2008 QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ ngày 2/12/2008 đã chỉ rõ các mục tiêu
của quốc gia trước vấn đề này [19]. Chương trình bao gồm 4 mục tiêu tổng quát và 8
mục tiêu cụ thể đối với tất cả các lĩnh vực, các ngành, các địa phương trước vấn đề
BĐKH. Trong chương trình này ngành giáo dục được chú trọng đến mục tiêu
GDBĐKHTC trong các ngành học, cấp học, bậc học để đào tạo thế hệ tương lai thích
ứng kịp thời với BĐKH.
- Cụ thể hóa chương trình mục tiêu quốc gia, ngành Giáo dục đã phê duyệt kế
hoạch hành động ứng phó với BĐKH của ngành trong giai đoạn 2011 – 2015 thông qua
quyết định 4620/QĐ-BGDĐT ngày 12/10/2010. Ngành Giáo dục đã chỉ rõ kế hoạch ứng
phó của mình và một trong các kế hoạch chính là lồng ghép GDBĐKHTC vào các bậc
học, cấp học vào năm 2015.
- Tháng 06/2008, nhà xuất bản Khoa học kĩ thuật đã xuất bản dự án “Nâng cao
nhận thức và tăng cường năng lực cho địa phương trong việc thích ứng và giảm nhẹ
BĐKH, góp phần thực hiện Công ước khung của Liên Hiệp Quốc và Nghị định thư
Kyoto về biến đổi khí hậu”, mã số VN/05/009 do Chương trình tài trợ các dự án nhỏ
[10]. Quỹ môi trường toàn cầu (GEFSPG) tài trợ, các tỉnh Lào Cai, Ninh Thuận và Bến

Tre là tổ chức đồng tài trợ. Trung tâm khoa học công nghệ Khí tượng thủy văn và Môi
trường, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam là tổ chức đề xuất và chủ trì
thực hiện dự án trong hai năm 2006 – 2007, nhằm mục đích nâng cao nhận thức về
BĐKH và tăng cường năng lực quản lí của các địa phương tham gia dự án trong việc xây
dựng và thực hiện kế hoạch hành động thích ứng và giảm nhẹ BĐKH. Dự án còn nhằm
tuyên truyền, phổ biến kiến thức về BĐKH trong cộng đồng, các địa phương tham gia dự
án, góp phần nâng cao nhận thức trong toàn xã hội. Trong dự án này, các nhà nghiên cứu
đã đưa ra những chiến lược giảm nhẹ BĐKH cũng như chiến lược thích ứng với BĐKH
đều là hợp phần của chính sách ứng phó với BĐKH.

13


- Tại hội thảo “Tăng cường GDBĐKHTC trong giáo dục chính quy và phi chính
quy” ngày 14 và 15 tháng 10 năm 2010 đã có rất nhiều bài báo cáo, bài viết nói về vấn
đề tích hợp GDBĐKHTC cho nội dung chương trình Hóa học nói chung và chương trình
Hóa học THPT nói riêng, trong đó có hơn 35 bài báo và báo cáo khoa học đề cập đến
các vấn đề cơ bản của việc nghiên cứu và tổ chức GDBĐKHTC theo định hướng vì sự
phát triển bền vững của chuyên gia và tác giả Đức, Thụy Điển, Việt Nam đã gửi đến Ban
tổ chức hội thảo. Nhìn chung, các bài báo tập trung vào 3 vấn đề chính: [9]
+ Chủ đề chính “Giáo dục đối với những thách thức của BĐKH”: giáo dục và
đào tạo có trách nhiệm và nghĩa vụ tham gia tích cực vào công cuộc GDBĐKHTC vì sự
phát triển bền vững ở Việt Nam. Một số bài viết đã nhấn mạnh đến vai trò to lớn của giáo
dục phổ thông đối với việc tăng cường nhận thức và năng lực thích ứng với BĐKH cho
HS các cấp ở Việt Nam và những định hướng cơ bản của GDBĐKHTC trong các nhà
trường phổ thông ở Việt Nam.
+ Chủ đề “Tăng cường giáo dục biến đổi khí hậu vì sự phát triển bền vững”: Các
bài viết của các tác giả cũng như công tác tại những vùng miền khác nhau của tổ quốc đã
tập trung phản ánh sự cần thiết tích hợp nội dung GDBĐKH vào trong chương trình,
giáo dục phổ thông và giáo dục đại học, đặc biệt là ở các trường đại học sư phạm.

+ Chủ đề “Liên minh các lực lượng giáo dục nhằm thực hiện thành công
GDBĐKHTC vì sự phát triển bền vững”: Đây cũng là một chủ đề quan trọng được nhiều
tác giả quan tâm và đề cập đến trong các bài viết của mình. Trong các bài viết của mình
các tác giả cho rằng liên minh các lực lượng giáo dục để thực hiện GDBĐKH có nghĩa là
liên kết, hợp tác chặt chẽ giữa khoa học và giáo dục (PGS.TS Trần Lê Bảo, PGS.TS Ngô
Văn Quyết, TS. Joachim Dengtt), giữa nhà trường và cộng đồng địa phương (tác giả Hà
Văn Thắng), sử dụng có hiệu quả nhiều phương pháp và công cụ dạy học hiện đại (TS
Ngô Thị Tuyên, Ngô Thị Việt Hà, Trần Văn Thanh, Nguyễn Thị Thu…) và sử dụng sức
mạnh tổng hợp của thanh niên và phụ nữ (Đào Thị Bích, Trương Minh Đến) trong cuộc
đấu tranh chống BĐKH.
Các bài báo tại hội thảo đã đưa ra những định hướng chung, một số phương pháp,
phương tiện và một số địa chỉ tích hợp GDBĐKHTC vào chương trình nói chung
nhưng chưa có một bài viết nào nói về vấn đề “Tích hợp nội dung giáo dục biến đổi khí

14


hậu trong dạy học môn Hóa học lớp 10 trường trung học phổ thông”.
- Bộ Giáo dục và Đào tạo – Giáo dục ứng phó với biến đổi khí hậu (tài liệu tập
huấn cho cán bộ quản lí ngành Giáo dục (khu vực Đồng bằng sông Cửu Long)) đã trình
bày các khối kiến thức chung về BĐKH, tác động của BĐKH và thiên tai đối với một số
lĩnh vực kinh tế - xã hội, sức khỏe con người, ứng phó với BĐKH và đưa ra các giải
pháp ứng phó với BĐKH trong các ngành kinh tế và giáo dục.
Như vậy, thông qua hệ thống tài liệu trên cho thấy vấn đề BĐKH và
GDBĐKHTC tuy đã có nhiều tác giả nghiên cứu ở nhiều khía cạnh. Song
GDBĐKHTC qua môn Hóa học THPT hiện nay thì chưa có tác giả nào nghiên cứu
sâu, nên đề tài này là rất cần thiết trong giai đoạn hiện nay để nâng cao năng lực và
chất lượng giáo dục phổ thông.
1.1.3. Ở Kiên Giang

Bản đồ Quy hoạch sử dụng đất năm 2020 tỉnh Kiên Giang
Tỉnh Kiên Giang có diện tích tự nhiên 6.346 km², chiều dài bờ biển khoảng 200
km với 82 cửa sông, rạch kéo dài qua 8 huyện, thị xã Hà Tiên và thành phố Rạch Giá,
trong đó 2 cửa sông lớn nhất là sông Cái Lớn và sông Cái Bé.
15


Là tỉnh nằm cuối nguồn của sông Mê Kông, nơi đổ nước ra biển nhưng là đầu
nguồn của triều biển Tây (Vịnh Thái Lan), Kiên Giang chịu ảnh hưởng nặng nề của biến
đổi khí hậu (BĐKH), đặc biệt là hiện tượng nước biển dâng, lũ lụt hàng năm.
Thực hiện chủ trương theo Nghị quyết số 24 của Ban Chấp hành trung ương
Đảng (khóa XI) về chủ động ứng phó với BĐKH, tăng cường quản lý tài nguyên và bảo
vệ môi trường của Đảng, trong những năm qua Tỉnh Ủy, chính quyền tỉnh Kiên Giang đã
có nhiều nỗ lực nhằm chủ động trong ứng phó BĐKH.
Nhận thấy những khó khăn, thách thức của BĐKH tác động đến tỉnh, đặc biệt đối
với dải ven biển, vùng trũng thấp và các hải đảo; UBND tỉnh Kiên Giang đã phê duyệt
Kế hoạch hành động ứng phó với BĐKH giai đoạn 2012-2020 và tầm nhìn đến năm
2050. Theo Kế hoạch đề ra trong thời gian đầu tập trung cho công tác nâng cao nhận
thức cộng đồng về BĐKH, làm sao đến cuối năm 2015 có khoảng 30% cộng đồng dân
cư và trên 65% công chức, viên chức nhà nước có hiểu biết cơ bản về BĐKH và các tác
động của nó. Đến cuối năm 2020 có trên 80% cộng đồng dân cư và 100% công chức,
viên chức nhà nước có hiểu biết về BĐKH. Tuy nhiên, mức độ ảnh hưởng cũng khác
nhau giữa các vùng trong tỉnh. Theo kịch bản nước biển dâng cập nhật năm 2011 của Bộ
Tài nguyên và Môi trường cho dải ven biển từ Cà Mau đến Kiên Giang, nếu phát thải
khí nhà kính ở mức trung bình thì đến năm 2020 nước biển dâng từ 9 đến 10 cm; năm
2030 từ 13 đến 15cm; năm 2040 từ 19 đến 22cm; năm 2050 từ 25 đến 30cm; vào cuối
thế kỷ 21 mực nước biển dâng cho khu vực này được đánh giá là cao nhất Việt Nam từ
62 đến 82cm.
1.2. Những vấn đề chung về biến đổi khí hậu
1.2.1. Khái niệm về BĐKH

Thời tiết (được biểu hiện bằng các hiện tượng: nắng, mưa, mây, nóng, lạnh,…) tại
bất kì nơi nào, thường thay đổi nhanh chóng trong một ngày hay từ ngày này qua ngày
khác, năm này qua năm khác, ngay cả khi khí hậu không thay đổi. [9]
Khí hậu là trạng thái trung bình của thời tiết tại một khu vực nào đó, ví dụ như
một tỉnh, một nước, một châu lục hoặc toàn cầu trên cơ sở chuỗi số liệu dài, khoảng 30
năm trở lên. [9]
BĐKH là sự thay đổi của hệ thống khí hậu gồm khí quyển, thủy quyển, sinh

16


quyển, thạch quyển hiện tại và trong tương lai bởi các nguyên nhân tự nhiên và nhân tạo
trong một giai đoạn nhất định được tính bằng thập kỉ hay hàng triệu năm. Sự biến đổi có
thể là thay đổi thời tiết bình quân hay thay đổi sự phân bố các sự kiện thời tiết quanh
mức trung bình. Sự BĐKH có thể giới hạn trong một vùng nhất định hay có thể xuất
hiện trên toàn cầu. [3]
Có nhiều quan điểm và khái niệm về BĐKH, tuy nhiên qua quá trình nghiên cứu
tôi nhận thấy khái niệm được cho là đầy đủ và bao quát nhất là của công ước khung Liên
Hiệp Quốc về BĐKH “BĐKH là những ảnh hưởng có hại của biến đổi trong môi
trường vật lí hoặc sinh học gây ra những ảnh hưởng có hại đáng kể đến thành phần, khả
năng phục hồi hoặc sinh sản của các hệ sinh thái tự nhiên và được quản lý hoặc đến
hoạt động của các hệ thống kinh tế - xã hội hoặc đến sức khỏe và phúc lợi của con
người”. [9]
1.2.2. Nguyên nhân, đặc điểm và biểu hiện của BĐKH [9]
a. Nguyên nhân của BĐKH
Nguyên nhân chính làm BĐKH Trái đất là do sự gia tăng các hoạt động tạo ra các
chất thải khí nhà kính, các hoạt động khai thác quá mức các bề mặt hấp thụ các khí nhà
kính như sinh khối, rừng, các hệ sinh thái biển, ven bờ và đất liền khác. Nhằm hạn chế sự
BĐKH, hạn chế và ổn định sáu loại khí nhà kính chủ yếu bao gồm: CO 2, CH4, N2O,
HFCS, PFCS và SF6.

- CO2 phát thải khí đốt cháy nhiên liệu hóa thạch (than, dầu, khí) và là nguồn khí
nhà kính chủ yếu do con người gây ra trong khí quyển. CO 2 cũng sinh ra từ các hoạt
động công nghiệp như sản xuất xi măng và cán thép.
- CH4 sinh ra từ các bãi rác, lên men thức ăn trong ruột động vật nhai lại, hệ thống
khí, dầu tự nhiên và khai thác than.
- N2O từ phân bón và các hoạt động công nghiệp.
- HFCS được sử dụng thay cho các chất phá hủy ôzôn (ODS) và HFC - 23 là sản
phẩm phụ của quá trình sản xuất HCFC - 22.
- PFCS sinh ra từ các quá trình sản xuất nhôm.
- SF6 sử dụng trong vật liệu cách điện và trong quá trình sản xuất Magiê.
b. Đặc điểm của BĐKH

17


- BĐKH diễn ra chậm, từ từ, khó phát hiện, khó ngăn chặn và đảo ngược.
- BĐKH diễn ra trên phạm vi toàn cầu, có ảnh hưởng đến tất cả các lĩnh vực có
liên quan đến đời sống và hoạt động của con người.
- BĐKH diễn ra với cường độ ngày một tăng và hậu quả khó lường trước.
- BĐKH là nguy cơ lớn nhất mà con người phải đối mặt với tự nhiên trong suốt
lịch sử phát triển của mình.
c. Các biểu hiện của BĐKH trên thế giới
- Nhiệt độ không khí của Trái Đất đang có xu hướng nóng dần lên: từ năm 1850
đến nay nhiệt độ trung bình đã tăng 0,740C; trong đó nhiệt độ tại 2 cực của Trái Đất tăng
gấp 2 lần so với số liệu trung bình toàn cầu. Ở Việt Nam trong vòng 50 năm (1957 2007) nhiệt độ không khí trung bình tăng khoảng 0,5 - 0,7 0C. Dự báo, nhiệt độ không khí
trung bình sẽ tăng từ 1 - 20C vào năm 2020 và từ 1,5 - 20C vào năm 2070.
- Sự dâng cao của mực nước biển gây ngập úng và xâm nhập mặn ở các vùng
thấp ven biển, xóa sổ nhiều đảo trên biển và đại dương.
Trong thế kỷ XX, trung bình mực nước biển ở châu Á dâng cao 2,44mm/năm;
chỉ riêng thập kỷ vừa qua là 3,1mm/năm. Dự báo trong thế kỷ XXI, mực nước biển dâng

cao từ 2,8 - 4,3mm/năm.
Ở Việt Nam, tốc độ dâng lên của mực nước biển khoảng 3mm/năm (giai đoạn
1993 - 2008) tương đương với tốc độ dâng lên của mực nước biển trong các đại dương
thế giới. Dự báo đến giữa thế kỷ XXI, mực nước biển có thể dâng thêm 30cm và đến
cuối thế kỷ 21 mực nước biển có thể dâng lên 75cm so với thời kỳ 1980 - 1999.
- Sự thay đổi thành phần và chất lượng khí quyển có hại cho môi trường sống của
con người và các sinh vật trên Trái Đất.
- Có sự xuất hiện của nhiều thiên tai bất thường, trái quy luật, mức độ lớn như
bão, mưa lớn, hạn hán gây nên những tổn thất to lớn về người và tài sản.
1.2.3. Một số hiện tượng của BĐKH [10]
Các biểu hiện và tác động của sự biến đổi khí hậu trái đất gồm: Sự nóng lên
của khí quyển và Trái đất; Sự thay đổi thành phần và chất lượng khí quyển có hại cho
môi trường; Sự dâng cao mực nước biển do tan băng; Sự di chuyển của các đới khí
hậu… [16]

18


Biểu hiện thuyết phục nhất cho sự BĐKH là “ lượng CO2, vượt quá ngưỡng tự
nhiên suốt 650.000 năm qua. Ngưỡng biến đổi khí hậu nguy hiểm là khi nhiệt độ tăng
thêm khoảng 2°C. Ngưỡng này báo hiệu một xu thế rất khó tránh khỏi là các thành quả
phát triển con người bị đẩy lùi nhanh chóng và tình trạng môi trường sinh thái bị hủy
hoại ở mức không thể khắc phục được” (UNDP, 2007/2008) [3]. Cụ thể:
a. Hiệu ứng nhà kính

Hiệu ứng nhà kính
- Khái niệm: “Kết quả của sự trao đổi không cân bằng về năng lượng giữa Trái
đất với không gian xung quanh, dẫn đến sự gia tăng nhiệt độ của khí quyển Trái đất được
gọi là hiệu ứng nhà kính.”
- Nguyên nhân: Có nhiều khí gây hiệu ứng nhà kính, gồm CO 2, CH4, N2O, hơi

nước,… nhưng đặc biệt quan trọng là khí điôxit cacbon (CO2) được tạo thành do sử dụng
năng lượng từ nhiên liệu hóa thạch, phá rừng và chuyển đổi sử dụng đất,… Khi ánh sáng
mặt trời chiếu vào Trái đất, một phần Trái đất hấp thu và một phần được phản xạ vào
không gian. Các khí nhà kính có tác dụng giữ lại nhiệt của Mặt trời, không cho nó phản
xạ đi. Nếu các khí nhà kính tồn tại vừa phải thì chúng giúp cho nhiệt độ Trái đất không
quá lạnh nhưng nếu chúng có quá nhiều trong khí quyển thì kết quả là Trái đất nóng lên.
- Hậu quả: Làm tăng nhiệt độ trên toàn cầu và làm thay đổi khí hậu trong các thập
kỉ, thập niên kế tiếp, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự sống của con người, môi trường

19


xung quanh và thiệt hại rất lớn về kinh tế.
b. Thủng tầng ozon

Tầng Ozôn có vai trò rất quan trọng với sự sống trên trái đất.
- Khái niệm: Ozôn là một chất khí có trong thiên nhiên, nằm trên tầng cao khí
quyển của Trái đất, ở độ cao 25km trong tầng bình lưu, gồm 3 nguyên tử oxy (O3), hấp
thụ phần lớn những tia tử ngoại từ Mặt trời chiếu xuống gây ra các bệnh về da. Chất khí
ấy hợp thành một lớp bao bọc quanh hành tinh thường được gọi là tầng ozôn.
- Nguyên nhân: Do hoạt động của núi lửa, một số loại sinh vật biển có khả năng
tạo ra hợp chất bền tuy nhiên nguyên nhân này rất nhỏ, con người thải các chất khí CFC,
DOS vào khí quyển,…
- Hậu quả: Tăng cường ung thư da không sắc tố lên thêm 300.000 ca/ năm. Tăng
thêm 1,7 triệu ca đục tinh thể mỗi năm. Ức chế hệ thống miễn dịch ở người và sự sinh
trưởng của thực vật. Giảm thực vật phù du biển, từ đó làm giảm lượng hải sản. Nhiều
thiên tai nguy hiểm…
c. Mưa Axít

20

Mưa Axít
- Khái niệm: Là mưa có tính axít do một số chất khí hòa tan trong nước mưa tạo
thành các axít khác nhau.
- Nguyên nhân: do sự gia tăng lượng oxit của Lưu huỳnh và Nitơ ở trong khí
quyển và do hoạt động của con người gây nên.
- Hậu quả: Tác động tích cực là làm mát Trái đất, cân bằng hệ sinh thái. Tác động
tiêu cựclà ảnh hưởng lên ao hồ và hệ thủy sinh vật, thực vật, đất, khí quyển, các công
trình kiến trúc, các vật liệu và đặc biệt là cuộc sống, sinh hoạt, sản xuất của con người.
d. Lũ lụt, hạn hán
Lũ lụt:

Ngập lụt ở thành phố Hồ Chí Minh
- Khái niệm: Lũ là hiện tượng dòng nước do mưa lớn tích lũy từ nơi cao tràn về
dữ dội làm ngập lụt một khu vực hoặc một vùng trũng thấp hơn
- Nguyên nhân: Có rất nhiều nhân tố tác động và trực tiếp hình thành lũ quét:
Điều kiện khí tượng thủy văn (cường độ mưa, thời gian mưa, lưu lượng và mực nước
trên các sông,…) và điều kiện địa hình (phân bố địa hình, đặc điểm thổ nhưỡng, độ dốc
lưu vực,…).
- Hậu quả: Thiếu nước sạch, lương thực, nơi ở. Nguy cơ dịch bệnh tăng cao…
Hạn hán:

21


Hạn hán, nhiễm mặn ở các tỉnh Nam bộ
- Khái niệm: Hạn hán là hiện tượng lượng mưa thiếu hụt nghiêm trọng kéo dài,

làm giảm hàm lượng ẩm trong không khí và hàm lượng nước trong đất, làm suy kiệt

dòng chảy sông suối, hạ thấp mực nước ao hồ, mực nước trong các tầng chứa nước dưới
đất gây ảnh hưởng xấu đến sự sinh trưởng của cây trồng, làm suy thoái gây đói nghèo,
dịch bệnh.
- Nguyên nhân:
+ Nguyên nhân khách quan: Do khí hậu, thời tiết bất thường gây nên lượng mưa
thường xuyên ít ỏi hoặc nhất thời thiếu hụt.
+ Nguyên nhân chủ quan: Do con người gây ra, trước hết là do tình trạng phá
rừng bừa bãi làm mất nguồn nước ngầm dẫn đến cạn kiệt nguồn nước. Ngoài ra còn do
việc trồng cây xanh chưa phù hợp, công trình thi công chưa hiện đại hóa,…
- Hậu quả:
+ Dẫn đến đói nghèo, dịch bệnh, thậm chí chiến tranh do xung đột nguồn nước.
+ Tác động đến môi trường như hủy hoại các loài thực vật, động vật, quần cư
hoang dã, làm giảm chất lượng không khí, nước, làm cháy rừng, xói lở đất.
+ Tác động tới kinh tế - xã hội như giảm năng suất cây trồng, giảm diện tích gieo
trồng, giảm sản lượng cây trồng, chủ yếu là sản lượng cây lương thực. Tăng chi phí sản
xuất nông nghiệp, giảm thu nhập của lao động nông nghiệp.

22