Xây dựng các chủ đề tích hợp kiến thức khoa học tự nhiên ở trường trung học cơ sở đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông sau 2015

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, dưới sự
hướng dẫn của TS. Nguyễn Thị Hà. Các số liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ
ràng, các kết quả trong luận văn là trung thực và chưa có ai công bố ở bất kỳ
công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2015
Tác giả luận văn

Mã Thị Diệu Ái


XÁC NHẬN

XÁC NHẬN

CỦA TRƯỞNG KHOA CHUYÊN MÔN

CỦA GIÁO VIÊN HƯỚNG DẪN

TS. Nguyễn Thị Hà

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

i




LỜI CẢM ƠN
Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến cô giáo TS. Nguyễn Thị Hà người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện

và hoàn thành luận văn này.
Em xin chân thành cảm ơn tập thể cán bộ, giảng viên các trong tổ
bộ môn Phương pháp dạy học Sinh học, Phương pháp dạy học Vật lí,
Phương pháp dạy học Hóa học, trường ĐH Sư phạm Thái Nguyên. Em
cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo các khoa Lí, Hóa, Sinh
thuộc trường Cao đẳng sư phạm Thái Nguyên, Cao đẳng cộng đồng Bắc
Kạn cùng tập thể cán bộ, giảng viên khoa Sau đại học, Đại học Thái
Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho em trong suốt thời gian học tập và
nghiên cứu để hoàn thành luận văn.
Xin chân thành cảm ơn tới Ban giám hiệu, thầy cô giáo các trường
THCS Đức Xuân, THCS Chí Kiên, THCS Minh Khai, THCS Sông Cầu tại thành
phố Bắc Kạn cùng bạn bè, đồng nghiệp đã tạo điều kiện, động viên, giúp
đỡ tận tình cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2015
Tác giả luận văn

Mã Thị Diệu Ái

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN

ii




MỤC LỤC
Trang

Trang bìa phụ ......................................................................................................
Lời cam đoan...................................................................................................... i
Lời cảm ơn ........................................................................................................ ii
Mục lục............................................................................................................. iii
Danh mục từ viết tắt trong luận văn .................................................................
iv

Danh

mục

các

bảng

........................................................................................... v Danh mục các hình
...........................................................................................

vi

MỞ

ĐẦU

.......................................................................................................... 1
Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI ................................................. 6
1.1. Một số khái niệm cơ bản ....................................................................... 6
1.1.1. Khái niệm tch hợp............................................................................. 6
1.1.2. Dạy học tch hợp ................................................................................ 7

1.1.3. Khái niệm năng lực ............................................................................ 8
1.1.4. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh ...................
10
1.2. Mối quan hệ giữa dạy học theo chủ đề tích hợp với việc hình thành
và phát triển năng lực của học
sinh.................................................................. 11
1.3. Tình hình nghiên cứu về dạy học tích hợp trong định hướng xây dựng
chương trình và sách giáo khoa...................................................................
12
1.3.1. Quan điểm về tch hợp các môn học................................................ 12
1.3.2. Tình hình nghiên cứu về xây dựng chương trình và sách giáo khoa
theo quan điểm tích hợp ..............................................................................
13
1.4. Quan điểm đổi mới giáo dục theo hướng hình thành và phát triển
năng lực của học
sinh........................................................................................... 17
Chương 2: XÂY DỰNG CÁC CHỦ ĐỀ TÍCH HỢP KIẾN THỨC KHTN Ở TRƯỜNG
THCS ....................................................................................... 19


2.1. Đặc điểm, nội dung chương trình các môn KHTN cấp THCS ........... 19
2.1.1. Đặc điểm, nội dung chương trình môn Vật lí .................................. 19
2.1.2. Đặc điểm, nội dung chương trình môn Hóa học.............................. 20
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

iii

2.1.3. Đặc điểm, nội dung chương trình môn Sinh học ............................. 22
2.2. Xác định năng lực hình thành cho học sinh THCS thông qua dạy học
các chủ đề tích hợp các môn KHTN ........................................................... 24
2.2.1. Các năng lực chung.......................................................................... 24
2.2.2. Các năng lực chuyên biệt ................................................................. 28
2.3. Những căn cứ để lựa chọn chủ đề tích hợp.........................................
29
2.4. Các bước xây dựng chủ đề tích hợp.................................................... 30
2.5. Nội dung một số chủ đề tch hợp ........................................................ 31
2.6. Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học các chủ đề tích hợp........
66
2.6.1. Phương pháp dạy học .......................................................................
66
2.6.2. Một số kĩ thuật dạy học.................................................................... 69
2.6.3. Phương tiện dạy học......................................................................... 70
2.7. Kiểm tra, đánh giá năng lực của học sinh thông qua dạy học các chủ
đề tích hợp ...................................................................................................
71
Chương 3: KHẢO NGHIỆM SƯ PHẠM;MỘT SỐ ĐỀ XUẤT, KHUYẾN NGHỊ VIỆC
PHÁT TRIỂN CHƯƠNG TRÌNH VÀ SÁCH GIÁO KHOA SAU 2015
........................................................................................................ 74
3.1. Khảo nghiệm sư phạm ........................................................................ 74
3.1.1. Mục đích khảo nghiệm..................................................................... 74
3.1.2. Đối tượng khảo nghiệm ................................................................... 74
3.1.3. Nội dung khảo nghiệm ..................................................................... 75
3.1.4. Kết quả khảo nghiệm ....................................................................... 76
3.2. Một số đề xuất, khuyến nghị cho việc xây dựng chương trình và sách
giáo khoa sau 2015 ...................................................................................... 80
3.2.1 Đề xuất hướng tiếp cận trong xây dựng chương trình ......................
80

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHT




3.2.2. Đề xuất khung nội dung chương trình môn KHTN cấp THCS ....... 82
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ...................................................................... 87
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 89
PHỤ LỤC ....................................................................................................... 92

N

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHT

iv




DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN
Thứ tự

Viết tắt

Chữ viết đầy đủ

1

DHTH

Dạy học tích hợp

2

GDPT

Giáo dục phổ thông

3

GV

Giáo viên

4

HS

Học sinh

5

KHTN

Khoa học tự nhiên

6

KHXH

Khoa học xã hội

7

NL PHT

Năng lực

8

SGK TH

Phiếu học tập

THCS

Sách giáo khoa

THPT

Tích hợp

9
10
11
12

Trung học cơ sở

Trung học phổ thông

iv


DANH MỤC CÁC BẢNG
Trang

v


Bảng 2.1. Bảng mô tả các năng lực chung ...................................................... 24
Bảng 2.2. Bảng mô tả các năng lực chuyên biệt ............................................. 28
Bảng 2.3. Bảng mô tả định hướng các năng lực chuyên biệt HS có thể đạt
được thông qua chủ đề “Nước” ...............................................................
34
Bảng 2.4. Bảng mô tả định hướng các năng lực chuyên biệt HS có thể đạt
được thông qua chủ đề “Năng lượng” .....................................................
54
Bảng 2.5. Bảng quan sát tinh thần học tập của HS trên lớp ........................... 72
Bảng 3.1. Bảng các thành phần được điều tra................................................. 74
Bảng 3.2. Mức độ phù hợp về mục têu dạy học của các chủ đề tch hợp kiến
thức KHTN .............................................................................................. 76
Bảng 3.3. Mức độ hiệu quả của phương pháp dạy học, cách thức tổ
chức dạy học và sử dụng thiết bị dạy học trong dạy các chủ đề
tch

hợp

kiến

thức

KHTN

..................................................................................... 77
Bảng 3.4. Tính liên môn của các chủ đề tích hợp ........................................... 78
Bảng 3.5. Tính thực tiễn của các chủ đề tích hợp kiến thức KHTN ............... 78
Bảng 3.6. Tính khả thi của các chủ đề tích hợp kiến thức KHTN .................. 79
Bảng 3.7. Mức độ tâm đắc với các chủ đề tch hợp dự kiến........................... 79
Bảng 3.8. Đề xuất khung nội dung chương trình môn KHTN cấp THCS...... 82

vi


DANH MỤC CÁC HÌNH
Trang

vi
i


Hình 2.1. Các bước xây dựng chủ đề tích hợp..................................................................... 30

vi
ii


MỞ ĐẦU
1. Lí do lựa chọn đề tài

1


1.1. Xuất phát từ quan điểm chỉ đạo đổi mới giáo dục trung học
Trong giai đoạn hiện nay, để đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa – hiện
đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội
nhập quốc tế, Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản,
toàn diện giáo dục và đào tạo đã xác định “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và
đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục và đào tạo theo hướng coi trọng phát
triển phẩm chất, năng lực của người học” [5]. Từ tnh thần đó, các yếu tố của
quá trình giáo dục trong nhà trường trung học cần được tếp cận theo hướng
đổi mới. Việc chuyển từ chương trình định hướng nội dung dạy học sang
chương trình định hướng năng lực là định hướng trọng tâm. Trong đó, tích
hợp là một trong những quan điểm chỉ đạo trong việc xây dựng chương
trình giáo dục phổ thông Việt Nam sau 2015 để cụ thể hóa nội dung đề ra
trong Nghị quyết của Đảng lần thứ XI: “Đổi mới mạnh mẽ nội dung,
chương trình, phương pháp dạy và học ở tất cả các cấp, bậc học. Tích cực
chuẩn bị để từ sau năm
2015 thực hiện chương trình giáo dục phổ thông mới” [5].
1.2. Xuất phát từ những ưu điểm của dạy học tích hợp
Tích hợp (TH) là một trong những quan điểm đã trở thành xu thế phát
triển chương trình giáo dục phổ thông ở nhiều nước trên thế giới. Quan điểm
TH được xây dựng dựa trên cơ sở những quan niệm tch cực về quá trình học
tập và quá trình dạy học.
Thực tiễn giáo dục ở nhiều nước đã chứng tỏ việc thực hiện quan điểm
TH làm tăng tnh hiệu quả của hoạt động giáo dục, làm cho học sinh (HS) gắn
kiến thức với thực tiễn, HS không chỉ có những kiến thức, kĩ năng riêng lẻ mà
còn phát triển năng lực giải quyết những vấn đề phức tạp và làm cho việc
học

tập trở nên có ý nghĩa hơn.
2


Thực tế cuộc sống cho thấy, mọi sự vật, hiện tượng trong tự nhiên
và xã hội đều ít nhiều có mối liên hệ với nhau; nhiều sự vật, hiện tượng có
những điểm tương đồng và cùng một nguồn cội…. Không thể giải quyết một
vấn đề và nhiệm vụ nào của lý luận và thực tễn mà không sử dụng phối
hợp, tổng hợp kĩ năng đa ngành của nhiều lĩnh vực khác nhau. Không phải
ngẫu nhiên mà ngày càng xuất hiện các môn khoa học “liên ngành”. Dạy học
tích hợp (DHTH) trong nhà trường sẽ giúp HS học tập thông minh và vận
dụng sáng tạo kiến thức, kĩ năng, phương pháp của khối lượng tri thức toàn
diện, hài hòa và hợp lý trong giải quyết tình huống khác nhau trong cuộc
sống hiện đại. DHTH còn giúp phân biệt cái cốt yếu với cái ít quan trọng hơn.
Cái cốt yếu phải là những năng lực cơ bản cần cho người học vận dụng vào
xử lý những tình huống cụ thể [7].
Với những ưu điểm đó của DHTH, nhiều nước trên thế giới đã đưa vào
trường trung học các môn học mang tính TH để các kiến thức gần nhau, liên
quan với nhau sẽ được nhập vào cùng một môn học nên số đầu môn học sẽ
giảm bớt, tránh được sự trùng lặp không cần thiết về nội dung giữa các môn
học…Giáo dục nước ta cũng đã từng bước tếp cận xu hướng TH và coi đó là
một trong những định hướng căn bản để xây dựng chương trình và sách giáo
khoa (SGK) sau năm 2015.
1.3. Xuất phát từ đặc điểm nội dung chương trình các môn KHTN
Không có ngành khoa học nào mà không có sự TH tri thức của nhiều
lĩnh vực. Theo đó, khoa học tự nhiên (KHTN) là lĩnh vực nghiên cứu về thế
giới tự nhiên, nghiên cứu các quy luật vận động và phát triển chung nhất của
thế giới tự nhiên. Kiến thức của lĩnh vực KHTN có thể đến từ các môn học
khác nhau như Sinh học, Vật lí, Hóa học... Bản chất của sự sống là tổng hợp
của tất cả các yếu tố vô sinh và hữu sinh của tự nhiên và xã hội, của giới vô

cơ và hữu cơ, giữa con người và thiên nhiên, giữa các hiện tượng vật lí,
3


hóa

4


học...Do đó, khi dạy học bộ môn khoa học nào cũng cần đặt nó vào trong
mối quan hệ tương tác với các ngành, các chuyên ngành khoa học khác.
Ở trường Trung học cơ sở (THCS), nội dung chương trình ba môn Vật lí,
Sinh học, Hóa học có những nội dung chung có liên quan, bổ sung, hỗ trợ cho
nhau nhưng lại được trình bày riêng biệt ở mỗi môn. Trong đó, nhiều nội
dung gắn với đời sống thực tiễn có thể xây dựng thành chủ đề TH mà thông
qua đó giáo viên (GV) có điều kiện giúp HS hình thành và phát triển các năng
lực để giải quyết những vấn đề trong thực tễn cuộc sống một cách sáng
tạo và có hiệu quả.
Xuất phát từ những lí do trên, tôi chọn đề tài: Xây dựng các chủ đề
tích hợp kiến thức KHTN ở trường THCS đáp ứng yêu cầu đổi mới chương
trình giáo dục phổ thông sau 2015.
2. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu xây dựng một số chủ đề TH kiến thức KHTN ở trường
THCS nhằm thực hiện yêu cầu đổi mới chương trình và SGK sau 2015.
3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu: Các chủ đề tích hợp kiến thức KHTN ở trường
THCS
- Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy và học các môn KHTN ở trường
THCS
4. Giả thuyết khoa học

Nếu xây dựng được các chủ đề TH kiến thức KHTN ở trường THCS
một cách hợp lí và có tính khả thi từ đó sẽ đưa ra được một số đề
xuất, khuyến nghị cho việc xây dựng chương trình và SGK sau 2015.
5. Nhiệm vụ và nội dung nghiên cứu
- Nghiên cứu cơ sở lý luận của DHTH
Nghiên cứu các văn bản của Đảng và Chính phủ về đổi mới giáo dục
5


phổ thông sau năm 2015
Các quan điểm về phát triển chương trình và SGK

6


Nghiên cứu định hướng TH các môn KHTN ở trường THCS
Nghiên cứu mối quan hệ giữa dạy học theo chủ đề TH với việc hình
thành và phát triển năng lực của HS
Nghiên cứu các phương pháp và hình thức tổ chức dạy học các chủ đề
TH nhằm hình thành và phát triển năng lực của HS
Nghiên cứu kiểm tra, đánh giá năng lực của HS thông qua dạy học các
chủ đề TH
- Phân tích các năng lực cần hình thành và phát triển cho học sinh
THCS thông qua dạy học các chủ đề tch hợp
- Xây dựng các chủ đề tích hợp kiến thức KHTN ở trường THCS
- Khảo nghiệm sư phạm và các đề xuất việc xây dựng chương trình và
SGK sau năm 2015
6. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp nghiên cứu lí thuyết: Nghiên cứu những tài liệu cơ
bản về DHTH, dạy học theo định hướng phát triển năng lực HS, phương

pháp dạy học và kĩ thuật dạy học tch cực, các văn kiện của Đảng và Nhà
nước cũng như các đề tài nghiên cứu khoa học có liên quan để làm rõ
cơ sở lý luận của đề tài.
- Phương pháp nghiên cứu thực tễn
Tham khảo ý kiến của một số GV và chuyên gia về khoa học giáo dục
về tính khả thi của các chủ đề TH được xây dựng.
Trao đổi và lấy ý kiến của các cán bộ quản lý của một số trường THCS
về những thuận lợi và khó khăn trong việc triển khai xây dựng và giảng dạy
các chủ đề TH các môn KHTN.
Tiến hành trao đổi trực tếp với GV giảng dạy bộ môn Vật lí, Hóa học,
Sinh học ở các trường THCS để tìm hiểu quan điểm trong thiết kế chủ đề TH,
các phương pháp mà họ đã sử dụng cùng với những thuận lợi và khó khăn mà
họ thường gặp trong quá trình thiết kế kế hoạch bài học cho các chủ đề TH.
7


- Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Khảo nghiệm bằng cách xin ý
kiến của các chuyên gia thuộc các thành phần giảng viên trường Đại học Sư
phạm, Cao đẳng Sư phạm, Cao đẳng cộng đồng, cán bộ quản lí và giáo viên
các bộ môn Lí, Hoá, Sinh của các trường THCS.
- Phương pháp thống kê toán học: Sử dụng các công thức toán thống
kê để phân tích các kết quả khảo nghiệm sư phạm.
7. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu
Nghiên cứu xây dựng các chủ đề tích hợp kiến thức KHTN ở trường
THCS.
8. Những đóng góp của luận văn
- Đề xuất được quy trình xây dựng chủ đề tch hợp
- Xây dựng được hai chủ đề tích hợp “Nước” và “Năng lượng”
- Luận văn đã đề xuất được khung nội dung chương trình môn KHTN
cấp

THCS
8. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, nội dung của luận văn được trình bày
trong ba chương:
Chương 1: Cơ sở lí luận của đề tài
Chương 2: Xây dựng các chủ đề tích hợp kiến thức KHTN ở trường THCS
Chương 3: Khảo nghiệm sư phạm và một số đề xuất, khuyến nghị việc phát
triển chương trình và sách giáo khoa sau 2015

8


Chương 1

CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI
1.1. Một số khái niệm cơ bản
1.1.1. Khái niệm tích hợp
TH trong tiếng Anh được viết là integration – một từ gốc Latinh
(integer) có nghĩa là toàn bộ, toàn thể. TH là sự phối hợp các hoạt động khác
nhau, các thành phần khác nhau của một hệ thống để bảo đảm sự hài hòa
chức năng và mục tiêu hoạt động của hệ thống ấy.
Theo từ điển Tiếng Việt, TH là sự kết hợp những hoạt động, chương
trình hoặc các thành phần khác nhau thành một khối chức năng.
Theo từ điển Giáo dục học, TH là hành động liên kết các đối tượng
nghiên cứu, giảng dạy, học tập của cùng một lĩnh vực hoặc vài lĩnh vực khác
nhau trong cùng một kế hoạch dạy học.
TH là sự kết hợp có hệ thống các kiến thức có liên quan và kiến thức
môn học thành một nội dung thống nhất, gắn bó chặt chẽ với nhau dựa trên
những mối liên hệ về lý luận và thực tiễn được đưa vào bài học [8].
Theo PGS.TS Dương Tiến Sỹ, TH được hiểu là sự hợp nhất hay sự nhất

thể hóa đưa tới một đối tượng mới như là một thể thống nhất giữa các
thành phần của đối tượng, nó không phải một phép cộng mang tính cơ học
những thuộc tính của các thành phần ấy. Như vậy, TH có hai thuộc tính cơ
bản liên
hệ mật thiết với nhau, quy định lẫn nhau là tnh liên kết và tính toàn vẹn.
Tính liên kết tạo nên một thực thể toàn vẹn, không còn sự phân chia giữa các
thành phần. Tính toàn vẹn thể hiện ở mối quan hệ hữu cơ dựa trên sự thống
nhất nội tại của các thành phần liên kết ấy. Sẽ không thể gọi là TH nếu các
thành phần đó chỉ là sự sắp đặt bên cạnh nhau mà không có mối quan hệ
hữu cơ giữa các thành phần đó [15].
9


Theo PGS.TS Nguyễn Phúc Chỉnh, TH kiến thức là sự liên kết, kết hợp,
lồng ghép tri thức của các khoa học khác nhau thành một tập hợp kiến
thức

10


thống nhất. DHTH là quá trình trong đó có sự lồng ghép, liên hệ những tri
thức khoa học, những quy luật chung gần gũi với nhau, qua đó người học
không chỉ lĩnh hội được tri thức khoa học của môn học chính mà cả những tri
thức của khoa học được TH. Từ đó, hình thành cho người học cái nhìn khái
quát hơn đối với các khoa học có cùng đối tượng nghiên cứu, đồng thời có
được phương pháp xem xét vấn đề một cách logic, biện chứng [3]. Như vậy,
“TH là sự kết hợp một cách hữu cơ, có hệ thống các kiến thức, khái niệm
thuộc các môn học khác nhau thành một nội dung thống nhất, dựa trên
các mối liên hệ về lí luận và thực tiễn được đề cập trong các môn học đó”
[15].

1.1.2. Dạy học tích hợp
Theo A.V. Baez nguyên chủ tịch tổ chức IUNC, cho rằng các khoa học trở
thành “tch hợp” khi chúng không còn bị “phân chia” nữa. Mọi sự vật
hiện tượng vốn đã tồn tại là một thực thể toàn vẹn. Con người nghĩ ra cách
“phân chia” chúng để mở rộng dần phạm vi hiểu biết của mình. Như vậy, sự
“phân chia” đó chỉ là hình thức mang tính nhân tạo, không phải bản chất của
sự tồn tại [3], [15].
Từ góc độ lí luận dạy học, theo PGS. TS Nguyễn Văn Khải, DHTH tạo ra
các tình huống liên kết tri thức các môn học, đó là cơ hội phát triển các
năng lực của học sinh. Khi xây dựng các tình huống vận dụng kiến thức, HS
sẽ phát huy được năng lực tự lực, phát triển tư duy sáng tạo. DHTH các khoa
học sẽ làm giảm sự trùng lặp nội dung dạy học các môn học, việc xây dựng
các chương trình môn học theo hướng này có ý nghĩa quan trọng làm giảm
sự quá tải của nội dung học tập, đồng thời hiệu quả dạy học được nâng lên
[8].
Các khái niệm về DHTH đều thống nhất trong một tư tưởng chính là việc
thực hiện đồng thời hai mục tiêu trong dạy học, một là mục têu dạy
11


học thông thường của một bài học, hai là mục têu TH trong bài học đó. Do
đó, DHTH đã và đang là một xu hướng của lí luận dạy học và được nhiều
nước trên thế giới thực hiện.

12