Phát triển năng lực tự học cho học sinh trong môn địa lí lớp 10 THPT (tt)

ĐẠI HỌC HUẾ
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN THỊ KHA LIÊNL

PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH
TRONG MÔN ĐỊA LÍ LỚP 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

Chuyên ngành: Lí luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Địa lý
Demo Version - Mã
Select.Pdf
SDK
số: 60140111

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
THEO ĐỊNH HƢỚNG ỨNG DỤNG

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS. NGUYỄN VĂN LUYỆN

Thừa Thiên Huế, năm 2018

i


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu
và kết quả nghiên cứu ghi nhận trong luận văn là trung thực, được các đồng tác giả
cho phép sử dụng và chưa từng được công bố trong bất kì một công trình nào khác.
Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Kha Liênl

Demo Version - Select.Pdf SDK

ii


MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa ............................................................................................................... i
Lời cam đoan ...............................................................................................................ii
MỤC LỤC ................................................................................................................... 1
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ......................................................................... 4
DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU ............................................................................... 5
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ, HÌNH ẢNH ................................................. 6
MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 7
1. Lí do chọn đề tài .................................................................................................. 7
2. Mục tiêu của đề tài ............................................................................................... 8
3. Nhiệm vụ của đề tài ............................................................................................. 8
4. Phạm vi nghiên cứu đề tài ................................................................................... 9
5. Lịch sử nghiên cứu đề tài ..................................................................................... 9
6. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................... 10
NỘI DUNG .............................................................................................................. 11

Demo
Version
- Select.Pdf
SDK
Chƣơng 1. CƠ
SỞ LÍ

LUẬN VÀ
THỰC TIỄN
CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN
NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINHTRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 10 .... 11
1.1. Khái niệm về năng lực tự học ......................................................................... 11
1.1.1. Khái niệm năng lực .................................................................................. 11
1.1.2. Khái niệm tự học ...................................................................................... 12
1.1.3. Vai trò của tự học ..................................................................................... 12
1.1.4. Khái niệm năng lực tự học ....................................................................... 13
1.2. Chương trình Địa lí lớp 10 THPT................................................................... 14
1.2.1. Mục tiêu chương trình Địa lí lớp 10 THPT .............................................. 14
1.2.1.1. Về kiến thức ....................................................................................... 14
1.2.1.2. Về kĩ năng .......................................................................................... 14
1.2.1.3. Về thái độ, tình cảm ........................................................................... 15
1.2.2. Đặc điểm chương trình Địa lí 10 lớp THPT............................................. 15
1.3. Đặc điểm tâm sinh lí học sinh lớp 10 THPT .................................................. 17

1


1.3.1. Đặc điểm tâm lí lứa tuổi ........................................................................... 17
1.3.2. Đặc điểm về hoạt động học tập và sự phát triển trí tuệ ............................ 17
1.4. Thực trạng phát triển năng lực tự học cho học sinh trong dạy học Địa lí ở
trường THPT hiện nay ........................................................................................... 19
1.4.1. Thực trạng về phía giáo viên .................................................................... 19
1.4.1.1. Về nhận thức ...................................................................................... 19
1.4.1.2. Về việc trang bị những kĩ năng tự học cho HS .................................. 20
1.4.2. Thực trạng về phía HS.............................................................................. 21
1.4.2.1. Nhận thức về vai trò việc tự học môn Địa lí của HS ......................... 21
1.4.2.2. Về PP học tập môn Địa lí của HS ...................................................... 22

1.4.2.3. Về tình huống HS tự học môn Địa lí ................................................. 22
1.4.2.4. Về giải pháp của HS khi gặp những vấn đề không hiểu về địa lí ...... 23
1.4.3. Kết luận về điều tra .................................................................................. 23
1.4.4. Thuận lợi và khó khăn khi phát triển năng lực tự học cho HS trong môn
Địa lí ................................................................................................................... 24
1.4.4.1. Thuận lợi ............................................................................................ 24

Demo
Version
- Select.Pdf SDK
1.4.4.2.
Khó khăn
............................................................................................
25
Chƣơng 2. MỘT SỐ BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO
HS TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 10 THPT .................................................. 26
2.1. Quy trình phát triển năng lực tự học ............................................................... 26
2.2. Những nội dung Địa lí có thể giúp HSphát triển năng lực tự học .................. 27
2.3. Một số biện pháp phát triển năng lực tự học cho HS trong môn Địa lí lớp 10 THPT... 29
2.3.1. Phát triển năng lực tự học cho HS trên lớp .............................................. 29
2.3.1.1. Thiết kế bài giảng phát triển năng lực tự học .................................... 29
2.3.1.2. Thiết kế bài tập, bài thực hành phát triển năng lực tự học................. 36
2.3.2. Phát triển năng lực tự học cho HS ở nhà .................................................. 38
2.3.2.1. Phát triển năng lực tự học thông qua Internet .................................... 38
2.3.2.2. Phát triển năng lực tự học thông qua sách, báo, tài liệu tham khảo .. 39
2.3.2.3. Phát triển năng lực tự học với các phương tiện dạy học địa lí (bản đồ,
biểu đồ, bảng số liệu, sơ đồ, tranh ảnh......) .................................................... 41

2

2.4. Biện pháp theo dõi quá trình tự học của HS ................................................... 47
2.5. Kiểm tra kết quả quá trình tự học của HS ...................................................... 47
2.6. Ví dụ minh họa về việc áp dụng một số biện pháp phát triển năng lực tự học
cho HS trong môn Địa lí lớp 10 ............................................................................. 48
Chƣơng 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .............................................................. 65
3.1. Mục đích thực nghiệm .................................................................................... 65
3.2. Nguyên tắc thực nghiệm ................................................................................. 65
3.3. Nội dung thực nghiệm .................................................................................... 65
3.4. Tổ chức thực nghiệm ...................................................................................... 65
3.4.1. Chọn lớp thực nghiệm .............................................................................. 65
3.4.2. PP thực nghiệm ........................................................................................ 66
3.5. Kết quả thực nghiệm ....................................................................................... 66
3.5.1. Kết quả định lượng ................................................................................... 66
3.5.2. Kết quả định tính ...................................................................................... 70
3.5.3. Kết luận chung.......................................................................................... 71
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................ 72

- Select.Pdf
SDK
1. Kết quảDemo
đạt đượcVersion
và hạn chế
của đề tài .............................................................
72
2. Một số đề xuất, kiến nghị .................................................................................. 73
3. Hướng mở rộng của đề tài ................................................................................. 73
TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 74
PHỤ LỤC

3


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Chữ viết tắt

Chữ viết đầy đủ

ĐC

Đối chứng

GV

Giáo viên

HS

Học sinh

NL

Năng lực

NXB

Nhà xuất bản

SGK

Sách giáo khoa

THPT

Trung học phổ thông

TB

Trung bình

TN

Thực nghiệm

Demo Version - Select.Pdf SDK

4


DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU
Bảng 1.1. Cấu trúc chương trình phần Địa lí tự nhiên đại cương lớp 10 ..................15
Bảng 1.2. Cấu trúc chương trình phần Địa lí kinh tế - xã hội đại cương lớp 10 .......16
Bảng 1.3. Nhận thức của GV về việc phát triển năng lực tự học cho HS .................19
Bảng 1.4. Nhận thức của GV về khả năng tự học của HS ........................................20
Bảng 1.5. Bảng kết quả thăm dò ý kiến GV về trang bị kĩ năng tự học cho HS ......20
Bảng 1.6. Nhận thức của HS về việc tự học .............................................................21
Bảng 1.7. Phương pháp học tập môn Địa lí của HS .................................................22
Bảng 1.8. Tình huống HS tự học môn Địa lí ............................................................22
Bảng 1.9. Giải pháp của HS khi gặp những vấn đề không hiểu về địa lí .................23

Bảng 2.1. Khối lượng vận chuyển và khối lượng luân chuyển của các phương tiện
vận tải nước ta, năm 2003 ........................................................................44
Bảng 3.1. Tên bài dạy TN ở các trường THPT .........................................................65
Bảng 3.2. Danh sách GV và lớp thực nghiệm ở các trường THPT ..........................66
Bảng 3.3. Bảng phân phối điểm các bài kiểm tra của các lớp TN và ĐC của 3

Demo
- Select.Pdf SDK
trường
TNVersion
................................................................................................
67
Bảng 3.4. Bảng phân phối tần suất tổng hợp điểm các bài kiểm tra ở các lớp TN và ĐC ....68
Bảng 3.5. Bảng tổng hợp điểm trung bình và lệch chuẩn giữa lớp TN và ĐC .........69

5


DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ, HÌNH ẢNH
SƠ ĐỒ
Sơ đồ 2.1. Quy trình hình thành năng lực tự học cho HS .........................................27
Sơ đồ 2.2. Sơ đồ đơn giản về hoạt động thị trường ..................................................45
BIỂU ĐỒ
Biểu đồ 2.1. Cơ cấu sử dụng năng lượng trên thế giới .............................................43
Biểu đồ 3.1. Biểu đồ tổng hợp so sánh kết quả TN và ĐC tại 3 trường THPT
tham gia TN .............................................................................................68
HÌNH
Hình 2.1. Các luồng vận tải đường biển lớn chủ yếu của thế giới ............................42
Hình 2.2. Sơ đồ tuần hoàn của nước .........................................................................46

Demo Version - Select.Pdf SDK

6


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Tự học là một vần đề quan trọng và then chốt trong thời đại ngày nay bởi
những điều chúng ta biết chỉ là một giọt nước, còn những điều ta chưa biết là cả một
đại dương. Đặc biệt, đối với chương trình giáo dục định hướng năng lực, thì điều
này càng có ý nghĩa. Chương trình giáo dục định hướng năng lực được bàn đến
nhiều từ những năm 90 của thế kỷ XX và ngày nay đã trở thành xu hướng giáo dục
quốc tế. Giáo dục định hướng năng lực nhằm mục tiêu phát triển năng lực người
học một cách toàn diện các phẩm chất nhân cách, chú trọng năng lực vận dụng tri
thức trong những tình huống thực tiễn nhằm chuẩn bị cho con người năng lực giải
quyết các tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp.
Từ nhiều năm nay, nước ta đã đề cập đến việc đổi mới nội dung và phương
pháp dạy học ở tất cả các cấp học, bậc học, theo định hướng giáo dục trên. Trong mục
tiêu cụ thể của Nghị quyết Hội nghị lần thứ 8, Ban chấp hành Trung ương khóa XI
(Nghị quyết số 29-NQ/TW) về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã
nêu:“Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát

Demo Version - Select.Pdf SDK

huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học;
khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học,
cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức,
kỹ năng, phát triển năng lực”. Để thực hiện được mục tiêu đó đòi hỏi người thầy giáo
phải có phương pháp phát triển kĩ năng, phát triển năng lực cho người học.
Chương trình môn Địa lí lớp 10 THPT bao gồm các kiến thức về địa lí tự

nhiên đại cương và địa lí kinh tế xã hội đại cương. Đặc điểm của việc nhận thức địa
lí là không gian nghiên cứu rộng, không thể trực tiếp quan sát sự việc xảy ra, bên
cạnh đó việc dạy và học bộ môn Địa lí không chỉ là cung cấp, nắm bắt kiến thức mà
còn rèn luyện những kĩ năng Địa lí: Nhận biết, phân tích các mối quan hệ địa lí, các
tư liệu, số liệu, lập sơ đồ, biểu đồ, bản đồ.v.v…nên việc phải sử dụng những PP dạy
và học tích cực trong việc dạy và học bộ môn Địa lí là điều cần thiết. Đặc biệt, trong
quá trình giảng dạy phải phát huy tối đa tính tích cực, chủ động, tự giác của HS, qua
đó phát triển tối đa các thao tác tư duy.

7


Thực tế trong dạy học nói chung và việc dạy học Địa lí THPT nói riêng chưa
phát huy tối đa nội lực của người học. Học sinh vẫn học theo lối ghi máy móc, học
thuộc, học nhồi nhét, học thụ động, khả năng “tự học” ở học sinh vẫn tồn tại dưới
dạng tiềm năng. Một trong những nguyên nhân quan trọng của thực trạng đó là
nhiều GV chưa chú ý hướng dẫn cho HS cách tự học, chưa chú trọng giáo dục rèn
luyện năng lực tự học cho HS.
Dạy học Địa lí không chỉ là truyền đạt kiến thức và mô tả các sự vật hiện
tượng địa lí mà còn giúp học sinh biết cách biết phân tích, so sánh, tổng hợp, giải
thích…...những sự khác biệt của các sự vật hiện tượng địa lí, đồng thời chỉ ra được
mối quan hệ giữa chúng góp phần hình thành các năng lực ở học sinh, đặc biệt là
năng lực tự học.Vậy nên, việc giúp học sinh rèn luyện năng lực tự học thông qua
các phương pháp dạy học có ý nghĩa đặc biệt quan trọng giúp giải quyết nghịch lý
trên, làm khơi dậy tiềm năng đang ẩn trong từng học sinh. Đối với học sinh lớp 10,
việc rèn luyện cho các em năng lực tự học nhằm biến “quá trình đào tạo thành quá
trình tự đào tạo”, nâng cao chất lượng, hiệu quả học tập môn Địa lí, từ đó nâng cao
“năng lực tự học”, phục vụ đắc lực không chỉ trong quá trình học tập mà còn cho

Demo

Version
- Select.Pdf
các hoạt động
kinh tế,
xã hội khác.
Trên cơ sở SDK
kế thừa các kết quả nghiên cứu trước
và nhận thức được ý nghĩa của việc phát huy năng lực tự học của học sinh thông
qua bộ môn Địa lí, tôi đã chọn đề tài " Phát triển năng lực tự học cho học sinh trong
môn Địa lí lớp 10 THPT".
2. Mục tiêu của đề tài
Nghiên cứu được một số biện pháp phát triển năng lực tự học cho học sinh
trong dạy học Địa lí lớp 10 nhằm góp phần nâng cao hiệu quả dạy học theo định
hướng đổi mới phương pháp dạy học hiện nay.
3. Nhiệm vụ của đề tài
Để đạt được mục tiêu nghiên cứu đề ra, đề tài thực hiện các nhiệm vụ sau đây:
- Hệ thống hóa, chọn lọc, xây dựng cơ sở lý luận cho việc phát triển năng lực
tự học cho học sinh trong môn Địa lí lớp10 THPT.
- Khảo sát, điều tra thực trạng phát triển năng lực tự học cho học sinh trong
dạy học Địa lí ở trường THPT.

8


- Đề xuất một số biện pháp nhằm phát triển năng lực tự học chohọc sinh
trong dạy học Địa lí lớp 10.
- Tiến hành thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng tính hiệu quả của các biện
pháp nhằm phát triển năng lực tự học cho học sinh trong dạy học Địa lí lớp 10.
4. Phạm vi nghiên cứu đề tài
- Nội dung nghiên cứu: Một số biện pháp nhằm phát triển năng lực tự học

củaHS trong dạy học Địa lí lớp 10.
- Địa bàn khảo sát và TN: Một số trường THPT ở các huyện Tam Bình, Trà
Ôn, tỉnh Vĩnh Long.
5. Lịch sử nghiên cứu đề tài
Vấn đề rèn luyện khả năng tự học cho HS không phải là vấn đề mới lạ. Vấn
đề trên đã được một số nhà khoa học giáo dục, GV quan tâm nghiên cứu thể hiện
qua các tài liệu như:
- Nguyễn Cảnh Toàn (chủ biên), Quá trình dạy - tự học, Nhà xuất bản giáo
dục, 1998. Sách đã phân tích khá rõ một số quan điểm cơ bản về việc học và mối
quan hệ giữa học và dạy, luận bàn về tự học, phương châm cơ bản, các trở lực và
kinh nghiệm khắc phục, hướng dẫn cho người khác tự học, mô hình dạy - tự học,

Demo Version - Select.Pdf SDK

chu trình dạy tự học, hệ phương pháp dạy - học tích cực lấy người học làm trung
tâm, quy trình dạy tự - học. Đây là cuốn sách đầu tiên trình bày khá toàn diện các
khía cạnh của việc tự học, dạy - tự học.
- Nguyễn Đức Vũ, Hướng dẫn tự học Địa lí, Nhà xuất bản giáo dục Hà Nội,
2007. Viết về cách tự học với một số phương tiện dạy học Địa lí.
- Đậu Thị Hòa, Phương pháp rèn luyện kĩ năng tự học cho sinh viên Địa lí
trong dạy học học phần Địa Lí tự nhiên Việt Nam, Tạp chí Khoa học và công nghệ,
Đại học Đà nẵng số 4(39), 2010. Nêu lên việc sử dụng một số phương pháp dạy học
nhằm rèn luyện kĩ năng tự học, giúp người học không chỉ học ở trường lớp mà có
khả năng tự học suốt đời.
- Hà Thị Lan Anh, Sử dụng kênh hình SGK trong dạy học Địa lí 10 THPT
theo định hướng phát triển năng lực HS, Luận văn thạc sĩ Khoa học giáo dục, Đại
học sư phạm Huế, 2016. Nêu lên một số PP sử dụng kênh hình trong SGK Địa lí 10
THPT theo định hướng phát triển năng lực HS.

9

Các nghiên cứu này viết về vấn đề tự học đều khẳng định vai trò quan trọng
của việc tự học của HS trong nhà trường, đặt ra yêu cầu cấp thiết hiện nay của GV
trong nhà trường là phải bồi dưỡng khả năng tự học cho HS để các em chủ động
chiếm lĩnh tri thức. Tìm hiểu các tài liệu trên của các nhà khoa học giáo dục, tôi
nhận thấy được việc hướng dẫn HS tự học đã tạo điều kiện cho hoạt động nhận thức
kiến thức Địa lí trực quan, sinh động hơn, việc tiếp thu kiến thức Địa lí dễ dàng và
khắc sâu kiến thức trong trí nhớ HS hơn, giúp học sinh say mê, hứng thú trong việc
học tập môn Địa lí.
Trên cơ sở kế thừa của một số tác giả đi trước đã giúp cho tôi hình thành cơ sở lí
luận, những định hướng, những tư liệu quý giá, những gợi ý để xây dựng và thực hiện
đề tài "Phát triển năng lực tự học cho học sinh trong môn Địa lí lớp 10 THPT".
6. Phƣơng pháp nghiên cứu
6.1. Nhóm PP nghiên cứu lý thuyết
Các PP nghiên cứu lí thuyết bao gồm: Tìm hiểu, thu thập và sưu tầm các tài liệu
có liên quan đến đề tài. Trên cơ sở đó tiến hành đọc, phân tích, so sánh, tổng hợp, chọn
lọc các tài liệu, nội dung các kiến thức cần thiết phục vụ cho việc thực hiện đề tài.
6.2. Nhóm PP nghiên cứu thực tiễn

Demo Version - Select.Pdf SDK

- Tiến hành quan sát, dự giờ một số tiết dạy có liên quan đến việc phát triển
năng lực tự học cho HS trong môn Địa lí 10 ở một số trường phổ thông để có cái
nhìn khái quát về thực trạng vấn đề đang nghiên cứu.
- Điều tra, khảo sát, trao đổi với GV và HS về thực trạng việc sử dụng các PP
của GV trong dạy học Địa lí 10 để phát triển khả năng tự học của HS và hiệu quả của
các PP. Trên cơ sở đó tôi xử lí, phân tích, rút kinh nghiệm và có cái nhìn khái quát làm
cơ sở thực tiễn cho việc nghiên cứu đề tài.
- Tổ chức TN sư phạm ở các trường THPT trong các giờ dạy có sử dụng các

biện pháp nhằm định hướng phát triển năng lực tự học cho HS với các lớp TN và
ĐC để kiểm chứng giả thuyết đặt ra.
- Sử dụng các PP toán học để tính toán, phân tích các phiếu điều tra hiện
trạng, các phiếu đánh giá kết quả TN, xử lí kết quả TN cũng như trong trình bày kết
quả nghiên cứu thành một hệ thống lôgic và đồng thời tạo lập các ngôn ngữ khoa
học chính xác có tính thuyết phục cao.

10