Nghiên cứu đặc điểm sinh học và sinh thái loài chò chỉ (parashorea chinensis) tại k hu bảo tồn thiên nhiên nà hẩu, tỉnh yên bái

i
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM
------------------------

NGUYỄN ĐỨC TOÀN

NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC VÀ SINH THÁI
LOÀI CHÒ CHỈ(PARASHOREA CHINENSIS) TẠI
KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN NÀ HẨU - TỈNH
YÊN BÁI
Chuyên ngành : Lâm học
Mã số ngành: 60.62.02.01

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LÂM NGHIỆP

Thái Nguyên, 2015


3

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là
trung thực và không sao chép. Tôi cũng xin cam đoan rằng mọi sự giúp đơ cho
việc thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận
văn đã được chỉ rõ nguồn gốc.
Một lần nữa, tôi xin khẳng định về sự trung thực của lời cam kết trên.
Thái Nguyên, ngày 15 tháng 10 năm 2015
Tác giả

Nguyễn Đức Toàn

4

LỜI CẢM ƠN
Luận văn này được hoàn thành tại Trường Đại học Nông Lâm - Đại
học Thái Nguyên theo chương trình Đào tạo Thạc sĩ Lâm nghiệp khóa học
2013 - 2015.
Trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn, tác giả đã nhận được sự
quan tâm, giúp đỡ của các thầy giáo, cô giáo Khoa Lâm nghiệp, Trường Đại học
Nông Lâm - Đại học Thái Nguyên, Sơ NN&PTNT tỉnh Yên Bái, Chi cuc kiểm
lâm tinh Yên Bái, KBTTN Nà Hẩu, Ủy ban nhân dân xã Nà Hẩu. Nhân dịp này
tác giả xin chân thành cảm ơn về sự giúp đỡ quy bau đó.
Trước hết, tác giả xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành tới thầy giáo TS. Hồ
Ngọc Sơn - người hướng dẫn khoa học, đã trực tiếp hướng dẫn, tận tình giúp đỡ,
truyền đạt những kiến thức quí báu và dành những tình cảm tốt đẹp cho tác giả
trong suốt thời gian thực hiện luận văn.
Tác giả xin cảm ơn Chi cuc kiểm lâm tinh Yên Bái, Ủy ban nhân dân xã
Nà Hẩu, đặc biệt tôi xin chân thành cảm ơn đến Ban lãnh đạo, cán bộ kiểm
KBTTN Nà Hẩu đã tạo điều kiện về mọi mặt để tôi có thể hoàn thành đề tài.
Mặc dù đã cố gắng nhiều nhưng do điều kiện hạn chế về thời gian, kinh
phí và trình độ nên luận văn không thể tránh khỏi những thiếu sót nhất định. Tác
giả kính mong nhận được những ý kiến đóng góp quý báu của các nhà khoa học,
các thầy giáo cô giáo và bạn bè đồng nghiệp để luận văn được hoàn thiện hơn.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
Thái Nguyên, ngày 15 tháng 10 năm 2015
Tác giả

Nguyễn Đức Toàn

5

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................i
LỜI CẢM ƠN........................................................................................................iv
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ......................................................................ix
DANH MỤC CÁC BẢNG..................................................................................... x
DANH MỤC CÁC HÌNH ....................................................................................xii
MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1
1. Đặt vấn đề .......................................................................................................... 1
2. Mục tiêu của đề tài ............................................................................................. 3
2.1. Mục tiêu chung ............................................................................................... 3
2.2. Mục tiêu cụ thể ................................................................................................ 3
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu...................................................................... 3
3.1. Đối tượng nghiên cứu ..................................................................................... 3
3.2. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................................ 3
4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ........................................................... 3
4.1. Ý nghĩa khoa học ............................................................................................ 3
4.2. Ý nghĩa thực tiễn ............................................................................................ 4
Chương 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .........................................
5
1.1. Trên thế giới .................................................................................................... 5
1.1.1. Nghiên cứu về cấu trúc và tái sinh rừng ...................................................... 5
1.1.2. Nghiên cứu đặc điểm sinh học loài cây ....................................................... 7
1.1.3. Nghiên cứu đặc điểm sinh thái học loài cây ................................................ 8
1.1.4. Nghiên cứu về cây Chò chỉ ........................................................................ 10
1.2. Ở Việt Nam ................................................................................................... 10
1.2.1. Nghiên cứu về cấu trúc và tái sinh rừng .................................................... 10
1.2.2. Nghiên cứu đặc điểm sinh học loài cây ..................................................... 13

1.2.3. Nghiên cứu đặc điểm sinh thái học loài cây .............................................. 14
1.2.4. Nghiên cứu về cây Chò chỉ ........................................................................ 15
1.3. Thảo luận....................................................................................................... 18
1.4. Đặc điểm về điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội............................................. 18
1.4.1. Đặc điểm về điều kiện tự nhiên.................................................................. 18


6

1.4.1.1. Vị trí địa lý, địa giới hành chính ............................................................. 18
1.4.1.2. Địa hình - địa thế ..................................................................................... 19
1.4.1.3. Địa chất, thổ nhưỡng............................................................................... 20
1.4.1.4. Khí hậu thủy văn ..................................................................................... 21
1.4.1.5. Hiện trạng rừng và sử dụng đất ............................................................... 22
1.4.1.6. Tài nguyên nước...................................................................................... 24
1.4.1.7. Tài nguyên nhân văn ............................................................................... 25
1.4.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội khu vực nghiên cứu .......................................... 25
1.4.2.1. Dân tộc, dân số, lao động và phân bố dân cư ......................................... 25
1.4.2.2. Tập quán sinh hoạt, sản xuất................................................................... 26
1.4.2.3. Sản xuất nông nghiệp.............................................................................. 26
1.4.2.4. Lâm nghiệp ............................................................................................. 27
1.4.2.5. Đời sống sinh hoạt .................................................................................. 27
1.4.2.6. Thực trạng cơ sở hạ tầng ......................................................................... 27
1.4.3. Nhận xét, đánh giá thuận lợi, khó khăn của điều kiện tự nhiên kinh tế xã hội tới bảo tồn loài Chò Chỉ.................................................................... 28
Chương 2. NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU...................... 30
2.1. Nội dung nghiên cứu ..................................................................................... 30
2.1.1. Nghiên cứu đặc điểm hình thái loài Chò chỉ tại khu vực nghiên cứu.................
30
2.1.2. Nghiên cứu đặc điểm sinh thái và phân bố loài cây Chò chỉ tại Khu
bảo tồn thiên nhiên Nà Hẩu ......................................................................... 30

2.1.3. Nghiên cứu đặc điểm tái sinh tự nhiên của loài Chò chỉ tại Khu bảo
tồn thiên nhiên Nà Hẩu ................................................................................ 30
2.1.4. Đề xuất các giải pháp bảo vệ và phát triển bền vững loài cây Chò chỉ tại
Khu bảo tồn thiên nhiên Nà Hẩu ................................................................. 31
2.2. Phương pháp nghiên cứu............................................................................... 31
2.2.1. Cách tiếp cận và phương pháp luận nghiên cứu ........................................ 31
2.4.2. Phương pháp nghiên cứu chung ................................................................ 32
2.4.3. Phương pháp điều tra cụ thể ...................................................................... 32
2.4.3.1. Điều tra sơ thám ...................................................................................... 32
2.4.3.2. Điều tra chi tiết ........................................................................................ 32
2.4.4. Phương pháp nội nghiệp ............................................................................ 37
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




vii
2.4.4.1. Phương pháp nghiên cứu đặc điểm cấu trúc quần xã thực vật rừng
.................. 37
2.4.4.2. Phương pháp nghiên cứu đặc điểm tái sinh loài ..................................... 39
2.4.4.3. Phương pháp xử lý và phân tích số liệu .................................................. 40
Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ............................. 41
3.1. Đặc điểm hình thái loài Chò chỉ tại Khu bảo tồn thiên nhiên Nà Hẩu ......... 41
3.1.1. Đặc điểm hình thái thân, cành, lá cây Chò chỉ .......................................... 41
3.1.2. Đặc điểm hình thái hoa, quả cây Chò chỉ .................................................. 43
3.1.3. Đặc điểm vật hậu cây Chò chỉ ................................................................... 43
3.2. Đặc điểm sinh thái và phân bố cây Chò chỉ tại Khu bảo tồn thiên nhiên Nà
Hẩu....... 46
3.2.1. Đặc điểm phân bố loài cây Chò chỉ theo đai cao và trạng thái rừng................
46

3.2.1.1. Phân bố loài cây Chò chỉ theo đai cao .................................................... 46
3.2.1.2. Phân bố loài cây Chò chỉ theo trạng thái rừng ........................................ 47
3.2.2. Đặc điểm cấu trúc quần xã nơi có loài Chò chỉ phân bố ........................... 49
3.2.2.1. Cấu trúc tổ thành rừng............................................................................. 49
3.2.2.2. Cấu trúc mật độ ....................................................................................... 58
3.2.2.3. Đặc trưng về mức độ phong phú, mức độ thường gặp và mức độ thân
thuộc của loài Chò chỉ ................................................................................. 59
3.2.3. Một số đặc điểm về hoàn cảnh rừng nơi có loài Chò chỉ phân bố ............ 63
3.2.3.1. Đặc điểm địa hình nơi có loài Chò chỉ phân bố tại KBTTN Nà Hẩu
................ 63
3.2.3.2. Đặc điểm khí hậu nơi có loài Chò chỉ phân bố ....................................... 64
3.2.3.3. Đặc điểm đất đai nơi có loài Chò chỉ phân bố ........................................ 65
3.3. Đặc điểm tái sinh tự nhiên của loài Chò chỉ tại Khu bảo tồn thiên nhiên Nà Hẩu
......... 66
3.3.1. Tổ thành tầng cây tái sinh .......................................................................... 66
3.3.2. Quan hệ giữa tổ thành tầng cây cao và tầng cây tái sinh........................... 68
3.3.3. Mật độ cây tái sinh..................................................................................... 70
3.3.4. Phân bố số cây tái sinh theo cấp chiều cao................................................ 71
3.4. Đề xuất các giải pháp bảo vệ và phát triển bền vững loài cây Chò chỉ tại
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




Khu bảo tồn thiên nhiên Nà Hẩu ................................................................. 78
3.4.1. Giải pháp về cơ chế chính sách ................................................................. 78
3.4.2. Giải pháp về khoa học kỹ thuật ................................................................. 78

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN

8

3.4.3. Giải pháp trong công tác bảo tồn ............................................................... 79
3.4.4. Định hướng một số giải pháp kỹ thuật lâm sinh nhằm bảo tồn và
phát triển loài cây Chò chỉ ........................................................................... 80
KẾT LUẬN, TỒN TẠI VÀ KHUYẾN NGHỊ ................................................. 82
1. Kết luận ............................................................................................................ 82
2. Tồn tại .............................................................................................................. 84
3. Khuyến nghị ..................................................................................................... 84
TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 85

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




9

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
Viết tắt

Viết đầy đủ

KBTTN

Khu Bảo tồn Thiên nhiên

UBND

Ủy ban nhân dân

VQG

Vườn Quốc gia

QXTV

Quần xã thực vật

OTC

Ô tiêu chuẩn

ODB

Ô dạng bản

Hvn

Chiều cao vút ngọn

D1.3

Đường kính ngang ngực

Dt

Đường kính tán

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




10

DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1. Hiện trạng sử dụng đất đai các xã vùng dự án ..........................................23
Bảng 2.1. Điều tra sinh thái cây Chò chỉ .....................................................................33
Bảng 2.2. Điều tra đặc tính vật hậu học của cây Chò chỉ ..........................................34
Bảng 2.3. Điều tra phân bố của loài theo tuyến ..........................................................35
Bảng 2.4. Biểu điều tra tầng cây cao............................................................................36
Bảng 2.5. Điều tra cây tái sinh dưới tán rừng .............................................................37
Bảng 3.1. Các pha vật hậu của loài Chò chỉ tại KBTTN Nà Hẩu ............................44
Bảng 3.2. Phân bố loài Chò chỉ theo đai cao tại KBTTN Nà Hẩu ...........................46
Bảng 3.3. Phân bố loài Chò chỉ theo trạng thái rừng tại KBTTN Nà Hẩu..............48
Bảng 3.4. Hệ số tổ thành rừng của các loài cây trong OTC nơi có loài Chò
chỉ phân bố theo IV% (ở độ cao 728m, trạng thái rừng IIIA2) ................50
Bảng 3.5. Công thức tổ thành rừng nơi có loài Chò chỉ phân bố theo IV% (ở
độ cao 728m, trạng thái rừng IIIA2) ............................................................51
Bảng 3.6. Hệ số tổ thành rừng của các loài cây trong OTC nơi có loài Chò
chỉ phân bố theo IV% (ở độ cao 705m, trạng thái rừng IIIA2) ................52
Bảng 3.7. Công thức tổ thành rừng nơi có loài Chò chỉ phân bố theo IV% (ở
độ cao 705m, trạng thái rừng IIIA2) ............................................................54
Bảng 3.8. Hệ số tổ thành rừng của các loài cây trong OTC nơi có loài Chò
chỉ phân bố theo IV% (ở độ cao 746m, trạng thái rừng IIIA2) ................55
Bảng 3.9. Công thức tổ thành rừng nơi có loài Chò chỉ phân bố theo IV% (ở

độ cao 746m, trạng thái rừng IIIA2) ............................................................57
Bảng 3.10. Cấu trúc mật độ loài Chò chỉ phân bố theo đai cao tại KBTTN Nà
Hẩu.................58
Bảng 3.11. Chỉ số phong phú của loài trong lâm phần điều tra................................59
Bảng 3.12. Mức độ thường gặp loài Chò chỉ tại KBTTN Nà Hẩu...........................60
Bảng 3.13. Mức độ thường gặp của các loài trong lâm phần điều tra .....................61
Bảng 3.14. Mức độ thân thuộc của loài Chò chỉ với một số loài quan trọng
trong các lâm phần điều tra tại KBTTN Nà Hẩu .......................................63
Bảng 3.15. Đặc trưng các đặc điểm khí hậu tại KBTTN Nà Hẩu ............................64
Bảng 3.16. Tổ thành cây tái sinh nơi có loài Chò chỉ phân bố tính theo N% .........66
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




11

Bảng 3.17. Tổ thành tầng cây cao và tổ thành cây tái sinh tại KBTTN Nà
Hẩu..............69

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




12

Bảng 3.18. Cấu trúc mật độ tầng cây tái sinh nơi có loài Chò chỉ phân bố ............70
Bảng 3.19. Phân bố số cây tái sinh theo cấp chiều cao tại KBTTN Nà Hẩu (ở
độ cao 728m, trạng thái rừng IIIA2) ............................................................72

Bảng 3.20. Phân bố số cây tái sinh theo cấp chiều cao tại KBTTN Nà Hẩu (ở
độ cao 705m, trạng thái rừng IIIA2) ............................................................74
Bảng 3.21. Phân bố số cây tái sinh theo cấp chiều cao tại KBTTN Nà Hẩu (ở

độ cao 746m, trạng thái rừng IIIA2)........................................................76

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN




xii
DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 2.1. Sơ đồ các bước tiến hành nghiên cứu của đề tài .......................................31
Hình 3.1. Hình thái thân cây Chò chỉ tại KBTTN Nà Hẩu .......................................41
Hình 3.2. Hình thái lá cây Chò chỉ tại KBTTN Nà Hẩu ...........................................42
Hình 3.3. Hình thái hoa cây Chò chỉ ............................................................................43
Hình 3.4. Phân bố G (%) và IV (%) của các loài ở độ cao 728m ............................51
Hình 3.5. Phân bố G (%) và IV (%) của các loài ở độ cao 705m ............................53
Hình 3.6. Phân bố G (%) và IV (%) của các loài ở độ cao 746m ............................56
Hình 3.7. Tổng số loài và số loài tham gia vào trong công thức tổ thành ...............57
Hình 3.8. Phân bố giữa mức độ thường gặp với tần suất xuất hiện của các
loài trong lâm phần điều tra ..........................................................................62
Hình 3.9. Số loài cây tái sinh và số loài chính tham gia CTTT ................................68
Hình 3.10. Phân bố giữa ni và ki của các loài trong lâm phần ở độ cao 728m
................73

Hình 3.11. Phân bố giữa ni và ki của các loài trong lâm phần ở độ cao 705m
................75

Hình 3.12. Phân bố giữa ni và ki của các loài trong lâm phần ở độ cao 746m
................77


1

MỞ ĐẦU
1. Đặt vấn đề
Con người và thiên nhiên luôn có mối quan hệ biện chứng tác động qua lại
lẫn nhau. Vai trò của tài nguyên thiên nhiên hay tài nguyên rừng nói riêng đối với
cuộc sống con người đã được nhiều tài liệu đề cập đến. Tuy nhiên, dưới nhiều
nguyên nhân trực tiếp và gián tiếp khác nhau đã và đang làm ảnh hưởng xấu đến
nguồn tài nguyên này và làm cho tính đa dạng sinh học bị suy giảm trầm
trọng. Bên cạnh việc nhiều loài, nhiều taxon được phát hiện và mô tả mới cho
khoa học thì rất có thể nhiều loài khác – loài chưa từng được biết đến đã đối điện
với nguy cơ bị đe dọa và tuyệt chủng, và trong số đó có thể có những loài có
giá trị đặc biệt đối với khoa học và cuộc sống của con người.
Khu bao tôn thiên nhiên Nà Hẩu được thành lập theo Quyết định số
512/QĐ- UB ngày 09/10/2006 của UBND tỉnh Yên Bái. Khu rưng đươc quy
hoach thanh lâp Khu bảo tồn thiên nhiên Na Hâu năm trên đia ban cac xa Na
Hâu, Đại Sơn, Mo Vang và Phong Du Thượng thuộc huyện Văn Yên, tinh
Yên Bai vơi diên tich
16.950 ha. Đây là khu vực co cac hệ sinh thai rừng tư nhiên mang tinh điên hình
cua vung núi phia Bắc nươc ta.
Những kết quả điều tra, nghiên cứu ban đầu cho thấy, khu rừng này ngoài
tính đa dạng sinh học về thảm thực vật, khu hệ thực vật và động vật, còn có
những mẫu rừng tương đối nguyên sinh là kiểu rừng kín thường xanh mưa ẩm á
nhiệt đới tiêu biểu cho vùng Trung tâm ẩm miền Bắc Việt Nam. Theo báo cáo về
điều tra thực vật của trường đại học Lâm Nghiệp năm 2009 đã thống kê được 516

loài thực vật bậc cao có mạch thuộc 332 chi và 126 họ. Về động vật, 129 loài
động vật có xương sống thuộc 54 họ và 17 bộ của 4 lớp thú, chim, bò sát và ếch
nhái đã được ghi nhận trong báo cáo điều tra ĐDSH của VCF (Quỹ bảo tồn rừng
đặc dụng Việt Nam) năm 2012. Trong số đó, nhiều loài thuộc diện quý hiếm
được ghi trong sách đỏ và Nghị định 32/2006/NĐ-CP của Chính phủ. Trong khu
vực có những hệ sinh thái rừng đặc trưng cho vùng trung tâm ẩm Bắc bộ còn
tương đối nguyên vẹn. Những kiểu địa hình thuộc hệ thống núi cao tiếp nối của


dãy Hoàng Liên Sơn cùng với rừng nguyên sinh đã tạo nên một cảnh quan thiên
nhiên hùng vĩ, sinh động và hấp dẫn.
Họ Dầu (Dipterocarpaceae), là một họ thực vật điển hình của rừng nhiệt
đới Đông Nam Á, Có phân bố rộng trải suốt khu vực từ Ấn Độ đến Philippin,
gồm 13 chi và 470 loài. Trung tâm phân bố của các loài cây họ Dầu còn có cả ở
Lào, Campuchia, Thái Lan, Việt Nam, Myanmar và Trung Quốc (Thái Văn
Trừng, 1978 [27]). Hệ sinh thái của các loài cây họ Dầu trên thế giới nói chung
và ở Việt Nam nói riêng chịu tác động rất mãnh liệt bởi các nhân tố phát sinh.
Tác động này không chỉ chi phối phạm vi phân bố mà còn tạo nên sự đa dạng về
kiểu rừng, về tổ hợp cây ưu thế tạo thành nhiều trạng thái rừng khác nhau.
Hệ sinh thái rừng cây họ Dầu ở khu vực phía Bắc chủ yếu là các kiểu rừng
lá rộng thường xanh mưa mùa nhiệt đới mà tổ thành là các loài cây lá rộng họ 3
mảnh vỏ (Euphorbiaceae), họ Dẻ (Fabaceae), Họ Xoan (Meliaceae), họ Cà phê
(Rubiaceae), họ Bồ hòn (Sapindaceae), họ Đậu (Fabaceae). Các loài cây họ Dầu
như cây Chò chỉ (Parashorea chinensis), Táu mật (Vatica tonkinensis), Táu
muối, Chò nâu chỉ chiếm một tỷ lệ rất nhỏ trong cấu trúc tổ thành rừng tự nhiên
lá rộng thường xanh (Thái Văn Trừng, 1983 [27].
Cây Chò chỉ (Parashorea chinensis), mới được nghiên cứu ở nước ta vào
những năm 1965 với công trình nghiên cứu của Lê Viết Lộc về “Bước đầu điều
tra thảm thực vật rừng Cúc Phương” Công trình đã tiến hành điều tra 47 ô tiêu
chuẩn có diện tích 1000 m2 và 2000 m2 và đã xây dựng được bản đồ phân bố của

11 loại hình ưu thế trong vùng nghiên cứu cho thấy ở Cúc phương Chò chỉ là cây
ưu thế lập quần trong loại hình ưu thế: Sâng – Sấu – Chò chỉ - Đinh hương (Lê
Viết Lộc, 1964 [19]).
Chò Chỉ mang nhiều đặc điểm quan trọng cho khoa học và là loài cây tiềm
năng có thể ứng dụng trong lâm nghiệp đô thị, trồng rừng hay có thể phát triển
nghiên cứu, nhưng sự phân bố của loài này tại khu bảo tồn còn ít được biết đến.
Từ thực tiễn nêu trên, tôi chọn đề tài: “Nghiên cứu đặc điểm sinh học và sinh
thái loài Chò Chỉ (Parashorea chinensis) tại Khu bảo tồn thiên nhiên Nà Hẩu,
tỉnh Yên Bái” nhằm


góp phần nâng cao hiểu biết, đề xuất những hướng bảo tồn và phát triển loài cây
có triển vọng và hiếm này tại Khu bảo tồn thiên nhiên Nà Hẩu.
2. Mục tiêu của đề tài
2.1. Mục tiêu chung
Nhằm xác định đặc điểm sinh học, sinh thái cơ bản của loài Chò Chỉ tại
Khu bảo tồn thiên nhiên Nà Hẩu, tỉnh Yên Bái làm cơ sở đề xuất các giải pháp
bảo tồn và phát triển loài cây này ở Khu bảo tồn thiên nhiên Nà Hẩu.
2.2. Mục tiêu cụ thể
- Xác định được những đặc điểm cơ bản về hình thái và vật hậu của loài
Chò Chỉ.
- Xác định được một số đặc điểm sinh thái và phân bố, đặc điểm tái sinh
của loài Chò Chỉ tại khu vực nghiên cứu.
- Bước đầu đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát triển loài cây này ở Khu
bảo tồn thiên nhiên Nà Hẩu.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Loài Chò Chỉ (Parashorea chinensis) phân bố tự nhiên tại Khu bảo tồn
thiên nhiên Nà Hẩu, tỉnh Yên Bái.
3.2. Phạm vi nghiên cứu

Đề tài chỉ nghiên cứu loài cây Chò chỉ phân bố tự nhiên ở đai độ cao dưới
750m tại Khu bảo tồn thiên nhiên Nà Hẩu.
4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
4.1. Ý nghĩa khoa học
Góp phần bổ sung cơ sở khoa học về đặc điểm sinh học, sinh thái và đặc
điểm tái sinh nhằm bảo tồn và phát triển bền vững loài cây này ở Khu bảo tồn
thiên nhiên Nà Hẩu. Chò chỉ là loài cây gỗ lớn, quý hiếm ở nước ta. Mặc dù
không xếp vào loại nguy cấp nhưng Chò chỉ trong tự nhiên không còn nhiều mà
chủ yếu gây trồng và bảo vệ để phát triển chúng trong tương lai. Nếu được chú
trọng ngay từ bây giờ, thì đây là loài cây có nhiều tiềm năng và triển vọng đối
với việc trồng rừng gỗ lớn trên các điều kiện lập địa phù hợp. Góp phần bảo vệ


tính đa dạng sinh học của các vùng sinh thái và gìn giữ nguồn gen cho cả hiện tại
và tương lai.
4.2. Ý nghĩa thực tiễn
- Xác định được đặc điểm hình thái, sinh thái học; phân bố và tái sinh cây
Chò chỉ; làm cơ sở đề xuất được các giải pháp bảo tồn và phát triển loài cây này
ở Khu bảo tồn thiên nhiên Nà Hẩu.
- Là tài liệu tham khảo cho các đề tài nghiên cứu tiếp theo và phục vụ
giảng dạy.


Chương 1
TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
1.1. Trên thế giới
1.1.1. Nghiên cứu về cấu trúc và tái sinh rừng
* Nghiên cứu về cấu trúc rừng
Các nghiên cứu về cấu trúc sinh thái của rừng mưa nhiệt đới đã được
Richards P.W (1933 - 1934), Baur. G.N. (1962 [1]), Odum (1978) [22], v.v... tiến

hành. Các nghiên cứu này thường nêu lên quan điểm, khái niệm và mô tả định
tính về tổ thành, dạng sống và tầng phiến của rừng. Cụ thể như sau:
Theo Baur G.N. (1962) [1] đã đưa ra những tổng kết hết sức phong phú
về các nguyên lý tác động xử lý lâm sinh nhằm đem lại rừng cơ bản là đều tuổi,
rừng không đều tuổi và các phương thức xử lý cải thiện rừng mưa. Catinot
(1965); Plaudy. J đã biểu diễn cấu trúc hình thái rừng bằng các phẫu đồ rừng,
nghiên cứu các nhân tố cấu trúc sinh thái thông qua việc mô tả phân loại theo các
khái niệm dạng sống, tầng phiến...
Về đa dạng hệ thực vật, trên thế giới đã có nhiều công trình nghiên cứu,
đặc biệt những công trình có giá trị vào thế kỷ XIX – XX, như Thực vật chí Ấn
Độ gồm 7 tập (1872), Thực vật chí Hải Nam (1973 – 1977), Thực vật chí Vân
Nam (1997),… Tất cả các công trình đều đã nêu lên mức độ phong phú và đa
dạng của hệ thực vật rừng ở từng vùng nhất định. Tiêu biểu là công trình của
Tolmachop ở Liên Xô (cũ) (Nguyễn Bá Thụ, 1995 [30]). Tác giả đã đưa ra nhận
định, một hệ thực vật cụ thể ở vùng nhiệt đới ẩm thường có tới 1500 – 2000 loài.
Ngày nay, đa dạng sinh học đang được nhiều nhà khoa học quan tâm, đặc
biệt việc bảo vệ đa dạng sinh học đã trở thành vấn đề quốc tế mà mọi quốc gia đều
đặt vào vị trí quan trọng. Quan trọng về lĩnh vực này là công ước bảo tồn đa dạng
sinh học được thông qua tại Hội nghị thượng đỉnh toàn cầu ở Rio De Janeiro
(1992) (Nguyễn Bá Thụ, 1995 [30]). Tại đây, định nghĩa về đa dạng sinh học đã
được nêu một cách đầy đủ là: Đa dạng sinh học gồm 3 yếu tố đa dạng hệ sinh
thái, đa dạng loài và đa dạng di truyền.


* Nghiên cứu về tái sinh rừng
Tái sinh rừng là một quá trình sinh học mang tính đặc thù của hệ sinh
thái rừng, biểu hiện của nó là sự xuất hiện của một thế hệ cây con của những
loài cây gỗ ở những nơi còn hoàn cảnh rừng: dưới tán rừng, chỗ trống trong
rừng, đất rừng sau khai thác, đất rừng sau nương rẫy. Vai trò lịch sử của lớp cây
con này là thay thế thế hệ cây già cỗi. Vì vậy tái sinh từng hiểu theo nghĩa hẹp

là quá trình phục hồi thành phần cơ bản của rừng, chủ yếu là tầng cây gỗ.
Quan điểm của các nhà nghiên cứu thì hiệu quả tái sinh rừng được xác định
bởi mật độ, tổ thành loài cây, cấu trúc tuổi, chất lượng cây con, đặc điểm phân bố.
Sự tương đồng hay khác biệt giữa tổ thành lớp cây tái sinh và tầng cây gỗ lớn đã
được nhiều nhà khoa học quan tâm (Mibbre-ad, 1930; Richards, 1933; 1939;
Aubreville, 1938; Beard, 1946; Lebrun và Gilbert, 1954; Joné, 1955-1956;
Schultz, 1960; Baur, 1964; Rollet, 1969). Do tính chất phức tạp về tổ thành loài
cây, trong đó chỉ có một số loài có giá trị nên trong thực tiễn, người ta chỉ khảo
sát những loài cây có ý nghĩa nhất định.
Quá trình tái sinh tự nhiên ở rừng nhiệt đới vô cùng phức tạp và còn ít
được nghiên cứu. Phần lớn tài liệu nghiên cứu về tái sinh tự nhiên của rừng mưa
thường chỉ tập trung vào một số loài cây có giá trị kinh tế dưới điều kiện rừng đã
ít nhiều bị biến đổi. Theo Van steenis (1956) [37] đã nghiên cứu hai đặc điểm tái
sinh phổ biến của rừng mưa nhiệt đới là tái sinh phân tán liên tục của các loài cây
chịu bóng và tái sinh vệt của các loài cây ưa sáng.
Vấn đề tái sinh rừng nhiệt đới được thảo luận nhiều nhất là hiệu quả các
cách thức sử lý lâm sinh liên quan đến tái sinh của các loài cây mục đích ở các
kiểu rừng. Từ đó các nhà lâm sinh học đã xây dựng thành công nhiều phương
thức chặt tái sinh. Công trình của Bernard (1954, 1959); Wyatt Smith (1961,
1963) [36] với phương thức rừng đều tuổi ở Mã Lai; Nicholson (1958) ở Bắc
Borneo; Donis và Maudoux (1951, 1954) với công thức đồng nhất hoá tầng trên
ở Zaia; Taylor (1954), Jones (1960) với phương thức chặt dần tái sinh dưới tán
ở Nijêria và Gana; Barnarji (1959) với phương thức chặt dần nâng cao vòm lá ở
Andamann. Nội dung chi tiết các bước và hiệu quả của từng phương thức đối


với tái sinh đã được Baur (1964) tổng kết trong tác phẩm: Cơ sở sinh thái học
của kinh doanh rừng mưa.
Các công trình nghiên cứu về phân bố tái sinh tự nhiên rừng nhiệt đới đáng
chú ý là công trình nghiên cứu của Richards, P.W (1952), Bernard Rollet (1974),

tổng kết các kết quả nghiên cứu về phân bố số cây tái sinh tự nhiên đã nhận xét:
trong các ô có kích thước nhỏ (1 x 1m, 1 x 1.5m) cây tái sinh tự nhiên có dạng
phân bố cụm, một số ít có phân bố Poisson. ở Châu Phi trên cơ sở các số liệu thu
thập Tayloer (1954), Barnard (1955) xác định số lượng cây tái sinh trong rừng
nhiệt đới thiếu hụt cần thiết phải bổ sung bằng trồng rừng nhân tạo. Ngược lại, các
tác giả nghiên cứu về tái sinh tự nhiên rừng nhiệt đới Châu á như Budowski
(1956), Bava (1954), Atinot (1965) lại nhận định dưới tán rừng nhiệt đới nhìn
chung có đủ số lượng cây tái sinh có giá trị kinh tế, do vậy các biện pháp lâm sinh
đề ra cần thiết để bảo vệ và phát triển cây tái sinh có sẵn dưới tán rừng (Nguyễn
Duy Chuyên, 1996) [3]).
Baur G.N. (1962) [1] cho rằng, sự thiếu hụt ánh sáng ảnh hưởng đến
phát triển của cây con còn đối với sự nảy mầm và phát triển của cây mầm, ảnh
hưởng này thường không rõ ràng và thảm cỏ, cây bụi có ảnh hưởng đến sinh
trưởng của cây tái sinh. ở những quần thụ kín tán, thảm cỏ và cây bụi kém
phát triển nhưng chúng vẫn có ảnh hưởng đến cây tái sinh.
1.1.2. Nghiên cứu đặc điểm sinh học loài cây
Việc nghiên cứu sinh học loài cây trong đó có các đặc điểm hình thái và
vật hậu đã được thực hiện từ lâu trên thế giới. Đây là bước đầu tiên, làm tiền đề
cho các môn khoa học khác liên quan. Có rất nhiêu công trình liên quan đến hình
thái và phân loại các loài cây. Những nghiên cứu này đầu tiên tập trung vào mô tả
và phân loại các loài, nhóm loài, ...Có thể kể đến một vài công trình rất quen
thuộc liên quan đến các nước lân cận như: Thực vật chí Hong Kong (1861), Thực
vật chí Australia (1866), Thực vật chí rừng Tây Bắc và trung tâm Ấn độ (1874),
Thực vật chí Ấn độ 7 tập (1872 – 1897), Thực vật chí Miến Điện (1877), Thực
vật chí Malaysia (1892 –


1925), Thực vật chí Hải Nam (1972 – 1977), Thực vật chí Vân Nam (1977),
Thực vật chí Quảng Đông, Trung Quốc (9 tập). Sự ra đời của các bộ thực vật chí
đã góp

phần làm tiền đề cho công tác nghiên cứu về hình thái, phân loại cũng như đánh
giá tính đa dạng của các vùng miền khác nhau.
Ở Nga, từ 1928 đến 1932 được xem là thời kỳ mở đầu cho thời kỳ nghiên
cứu hệ thực vật cụ thể. Tolmachop A.I. cho rằng “Chỉ cần điều tra trên một diện
tích đủ lớn để có thể bao chùm được sự phong phú của nơi sống nhưng không có
sự phân hoá mặt địa lý”. Ông gọi đó là hệ thực vật cụ thể. Tolmachop đã đưa ra
một nhận định là số loài của một hệ thực vật cụ thể ở vùng nhiệt đới ẩm thường
là 1500 - 2000 loài.
Về vật hậu học: Hoạt động sinh học có tính chất chu kỳ của các cơ quan
sinh dưỡng và cơ quan sinh sản. Chu kỳ vật hậu của cùng 1 loài phân bố ở các
vùng sinh thái khác nhau sẽ có sự sai khác rõ rệt. Điều này có ý nghĩa cần thiết
trong nghiên cứu sinh thái cá thể loài và công các chọn tạo giống. Các công trình
như nêu trên cũng đã ít nhiều nêu ra các đặc điểm về chu kỳ hoa, quả và các đặc
trưng vật hậu của từng loài, nhóm loài.
1.1.3. Nghiên cứu đặc điểm sinh thái học loài cây
Việc nghiên cứu đặc điểm sinh học, sinh thái của loài làm cơ sở đề xuất
biện pháp kỹ thuật lâm sinh tác động phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả trong kinh
doanh rừng rất được các nhà khoa học quan tâm nghiên cứu. Theo đó, các lý
thuyết về hệ sinh thái, cấu trúc, tái sinh rừng được vận dụng triệt để trong nghiên
cứu đặc điểm của 1 loài cụ thể nào đó.
Odum E.P (1971) [35] đã hoàn chỉnh học thuyết về hệ sinh thái, trên cơ sở
thuật ngữ hệ sinh thái (ecosystem) của Tansley A.P (1935). Ông đã phân chia ra
sinh thái học cá thể và sinh thái học quần thể. Sinh thái học cá thể nghiên cứu
từng cá thể sinh vật hoặc từng loài, trong đó chu kỳ sống, tập tính cũng như khả
năng thích nghi với môi trường được đặc biệt chú ý.
Lacher. W (1978) đã chỉ rõ những vấn đề cần nghiên cứu trong sinh thái
thực vật như: Sự thích nghi với các điều kiện dinh dưỡng khoáng, ánh sáng, độ
nhiệt, độ ẩm, nhịp điệu khí hậu (Dẫn theo Nguyễn Thị Hương Giang, 2009) [13].

Trung tâm Nông lâm kết hợp thế giới (World Agroforestry Centre, 2006),
Anon (1996), Keble và Sidiyasa (1994) đã nghiên cứu đặc điểm hình thái của


loài Vối thuốc (Schima wallichii) và đã mô tả tương đối chi tiết về đặc điểm hình
thái thân, lá, hoa, quả, hạt của loài cây này, góp phần cung cấp cơ sở cho việc
gây trồng và nhân rộng loài Vối thuốc trong các dự án trồng rừng (dẫn theo
Hoàng Văn Chúc, 2009 [7]).
Tian - XiaoRui khi nghiên cứu về khả năng chịu lửa của một số loài cây
trồng rừng đã rút ra kết luận, Vối thuốc (S. wallichii), Castanopsis hystrix và
Myrica rubra có sức chống lửa tốt nhất trong tổng số 12 loài cây nghiên cứu (dẫn
theo Hoàng Văn Chúc, 2009) [7]. Vối thuốc là loài cây tiên phong ưa sáng, biên
độ sinh thái rộng, phân bố rải rác ở các khu vực phía Đông Nam Châu Á. Vối
thuốc xuất hiện ở nhiều vùng rừng thấp (phía Nam Thái Lan) và cả ở các vùng
cao hơn (Nepal) cũng như tại các vùng có khí hậu lạnh. Là cây bản địa của
Brunei, Trung Quốc, ấn Độ, Lào, Myanmar, Nepal, Papua New Guinea,
Phillipines, Thailand và Việt Nam (World Agroforestry Centre, 2006). Vối thuốc
thường mọc thành quần thụ từ nơi đất thấp đến núi cao, phân bố ở rừng thứ sinh,
nơi đồng cỏ, cây bụi và ngay cả nơi ngập nước có độ mặn nhẹ. Vối thuốc có
thể mọc trên nhiều loại đất với thành phần cơ giới và độ phì khác nhau, từ đất
cằn cỗi khô cằn đến đất phì nhiêu, tươi tốt, có thể thấy Vối thuốc xuất hiện
nơi đầm lầy. Vối thuốc là loài cây tiên phong sau nương rẫy (Laos tree seed
project, 2006) (dẫn theo Hoàng Văn Chúc, 2009) [7].
Khamleck (2004), Họ Dẻ có phân bố khá rộng, với khoảng 900 loài chúng
được tìm thấy ở vùng ôn đới Bắc bán cầu, cận nhiệt đới và nhiệt đới, song chưa
có tài liệu nào công bố chúng có ở vùng nhiệt đới Châu Phi. Hầu hết các loài
phân bố tập trung ở Châu Á, đặc biệt ở Việt Nam có tới 216 loài và ít nhất là
Châu Phi và vùng Địa Trung Hải chỉ có 2 loài (dẫn theo Trần Hợp, 2002) [17].
Như vậy, với các công trình nghiên cứu về lý thuyết sinh thái, tái sinh, cấu
trúc rừng tự nhiên cũng như nghiên cứu đặc điểm sinh học, sinh thái đối với một

số loài cây như trên đã phần nào làm sáng tỏ những đặc điểm cấu trúc, tái sinh của
rừng nhiệt đới nói chung. Đó là cơ sở để lựa chọn cho hướng nghiên cứu trong
luận văn.


1.1.4. Nghiên cứu về cây Chò chỉ
Những nghiên cứu về cây Chò chỉ trên thế giới không có nhiều. Tuy
nhiên, theo Wendy Jackson (Bộ canh nông Mỹ) thì họ Dầu (Dipterocarpaceae)
phân bố nhiều ở vùng Đông Nam Á và rất nhạy cảm với đất, chịu ảnh hưởng sâu
sắc của Cacbonnat canxi.
Lecont đã nghiên cứu và xuất bản cuốn “Thực vật chí Đông Dương”.
Trong đó tác giả đã xác định được hai loài Chò chỉ là Parashorea stelata và
Parashorea chinensis. Hai loài cây này đã được đưa vào danh lục Thực vật ở Việt
Nam. Chò chỉ phân bố nhiều ở Trung Quốc, Miến Điện thuộc khu hệ Malaysia từ
Nam di cư lên Bắc. Chính vì vậy mà các nghiên cứu về loài Chò chỉ tập trung
nhiều ở Trung Quốc. Theo Guang xi (1974), đã nghiên cứu việc gây trồng loài
Chò chỉ ở Trung Quốc và đã có những thành công nhất định. Năm 1988, nhà
nghiên cứu Lin Chi cũng đã nghiên cứu một số sinh thái ảnh hưởng đến sinh
trưởng và phát triển của cây Chò chỉ tại vùng Quảng Đông (dẫn theo Hoàng Văn
Chúc, 2009) [7].
1.2. Ở Việt Nam
1.2.1. Nghiên cứu về cấu trúc và tái sinh rừng
* Nghiên cứu về cấu trúc rừng
Việc nghiên cứu cấu trúc rừng ở Việt nam cũng đã được rất nhiều tác giả
đề cập tới nhằm đưa ra giải pháp lâm sinh phù hợp, song tiêu biểu phải kể đến
một số công trình nghiên cứu sau:
Thái Văn Trừng (1963, 1970, 1978) [26] đã đưa ra mô hình cấu trúc tầng
như: Tầng vượt tán (A1), tầng ưu thế sinh thái (A2), tầng dưới tán (A3), tầng cây
bụi (B) và tầng cỏ quyết (C). Ông đã vận dụng và cải tiến bổ sung phương pháp
biểu đồ, mặt cắt đứng của Davit - Risa để nghiên cứu cấu trúc rừng Việt Nam,

trong đó tầng cây bụi và thảm tươi được vẽ phóng đại với tỉ lệ nhỏ hơn và có ký
hiệu thành phần loài cây của quần thể đối với những đặc trưng sinh thái và vật
hậu cùng biểu đồ khí hậu, vị trí địa lý, địa hình. Bên cạnh đó, ông còn dựa vào 4
tiêu chuẩn để phân chia kiểu thảm thực vật rừng Việt Nam. Đó là dạng sống ưu
thế của những thực vật trong tầng cây lập quần, độ tàn che của tầng ưu thế sinh


thái, hình thái sinh thái của nó và trạng mùa của tán lá. Với những quan điểm
trên, Thái Văn Trừng đã phân chia thảm thực vật Rừng Việt Nam thành 14 kiểu.
Rõ ràng các nhân tố cấu trúc rừng được vận dụng triệt để trong phân loại rừng
dựa trên quan điểm sinh thái phát sinh quần thể.
Đặc điểm cấu trúc rừng lá rộng thường xanh ở Hương Sơn, Hà Tĩnh đã
được tác giả Đào Công Khanh (1996) [18] tiến hành. Đây là cơ sở đề xuất một số
biện pháp lâm sinh phục vụ khai thác và nuôi dưỡng rừng. Theo Nguyễn Văn
Trương (1983) [27] khi nghiên cứu cấu trúc rừng hỗn loài đã xem xét sự phân
tầng theo hướng định lượng, phân tầng theo cấp chiều cao một cách cơ giới. Theo
Vũ Đình Phương (1987) [24] đã nhận định, việc xác định tầng thứ của rừng lá
rộng thường xanh là hoàn toàn hợp lý và cần thiết, nhưng chỉ trong trường hợp
rừng có sự phân tầng rõ rệt có nghĩa là khi rừng đã phát triển ổn định mới sử dụng
phương pháp định lượng để xác định giới hạn của các tầng cây. Theo Nguyễn
Anh Dũng (2000) [11] đã tiến hành nghiên cứu một số đặc điểm cấu trúc tầng cây
gỗ cho 2 trạng thái rừng là IIa và IIIa1 ở Lâm Trường Sông Đà - Hoà Bình.
Về đa dạng tầng cây gỗ đã có nhiều tác giả Việt Nam quan tâm nghiên
cứu về đa dạng sinh học, đặc biệt là đa dạng hệ thực vật, đầu tiên phải kể đến
công trình nghiên cứu “Thảm thực vật rừng Việt Nam” của Thái Văn Trừng
(1963, 1978 [26]). Tác giả đã tổng kết và công bố công trình nghiên cứu của
mình với 7004 loài thực vật bậc cao có mạch thuộc 1850 chi và 189 họ ở Việt
Nam. Ông đã nhấn mạnh sự ưu thế của ngành thực vật hạt kín (Angiospermae)
trong hệ thực vật Việt Nam với 6336 loài chiếm 90,9%, 1727 chi chiếm 93,5%
và 239 họ chiếm 82,7% trong tổng số taxon mỗi bậc. Tiếp theo là công trình

“Bước đầu nghiên cứu rừng Miền Bắc” của Trần Ngũ Phương (1963) [23]. Tác
giả chia rừng miền Bắc Việt Nam thành 3 đai với 8 kiểu.
* Nghiên cứu về tái sinh
Tái sinh rừng ở nước ta chưa có công trình nào nghiên cứu một cách
đầy đủ và hệ thống, đặc biệt là tái sinh tự nhiên, các kết quả nghiên cứu về tái
sinh rừng thường được đề cấp đến trong các công trình nghiên cứu về thảm thực
vật, trong các báo cáo khoa học và công bố trên các tạp chí. Rừng Việt Nam
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN