Nghiên cứu văn kiện ngoại giao của triều đình nhà nguyễn (việt nam) gửi triều đình nhà thanh (trung quốc) giai đoạn 1802 – 1885

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI
*********

HOÀNG PHƯƠNG MAI

NGHIÊN CỨU VĂN KIỆN NGOẠI GIAO
CỦA TRIỀU ĐÌNH NHÀ NGUYỄN (VIỆT NAM)
GỬI TRIỀU ĐÌNH NHÀ THANH (TRUNG QUỐC)
GIAI ĐOẠN 1802 - 1885

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

HÀ HỘI, 2014


VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI
*********

HOÀNG PHƯƠNG MAI

NGHIÊN CỨU VĂN KIỆN NGOẠI GIAO
CỦA TRIỀU ĐÌNH NHÀ NGUYỄN (VIỆT NAM)
GỬI TRIỀU ĐÌNH NHÀ THANH (TRUNG QUỐC)
GIAI ĐOẠN 1802 - 1885
Chuyên ngành: Hán Nôm
Mã số: 62 22 40 01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN
Người hướng dẫn khoa học:
1. PGS Trần Nghĩa
2. PGS. TS Nguyễn Thị Oanh

HÀ HỘI, 2014
2


LỜI CẢM ƠN
Trước tiên, tôi xin chân thành bày tỏ lời cảm ơn chân thành
tới hai thày hướng dẫn khoa học là PGS. Trần Nghĩa và PGS. TS
Nguyễn Thị Oanh đã tận tình hướng dẫn và chỉ bảo cho tôi những
kiến thức hết sức quý báu, động viên tôi hoàn thành Luận án này.
Tôi cũng xin được bày tỏ lời cảm ơn sâu sắc tới Ban Lãnh
đạo Viện Nghiên cứu Hán Nôm, các thày cô trong Học viện Khoa
học xã hội, Bộ môn Hán Nôm – Khoa Văn học trường
ĐHKHXH&NV, Viện Nghiên cứu Hán Nôm, cùng các cô chú và
các anh chị đồng nghiệp đã hết lòng dạy bảo, chia sẻ kinh nghiệm,
tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi có thể học tập, nghiên cứu và
hoàn thành Luận án.
Nhân đây, tôi cũng xin được gửi lời cảm ơn tới toàn thể bạn
bè và người thân trong gia đình, những người đã hỗ trợ, chia sẻ,
động viên, tạo điều kiện cho tôi để tôi cố gắng hoàn thành Luận
án.
Hà Nội, ngày 18 tháng 03 năm 2014.
Tác giả Luận án

Hoàng Phương Mai

3


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan Luận án “Nghiên cứu văn kiện ngoại
giao của triều đình nhà Nguyễn (Việt Nam) gửi triều đình nhà
Thanh (Trung Quốc) giai đoạn 1802 - 1885” là kết quả làm
việc, nghiên cứu của riêng tôi.
Tôi xin cam đoan Luận án đã được tiến hành một cách
nghiêm túc.
Tôi xin cam đoan rằng kết quả của các nhà nghiên cứu
đi trước đã được tiếp thu một cách chân thực, cẩn trọng, có
trích nguồn dẫn cụ thể trong Luận án.
Hà Nội, ngày 18 tháng 03 năm 2014.
Tác giả Luận án

Hoàng Phương Mai

4


QUY ƯỚC VIẾT TẮT

- CBTN: Châu bản triều Nguyễn
- ĐNTL: Đại Nam thực lục
- KĐĐNHĐSL: Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ
- QTCBTY: Quốc triều chính biên toát yếu
- TTLTQG I: Trung tâm lưu trữ Quốc gia I
- TVQG: Thư viện Quốc gia
- TVVS: Thư viện Viện Sử học

- TVVV: Thư viện Viện Văn học
- TTL: Thanh thực lục
- VNCHN: Viện Nghiên cứu Hán Nôm
- VTTKHXH: Viện Thông tin Khoa học xã hội

5


MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................................
PHẦN NỘI DUNG .........................................................................................................................
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Luận án ..............................
1.1 Tình hình nghiên cứu ..................................................................................................................
1.2 Cơ sở lý thuyết của đề tài ...........................................................................................................
1.3 Các khái niệm và thuật ngữ liên quan .........................................................................................
Tiểu kết chương 1 .............................................................................................................................
Chương 2: Khái quát tình hình giao thiệp giữa triều đình nhà Nguyễn và triều đình nhà

1
9
9
9
22
22
25

Thanh giai đoạn 1802 – 1885 .........................................................................................................
2.1 Thời điểm mở đầu và kết thúc mối quan hệ giữa triều đình nhà Nguyễn với triều đình nhà

26

Thanh ................................................................................................................................................
2.1.1 Thời điểm mở đầu ..................................................................................................................
2.1.2 Thời điểm kết thúc ..................................................................................................................
2.2 Tình hình giao thiệp giữa triều đình nhà Nguyễn và triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 –

26
26
26

1885 ..................................................................................................................................................
2.2.1 Tình hình giao thiệp thông qua sứ bộ bang giao .....................................................................
2.2.2 Tình hình giao thiệp thông qua sứ thần, phái viên đi công cán ..............................................
2.2.3 Tình hình giao thiệp thông qua đường dịch trạm ....................................................................
Tiểu kết chương 2 .............................................................................................................................
Chương 3: Khảo sát nguồn tư liệu văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn gửi triều

29
29
45
56
60

đình nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885 .........................................................................................
3.1 Công việc biên soạn và lưu trữ văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn giai đoạn

61

1802 – 1885 ....................................................................................................................................
3.2 Hiện trạng văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh giai đoạn

61

1802 – 1885 ............................................................................................................................
3.2.1 Văn kiện ngoại giao trong Châu bản triều Nguyễn .................................................................
3.2.2 Văn kiện ngoại giao trong thư tịch Hán Nôm .........................................................................
3.2.3 Văn kiện ngoại giao trong Sử tịch ..........................................................................................
3.3 Đánh giá tổng quan về tình hình văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn gửi triều

62
63
74
98

đình nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885.
Tiểu kết chương 3
Chương 4: Giá trị nguồn văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn gửi triều đình nhà

100
103

Thanh giai đoạn 1802 – 1885 ........................................................................................................
4.1 Phản ánh đường lối đối ngoại của triều đình nhà Nguyễn đối với triều đình nhà Thanh giai

105

đoạn 1802 – 1885 .............................................................................................................................
4.1.1 Thiết lập và duy trì mối quan hệ bang giao vốn có từ các triều đại trước ..............................
4.1.2 Trao đổi nhằm giải quyết các vấn đề song phương .................................................................
4.1.3 Trao đổi nhằm giải quyết các vấn đề đa phương ...................................................................

4.2 Thể hiện sự phong phú về thể loại và ngôn từ của văn kiện ngoại giao triều đình nhà Nguyễn

105
105
115
128

gửi triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885 ................................................................
4.2.1 Về mặt thể loại ........................................................................................................................
4.2.2 Về mặt ngôn ngữ và văn tự .....................................................................................................
Tiểu kết chương 4 .............................................................................................................................
PHẦN KẾT LUẬN .........................................................................................................................
Tài liệu tham khảo
Danh mục các công trình đã công bố có liên quan đến đề tài Luận án
PHẦN PHỤ LỤC
Phụ lục 1: Bảng thống kê hoạt động trao trả tội phạm, giặc cướp người Thanh ..............................
Phụ lục 2: Danh mục văn kiện ngoại giao trong Châu bản triều Nguyễn ........................................
Phụ lục 3: Bảng đối chiếu văn kiện ngoại giao của sứ bộ Phạm Thế Trung ....................................
Phụ lục 4: Bảng đối chiếu văn kiện ngoại giao của sứ bộ Lý Văn Phức ..........................................

135
135
143
147
149

6

1
5

13
15


Phụ lục 5: Bảng đối chiếu văn kiện ngoại giao của sứ bộ Lê Tuấn ..................................................
Phụ lục 6: Danh mục văn kiện thống kê từ nhóm trước tác của sứ thần (Bảng 1) ..........................
Phụ lục 7: Bảng đối chiếu các văn kiện trong Bang giao lục A.691/2q3 và HN.220/3 ...................
Phụ lục 8: Danh mục văn kiện ngoại giao từ nhóm văn bản bang giao (Bảng 2) ............................
Phụ lục 9: Danh mục văn kiện ngoại giao từ nhóm văn bản hành chính (Bảng 3) ..........................
Phụ lục 10: Danh mục văn kiện ngoại giao từ nhóm văn bản thơ văn (Bảng 4) .............................
Phụ lục 11: Danh mục văn kiện ngoại giao từ nhóm văn bản sử học (Bảng 5) ................................
Phụ lục 12: Kết hợp bảng 1 và bảng 2 .............................................................................................
Phụ lục 13: Bảng 1 - 2 kết hợp bảng 3 .............................................................................................
Phụ lục 14: Bảng 1 – 2 - 3 kết hợp bảng 4 ......................................................................................
Phụ lục 15: Bảng thống kê việc các vua nước ta cử sứ giả sang Trung Quốc cầu phong ................
PHỤ LỤC DỊCH VĂN KIỆN

7

17
21
27
30
34
35
38
39
47
55
65

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Hiện nay, nhân loại đang vận động và phát triển trong xu thế hội nhập, tăng
cường các mối quan hệ trên mọi lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, v.v…
Trong xu thế đó, rõ ràng việc xây dựng các mối quan hệ đối ngoại mang tính chiến
lược, bền vững luôn là một trong những mục tiêu và hành động quan trọng đối với
bất kỳ một quốc gia, dân tộc, thời đại, thể chế chính trị nào. Mặc dù chế độ phong
kiến đã lùi vào quá khứ, Việt Nam hiện nay đang phát triển mối quan hệ với nhiều
quốc gia, dân tộc và vùng lãnh thổ trên thế giới; song những trang sử cũ vẫn chứa
đựng những giá trị nhất định cần tham khảo, kế thừa và phát huy. Vì vậy, việc tìm
hiểu lịch sử dân tộc nói chung và lịch sử đối ngoại nói riêng, cũng tức là tìm về
những giá trị mà các thế hệ cha ông đi trước đã gìn giữ, chọn lọc và gửi gắm cho
tương lai.
Do hình thành và phát triển trên cơ sở địa – chính trị đặc biệt, mối quan hệ
ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Quốc thời phong kiến đã trải qua hàng ngàn
năm lịch sử, gắn liền cùng với vận mệnh chính trị, xã hội đầy thăng trầm và biến
đổi của cả hai dân tộc. Đến triều Nguyễn, chế độ phong kiến ở Việt Nam và Trung
Quốc đều đã bước vào giai đoạn hậu kỳ, chế độ quân chủ tập quyền trung ương đi
đến thoái trào. Đồng thời, lúc này triều đình nhà Nguyễn và triều đình nhà Thanh
còn phải lo đối phó với các nước phương Tây và một số quốc gia hùng mạnh khác
chứ không đơn thuần là mối quan hệ giữa các quốc gia lân cận nữa. Trong suốt
giai đoạn đó, triều đình hai nước thường xuyên trao đổi liên lạc nhằm giải quyết
những vấn đề xung quanh việc giao hảo, thông thương, giữ gìn trật tự trị an, bảo
vệ biên cương lãnh thổ, v.v... Để thực hiện được điều đó, hai bên đã sử dụng
những phương tiện liên lạc chủ yếu là những bản tấu, biểu, sắc, thư, v.v... Một số
bộ sử lớn của triều Nguyễn thường ghi chép một cách vắn tắt về các sự kiện ngoại
giao chứ hầu như ít khi thuật lại một cách trọn vẹn những văn kiện ngoại giao –
một trong những nhân tố chính yếu hình thành nên mối quan hệ đó. Trong khi đó,

ngoài những thông tin về văn kiện ngoại giao được ghi chép trong sử tịch triều
Nguyễn, văn kiện ngoại giao giữa triều đình nhà Nguyễn và triều đình nhà Thanh
giai đoạn này được ghi chép trong kho Châu bản triều Nguyễn (CBTN) và rải rác
trong một số văn bản Hán Nôm hiện đang lưu giữ ở các thư viện lớn trong tình
8


trạng thiếu tính hệ thống, thiếu nhất quán về mặt niên đại, thậm chí có sự sai khác
về mặt nội dung sự kiện.
Qua quá trình tìm hiểu, chúng tôi nhận thấy từ trước đến nay, trong một số
công trình nghiên cứu về lịch sử mối quan hệ ngoại giao Việt Nam – Trung Quốc
có rải rác đề cập đến văn kiện ngoại giao triều Nguyễn, song hầu như chưa có bất
cứ một công trình nào cho dù là của học giả trong nước hay nước ngoài đi sâu
khảo sát và nghiên cứu một cách có hệ thống về lĩnh vực này.
Văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh giai
đoạn 1802 – 1885 là một đề tài cần sử dụng các kiến thức về văn bản học Hán
Nôm, cùng những tri thức về ngôn ngữ - văn tự của ngành Hán Nôm học, v.v…
Do đó, việc nghiên cứu lĩnh vực này rất phù hợp với mã ngành Tiến sĩ Ngữ văn
chuyên ngành Hán Nôm.
Vì vậy, Luận án chọn đề tài Nghiên cứu văn kiện ngoại giao của triều đình
nhà Nguyễn (Việt Nam) gửi triều đình nhà Thanh (Trung Quốc) giai đoạn 1802
- 1885 nhằm góp phần tìm hiểu mối quan hệ ngoại giao của vương triều phong
kiến cuối cùng nước ta với nước láng giềng Trung Quốc trong một giai đoạn lịch
sử vừa lưu giữ và kế thừa mối quan hệ truyền thống, vừa chịu tác động và ảnh
hưởng bởi xu thế chính trị thế giới mới, cũng là giai đoạn lịch sử gần nhất với thời
đại của chúng ta.
2. Mục đích nghiên cứu:
Luận án tiến hành khảo cứu nguồn tư liệu văn kiện ngoại giao của triều đình
nhà Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885 trong kho CBTN và
kho thư tịch Hán Nôm hiện còn tại các thư viện ở Hà Nội, kết hợp khảo sát và đối

chiếu với những thông tin ghi chép về văn kiện ngoại giao trong thư tịch lịch sử
hai nước.
Qua đó, Luận án phân tích nguồn tư liệu văn kiện theo các góc độ nội dung
và hình thức văn bản nhằm làm nổi bật những giá trị tiêu biểu chứa đựng trong
những tư liệu văn kiện đó. Đặc biệt là chỉ ra đường lối đối ngoại mà triều đình nhà
Nguyễn từng lựa chọn để giao thiệp đối với triều đình nhà Thanh trong bối cảnh
xã hội khá phức tạp và nhiều biến động cả ở nước ta lẫn các nước trong khu vực
thời bấy giờ.
9


Ngoài ra, Luận án cũng hy vọng cung cấp một số danh mục tư liệu và sự kiện
liên quan phục vụ cho giới nghiên cứu và những người quan tâm.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu:
- Đối tượng nghiên cứu: Luận án chủ yếu tiến hành khảo sát, thống kê và
nghiên cứu các văn kiện ngoại giao mà triều đình nhà Nguyễn của Việt Nam gửi
triều đình nhà Thanh của Trung Quốc giai đoạn 1802 – 1885 hiện còn trong kho
CBTN lưu giữ tại TTLTQG I; được ghi chép rải rác trong thư tịch Hán Nôm hiện
đang lưu giữ tại các tàng thư lớn trong nước, tiêu biểu như: VNCHN, TVVSH,
TVVVH, TVQG, v.v...; trong hai bộ sử lớn của cả triều đình nhà Nguyễn và triều
đình nhà Thanh là ĐNTL và TTL. Về mốc thời gian, Luận án lấy năm 1802 làm
mốc mở đầu bởi đó là thời điểm vua Gia Long lên ngôi và thiết lập quan hệ với
triều đình nhà Thanh; đồng thời lấy năm 1885 là năm mà Pháp và Trung Quốc ký
kết Hiệp ước Thiên Tân sau khi ký kết với triều đình nhà Nguyễn hai bản Hòa ước
năm 1883 và năm 1884, khép lại mối quan hệ chính thức giữa triều đình hai nước.
- Phạm vi nghiên cứu: Để tạo tiền đề và để đạt được hiệu quả cao hơn trong
việc thống kê, khảo sát và nghiên cứu văn kiện ngoại giao triều Nguyễn, Luận án
tìm hiểu sơ lược về toàn bộ tình hình giao thiệp giữa triều Nguyễn và triều Thanh,
phác họa hoạt động ngoại giao thông qua các hình thức giao thiệp chủ yếu như:
tình hình đi sứ, công cán, trao đổi văn kiện ngoại giao. Tiếp đó, Luận án tiến hành

khảo sát nguồn tư liệu CBTN, nguồn thư tịch Hán Nôm, nguồn sử liệu có ghi chép
văn kiện ngoại giao mà triều đình nhà Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh; sau đó
tiến hành phân loại, so sánh đối chiếu để xác lập được hệ thống những văn kiện
ngoại giao tương đối chuẩn xác, nghiên cứu giá trị nội dung và hình thức của
những văn kiện ngoại giao này, qua đó tìm hiểu đôi nét về đường lối ngoại giao
của triều Nguyễn đối với triều đình nhà Thanh trước bối cảnh chính trị đương thời,
tìm hiểu hình thức nghệ thuật của thể loại văn kiện ngoại giao triều Nguyễn.
4. Phương pháp nghiên cứu
Trong một Luận án thuộc chuyên ngành Hán Nôm, vừa mang tính tổng hợp
tư liệu từ văn bản Hán Nôm vừa mang tính nghiên cứu lịch sử, nghiên cứu văn
học; do đó, chúng tôi sẽ áp dụng những phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau:

10


- Phương pháp khảo sát, thống kê: nhằm khảo sát các nguồn tư liệu văn bản
có liên quan đến đề tài nghiên cứu, từ đó thống kê ra các văn kiện ngoại giao.
- Phương pháp văn bản học Hán Nôm để giám định, phân loại tư liệu, xác
định mức độ sai khác của tư liệu văn kiện giữa các văn bản Hán Nôm, đối chiếu tư
liệu giữa các nhóm Châu bản – Hán Nôm – Sử tịch.
- Phương pháp phân tích, định lượng: nhằm xác lập hệ thống các văn kiện
ngoại giao theo trật tự thời gian và theo chuỗi các sự kiện, phân loại văn kiện theo
các tiêu chí và chỉ số khác nhau..
- Phương pháp luận sử học để tham chiếu và thống nhất các sự kiện lịch sử,
để phân tích quan điểm, đường lối đối ngoại của triều đình nhà Nguyễn đối với
triều đình nhà Thanh và về các vấn đề có liên quan.
- Phương pháp nghiên cứu văn học để phân tích giá trị của các văn kiện
ngoại giao trên các phương diện: thể loại, văn tự, ngôn ngữ, v.v…
5. Phạm vi sử dụng tư liệu:
Luận án chủ yếu sử dụng tư liệu trong phạm vi sau:

- Văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh
trong kho tư liệu CBTN tại TTLTQG I.
- Tư liệu Hán Nôm liên quan hiện lưu giữ tại một số kho sách trên địa bàn Hà
Nội như: VNCHN, TVVSH, TVVVH, TVQG, VTTKHXH, v.v…
- Thư tịch lịch sử của Việt Nam và Trung Quốc:
Về sử Việt Nam, Luận án chọn 4 bộ sách sử lớn nhất, tiêu biểu nhất của triều
Nguyễn gồm: ĐNTL 大 大 大 大 , KĐĐNHĐSL 大 大 大 大 大 大 大 大 , QTCBTY 大 大 大
大 大 大 và ĐNLT 大 大 大 大 . Mỗi bộ sách đều có nhiều dị bản, ở đây chúng tôi chọn
khảo sát các bản có độ tin cậy cao như: ĐNTL bản lưu giữ tại VNCHN, ký hiệu
A.27/1-66, kết hợp với bản dịch của VSH [78 - 87, 2004]; KĐĐNHĐSL ký hiệu
VHv.1270/1- 22 của VNCHN kết hợp với bản dịch của VSH [73, 2005]. Tương tự
như thế, chúng tôi chọn bản QTCBTY ký hiệu R.349, R.351, và R.350 của TVQG,
kết hợp với bản dịch của Nhóm nghiên cứu Sử Địa [20, 1971], ĐNLT ký hiệu
VHv.1569/1-10 VNCHN kết hợp với bản dịch của Nxb Thuận Hóa [77].

11


Về thư tịch lịch sử Trung Quốc, chúng tôi chọn bộ Thanh thực lục 大 大 大
[153, 1986] kết hợp với bản “Thanh thực lục” Việt Nam Miến Điện Thái quốc
Lão Qua sử liệu trích sao “大 大 大”大 大 大 大 大 大 大 大 大 大 大 大 , do Nxb Nhân dân
Vân Nam xuất bản năm 1986 [166].
- Những tư liệu tiếng Việt, tiếng Trung có liên quan tại các Thư viện ở Hà
Nội.
- Một số tư liệu tiếng Trung có liên quan của các học giả Trung Quốc và Nhật
Bản (thông qua bản dịch tiếng Trung Quốc).
6. Đóng góp của Luận án:
Qua đề tài nghiên cứu của Luận án, chúng tôi hy vọng đạt được một số đóng
góp mới vào việc nghiên cứu lịch sử mối quan hệ ngoại giao giữa hai nước Việt
Nam và Trung Quốc dưới triều Nguyễn giai đoạn 1802 - 1885, tiêu biểu như:

- Phác họa lại bối cảnh lịch sử ngoại giao, và các hình thức giao thiệp chủ
yếu giữa triều đình nhà Nguyễn và nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885.
- Lần đầu tiên Luận án thống kê, khảo sát, đối chiếu, phân loại những văn
kiện ngoại giao mà triều đình nhà Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh giai đoạn
1802 – 1885 một cách tương đối đầy đủ và có hệ thống nhằm cung cấp nguồn tư
liệu mang tính tương đối chuẩn xác phục vụ cho giới nghiên cứu, giới ngoại giao
và những học giả quan tâm.
- Tìm hiểu giá trị của nguồn tư liệu văn kiện ngoại giao này trên các phương
diện cụ thể sau: Thứ nhất, đánh giá quan điểm, đường lối ngoại giao của các vị
vua triều đình nhà Nguyễn đối với triều đình nhà Thanh giai đoạn này nhằm duy
trì và giữ vững nền độc lập, tự chủ của đất nước bên cạnh một quốc gia láng giềng
vốn có nhiều ưu thế như đất nước Trung Hoa. Thứ hai, Luận án tìm hiểu nét đặc
trưng của các thể loại văn chương hành chính tiêu biểu giai đoạn nửa đầu triều
Nguyễn như: tấu, biểu, sớ, thư, công văn, thiếp v.v...; đồng thời tìm hiểu cách thức
sử dụng ngôn từ và nghệ thuật văn chương mang tính ngoại giao từ cấp cao nhất là
vị vua đầu triều cho đến các bậc quan lại thừa hành.
- Thông qua việc thống kê các nguồn tư liệu liên quan, sau khi tiến hành
khảo cứu, tổng hợp và đối chiếu văn bản từ nhiều nguồn khác nhau, Luận án đưa
12


ra các danh mục về văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn và triều đình
nhà Thanh đã được giám định. Ngoài ra, Luận án cung cấp Niên biểu các sự kiện
ngoại giao tiêu biểu, Danh mục những văn kiện của triều đình nhà Nguyễn gửi
triều đình nhà Thanh, v.v...
Kết cấu của Luận án:
Ngoài phần mở đầu, kết luận, sách tham khảo, phụ lục; nội dung của Luận án
được chia làm 4 chương như sau:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Luận án
1.1. Tình hình nghiên cứu

1.2. Cơ sở lý thuyết của đề tài
1.3. Các khái niệm và thuật ngữ liên quan
Tiểu kết chương 1
Chương 2: Khái quát tình hình giao thiệp giữa triều đình nhà Nguyễn và
triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 - 1885.
2.1. Thời điểm mở đầu và kết thúc mối quan hệ giữa triều đình nhà Nguyễn
và triều đình nhà Thanh
2.1.1. Thời điểm mở đầu
2.1.2. Thời điểm kết thúc
2.2. Tình hình giao thiệp giữa triều đình nhà Nguyễn và triều đình nhà Thanh
2.2.2. Tình hình giao thiệp thông qua sứ bộ bang giao
2.2.3. Tình hình giao thiệp thông qua sứ thần, phái viên đi công cán
2.2.4. Tình hình giao thiệp thông qua đường dịch trạm
Tiểu kết chương 2
Chương 3: Khảo sát nguồn tư liệu văn kiện ngoại giao của triều đình
nhà Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885
3.1. Công việc biên soạn và lưu trữ văn kiện ngoại giao của triều đình nhà
Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 - 1885
3.2. Hiện trạng văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn gửi triều đình
nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885
3.2.1. Văn kiện ngoại giao trong Châu bản triều Nguyễn
3.2.2. Văn kiện ngoại giao trong thư tịch Hán Nôm
3.2.3. Văn kiện ngoại giao trong sử tịch
13


3.3. Đánh giá tổng quan về tình hình văn kiện ngoại giao của triều đình nhà
Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885.
Tiểu kết chương 3
Chương 4: Giá trị nguồn văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn

gửi triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885
4.1. Phản ánh đường lối đối ngoại của triều đình nhà Nguyễn đối với triều
đình nhà Thanh giai đoạn 1802 - 1885
4.1.1. Thiết lập và duy trì mối quan hệ bang giao vốn có từ các triều đại trước
4.1.2. Trao đổi nhằm giải quyết các vấn đề song phương
4.1.3. Trao đổi nhằm giải quyết các vấn đề đa phương
4.2. Thể hiện sự phong phú về thể loại và ngôn từ của văn kiện ngoại giao
triều đình nhà Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 - 1885
4.2.1. Về mặt thể loại
4.2.2 Về mặt ngôn ngữ và văn tự
Tiểu kết chương 4
Phần kết luận
TÀI LIỆU THAM KHẢO

14


PHẦN NỘI DUNG
CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN
ÁN

1.1. Tình hình nghiên cứu
Mối quan hệ giữa các triều đại phong kiến Việt Nam với các triều đại phong
kiến Trung Quốc luôn là lĩnh vực thu hút sự quan tâm nghiên cứu và khai thác của
giới học thuật không chỉ của Việt Nam, Trung Quốc mà còn của nhiều nước trên
thế giới. Chính vì thế, có khá nhiều những công trình nghiên cứu về mối quan hệ
giữa hai bên trên tổng thể các góc độ, khía cạnh lẫn từng vấn đề đơn lẻ; cả về từng
triều đại cho đến tổng quan mối quan hệ theo chiều dài lịch sử. Do đó, mối quan
hệ giữa triều đình nhà Nguyễn với triều đình nhà Thanh có thể được tiến hành

nghiên cứu riêng rẽ thành một giai đoạn mà cũng có khi được đặt trong suốt chặng
đường quan hệ giữa hai nước qua các triều đại phong kiến; mối quan hệ này còn
có thể được đặt thành trọng tâm nghiên cứu mà cũng có thể được đề cập cùng với
các vấn đề khác hoặc được đặt song hành cùng mối quan hệ với các quốc gia khác
của triều Nguyễn. Trước tình hình đó, Luận án cố gắng tập trung đánh giá những
công trình của học giả đi trước có liên quan trực tiếp đến mối quan hệ giữa triều
đình nhà Nguyễn và triều đình nhà Thanh.
1.1.1. Những công trình nghiên cứu của học giả trong nước
* Trước tiên, Luận án xin được đề cập đến những công trình viết về lịch sử
mối quan hệ ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Quốc trải qua các triều đại phong
kiến nói chung, trong đó triều Nguyễn được xem như một phần của chặng đường
lịch sử đó:
Năm 1945, Sông Bằng Bế Lãng Ngoạn cho ra đời cuốn sách Việt Hoa thông
sứ sử lược gồm 171 trang khổ nhỏ [63], bước đầu khái quát một số khía cạnh tiêu
biểu về mối quan hệ ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Hoa như: khái quát
nguyên nhân việc cống hiến, về cống phẩm, tước phong, hành trình sứ thần Việt
Nam sang Trung Quốc và sứ thần Trung Quốc sang Việt Nam, nghi lễ tiếp rước
sứ, công quán, lễ tuyên phong; đồng thời tác giả tìm hiểu mối duyên giàng buộc
giữa sứ thần Trung Hoa với sứ thần Việt Nam; về sứ mệnh, hành vi và tiết tháo
15


của một vài vị sứ thần tuế cống Việt Nam. Đây gần như là một trong những công
trình đầu tiên tìm hiểu về lịch sử bang giao nước nhà một cách khái quát thông
qua một số sự kiện ngoại giao chép trong Khâm định Việt sử thông giám cương
mục, Lịch triều hiến chương loại chí, Bắc quốc lai phong khải v.v…
Tiếp đến là công trình Việt Nam ngoại giao sử cận đại của Ưng Trình xuất
bản năm 1970 [110]. Trong sách này, tác giả đã phác họa khái quát mối quan hệ
giữa từng vương triều nhà Nguyễn với các nước lân bang và các nước phương
Tây, trong đó có điểm qua tình hình giao thiệp của các vị vua Gia Long, Minh

Mệnh, Thiệu Trị, Tự Đức, v.v… với nhà Thanh trong khoảng 2 – 3 trang cho mỗi
triều đại.
Trong cuốn sách nhỏ với tiêu đề Lược khảo ngoại giao Việt Nam các thời
trước do Nguyễn Lương Bích soạn xuất bản năm 1996 [10]. Đúng như tên gọi của
nó, cuốn sách dày 266 trang với nội dung gồm 10 chương đã nêu những nét khái
quát nhất về lịch sử ngoại giao nước ta qua từng thời kỳ lịch sử. Trong đó,
Chương mười viết về ngoại giao thời Nguyễn (thế kỷ XIX) gồm 63 trang với
những phần chính như sau: ngoại giao của họ Nguyễn ở Gia Định những năm cuối
thế kỷ XVIII, ngoại giao triều Gia Long, ngoại giao triều Minh Mạng, ngoại giao
triều Thiệu Trị, ngoại giao triều Tự Đức, ngoại giao phong kiến bất lực và ngoại
giao cách mạng xuất hiện. Nhìn chung ở mỗi mục, tác giả đã điểm qua những nét
khái quát nhất, những sự kiện ngoại giao tiêu biểu nhất của nước ta với các nước
lân bang, đặc biệt là Trung Hoa và các nước phương Tây.
Tiếp theo phải kể đến bộ sách Bang giao Đại Việt gồm 5 tập, mỗi tập khoảng
hơn 200 trang, của Nguyễn Thế Long xuất bản năm 2005 [48], tác giả khảo cứu
lịch sử mối quan hệ bang giao giữa nước ta với Trung Quốc, chia ra thành các tập:
Tập 1: triều Ngô, Đinh, tiền Lê, Lý; Tập 2: triều Trần – Hồ; Tập 3: triều Lê, Mạc,
Lê trung hưng; Tập 4: triều Tây Sơn; Tập 5: triều Nguyễn. Nhìn chung, tác giả bộ
sách này đã căn cứ vào những tư liệu lịch sử ghi chép trong một số bộ sử lớn của
nước ta nhằm tái hiện một cách khái quát về mối quan hệ giữa nước ta với Trung
Quốc qua từng triều đại theo các vấn đề sau: những sự kiện ngoại giao chính, lịch
trình đi sứ, các câu chuyện đi sứ, thơ văn xướng họa giữa sứ thần hai nước v.v…

16


Ngoài các cuốn sách nêu trên, có khá nhiều bài viết của các nhà nghiên cứu
như: Trần Huy Liệu, Văn Tân, Trần Độ, Đỗ Bang, Hoa Bằng, Văn Phong, Mai
Quốc Liên, Trần Thị Băng Thanh, Hoàng Văn Lâu, Nguyễn Minh Tường, Đinh
Xuân Lâm, Trần Nghĩa, Bùi Duy Tân, v.v... được đăng tải trên các tạp chí như: Tri

Tân, Nam phong, Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, Tạp chí Nghiên cứu Hán Nôm, Tạp
chí Văn sử địa, Tạp chí Văn học, Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, v.v... Tiêu biểu
trong số đó phải kể đến các bài viết:
Quan hệ lịch sử giữa hai nước Việt – Trung của Trần Huy Liệu trên tạp chí
Nghiên cứu lịch sử số 88/1966 [46]. Tác giả phác họa lại bối cảnh mối quan hệ
lịch sử giữa hai nước Việt Nam và Trung Quốc.
Quan hệ Trung Việt và Việt Trung của Văn Phong trên tạp chí Nghiên cứu
Lịch sử số 4/1979 [75]. Bài viết khái quát mối quan hệ giữa Việt Nam và Trung
Quốc qua từng thời kỳ lịch sử, kể từ trước khi có cuộc đụng đầu lần thứ nhất trong
lịch sử, từ thời Tần đến Mãn Thanh, từ nửa cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX,
cuối cùng là nhận định sự thật về những quan hệ giữa Trung Quốc và Việt Nam
trong thời đại mà tác giả đang sống và viết.
Vài nét về chính sách ngoại giao của Trung Quốc đối với Việt Nam thời
phong kiến của Văn Tân trên Nghiên cứu lịch sử, số 5/1979 [93]. Bài viết đánh giá
những chính sách ngoại giao tiêu biểu của Trung Quốc đối với Việt Nam qua từng
thời kỳ Tống, Nguyên, Minh, Thanh, Mãn Thanh.
Tìm hiểu một số đặc điểm của ngoại giao Việt Nam thời phong kiến của Đinh
Xuân Lâm và Vũ Trường Giang trên tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, số 4/2004.
[42] Trong bài viết này, các tác giả nêu bật một số đặc điểm tiêu biểu của nền
ngoại giao thời phong kiến với hai mảng nghiên cứu chính: thứ nhất là đặc điểm
chung của nền ngoại giao nước ta thời phong kiến: ngoại giao giữ nước và cứu
nước, phối hợp giữa ngoại giao và quân sự, hòa hiếu là tinh thần cốt lõi, công tác
ngoại giao có tính chiến lược lâu dài, hiệu quả của công tác đối ngoại phụ thuộc
vào sức mạnh về quân sự, chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, v.v… ; thứ hai là tư
cách, phẩm chất nhà ngoại giao Việt Nam với các đặc điểm chính: có trình độ văn
hóa cao và có tài ứng đối, thông minh và nhạy bén về chính trị, dũng cảm trong
mọi khó khăn, ứng biến theo tình hình cụ thể, biết rõ đối phương. Nhìn chung,
17

trong khuôn khổ hạn chế của một bài tạp chí nhưng các tác giả đã khái quát hóa
được những nét tiêu biểu nhất của nền ngoại giao Việt Nam thời phong kiến nói
chung, vai trò và năng lực phẩm chất của những vị sứ thần nói riêng.
Trong khi đó bài Văn hóa ứng xử của Việt Nam trong quan hệ với Trung Hoa
thời kỳ trung đại nhìn từ vấn đề “sách phong, triều cống” của Trần Nam Tiến [99]
tại Hội thảo Việt Nam – Trung Quốc: quan hệ văn hóa, văn học, tổ chức tại Khoa
Văn học và ngôn ngữ, ĐHKHXH và NV, ĐHQGTPHCM, ngày 11 tháng 9 năm
2011 lại đi vào phân tích mối quan hệ giữa hai bên theo góc độ sách phong và
triều cống.
* Tiếp theo, Luận án xin được điểm qua những công trình nghiên cứu chung
về mối quan hệ ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Quốc dưới triều Nguyễn như:
Một số vấn đề trong quan hệ ngoại giao Việt Nam và Trung Quốc dưới triều
Nguyễn của Vũ Trường Giang trên Tạp chí Lịch sử quân sự, số 4/2001 [24].
Tiêu biểu phải kể đến bài viết Quan hệ ngoại giao giữa vua Gia Long và
triều Thanh vào đầu thế kỷ XIX của Đinh Dung, in trong sách Triều Nguyễn và
lịch sử của chúng ta [21]. Trong một bài viết ngắn gọn và súc tích, tác giả bài viết
đã dẫn dụng những cứ liệu lịch sử để phân tích và đánh giá một cách khách quan
đường lối đối ngoại của vua Gia Long đối với triều Thanh.
Bên cạnh đó, có một số công trình viết về quan hệ giữa Việt Nam và Trung
Quốc dưới triều Nguyễn song chỉ đề cập đến giai đoạn có sự can dự của Pháp như
loạt công trình của Trịnh Nhu: Nhà Thanh đối với Việt Nam qua sự phản kháng
Hiệp ước năm 1874 đăng trên Nghiên cứu Lịch sử, số 3 + 4/1989 [69]. Trong bài
viết này, tác giả nêu lên mưu đồ và hành động xâm chiếm nước ta của nhà Thanh
nhân việc thực dân Pháp đánh chiếm Bắc kỳ lần thứ nhất và sau đó là sự ra đời
của Hiệp ước năm 1874 được ký kết giữa nhà Nguyễn với Pháp; đồng thời nêu lên
sự phản kháng của nhà Thanh đối với Hiệp ước này với lý do chủ yếu là để bảo vệ
quyền “tôn chủ” của thiên triều Trung Quốc đối với nước “chư hầu” Việt Nam. Và
bài Sự tranh chấp quyền lực và vai trò “tôn chủ” của nhà Thanh ở Việt Nam trên
Nghiên cứu Lịch sử số 5/1990 [71] bàn về cuộc đấu tranh giằng co giữa nhà
Thanh và Đế quốc Pháp về việc phân chia quyền lợi ở Bắc Kỳ, nêu lên yêu sách

của nhà Thanh và việc xác lập quyền tôn chủ ở Việt Nam. Trong Luận án PTS của
18


mình với tiêu đề Quan hệ Trung Pháp về vấn đề Việt Nam cuối thế kỷ XIX [70],
tuy Trịnh Nhu đề cập đến cuộc chiến tranh Trung Pháp song lại nhấn mạnh đến
Việt Nam – nguồn gốc cơ bản của cuộc chiến tranh đó bằng việc phân tích quá
trình phát triển mâu thuẫn, sự tranh chấp và nhân nhượng của hai phía Pháp Thanh
trong quá trình hoạch định biên giới Việt Trung. Tác giả cho rằng nhà Thanh đã tự
đặt mình ở vị trí thiên triều, có quyền định đoạt vận mệnh dân tộc Việt Nam, một
nước bị coi là phiên thuộc và phên giậu của Trung Quốc mà không cần phải tính
đến vai trò của triều đình Huế.
* Ngoài ra, có thể kể thêm những công trình không đặt trọng tâm là toàn bộ
mối quan hệ giữa nhà Nguyễn và nhà Thanh mà khảo cứu riêng về việc đi sứ,
công cán hoặc tác phẩm thơ văn đi sứ triều Nguyễn:
Trước tiên phải kể đến tập Thơ đi sứ do Phạm Thiều và Đào Phương Bình
chủ biên, xuất bản năm 1993 [97]. Đây là công trình sưu tập những áng thơ hay
trong vườn thơ của các vị sứ thần đi sứ Trung Hoa.
Tiếp đó là Sứ thần Việt Nam do nhóm Nguyễn Thị Thảo, Phạm Văn Thắm và
Nguyễn Kim Oanh biên soạn [96] là công trình đã cung cấp những tư liệu bổ ích
về các nhân vật ngoại giao có tên tuổi của đất nước trong khoảng 9 thế kỷ từ khi
nước nhà giành độc lập tự chủ, thoát ách đô hộ phong kiến phương Bắc cho đến
thời cận đại khi thực dân Pháp xâm lược nước ta.
Hay như Chuyện đi sứ - tiếp sứ thời xưa của Nguyễn Thế Long, xuất bản
năm 2001 [49]. Tác giả cuốn sách khá công phu trong việc sưu tầm tư liệu xung
quanh những chuyến đi sứ của các vị sứ thần nước ta từ triều Ngô – Đinh – Lê cho
đến hết triều Nguyễn.
Trong luận văn Thạc sĩ Giới thiệu và nghiên cứu văn bản “Bắc Minh sồ vũ
ngẫu lục” [5], tác giả Cao Việt Anh đi sâu phân tích văn bản tác phẩm Bắc Minh
sồ vũ ngẫu lục được Phạm Hy Lượng sáng tác trong chuyến đi sứ sang Trung Hoa,

bên cạnh đó tác giả không quên giới thiệu về tác gia – sứ thần tiêu biểu này của
triều Nguyễn.
Luận án TS Ngữ văn của Nguyễn Thị Ngân Nghiên cứu về Lý Văn Phức và
tác phẩm Tây hành kiến văn kỷ lược [62], ngoài trọng tâm luận án là tác phẩm Tây
hành kiến văn kỷ lược của Lý Văn Phức, tác giả khá công phu trong việc tổng hợp
19


tư liệu về cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Lý Văn Phức, trong đó có đề cập đến
những chuyến ông được sai đi sứ và công cán nhà Thanh.
Luận án của Lý Xuân Chung với đề tài Nghiên cứu, đánh giá thơ văn xướng
họa của các sứ thần hai nước Việt Nam – Hàn Quốc [16], tuy tác giả đặt trọng tâm
là thơ văn xướng họa giữa sứ thần hai nước Hàn Quốc và Việt Nam, song nó được
đặt trong bối cảnh giao lưu giữa các sứ thần trên đất nước Trung Hoa. Do đó, qua
Luận án này chúng ta phần nào hình dung thêm về các vị sứ thần triều Nguyễn khi
đang trên đường thực hiện sứ mệnh mà triều đình giao phó.
Luận án của Nguyễn Thị Thanh Chung Khảo sát văn bản và nghiên cứu giá
trị Phương Đình Vạn lý tập của Nguyễn Văn Siêu [15] thì tập trung khảo sát văn
bản và phân tích giá trị của tác phẩm Phương Đình Vạn lý tập, trước tác tiêu biểu
của sứ thần triều Nguyễn là Nguyễn Văn Siêu hình thành trong chuyến đi sứ nhà
Thanh.
Ngoài ra còn có những bài viết tiêu biểu như: Thơ đi sứ, khúc ca của lòng
yêu nước và ý chí chiến đấu của Mai Quốc Liên đăng trên Tạp chí Văn học số
3/1979. Giao Châu trong mộng của “thiên triều” và Đại Việt hiện thực trước
mắt các sứ giả Trung Quốc của Trần Thị Băng Thanh in trong Tạp chí Văn học số
4/1979, tác giả bài viết phân tích thơ văn của các sứ giả Trung Quốc được trích
trong An Nam chí lược của Lê Trắc và An Nam tức sự của Trần Phu để phản ánh
phần nào quan điểm nhận thức cũng như cái nhìn thực tế của các vị sứ giả Trung
Quốc khi sang sứ nước ta. Đặc biệt với bài Lý Văn Phức, ngòi bút đấu tranh ngoại
giao xuất sắc đời Nguyễn của tác giả Nguyễn Đổng Chi đăng trên tạp chí Nghiên

cứu Lịch sử, số 2/1980 [12], tác giả đã phân tích cách lập luận sắc sảo của Lý Văn
Phức nhằm phản bác thái độ coi thường của quan lại địa phương nhà Thanh. Hai
mươi bài thơ Nôm lúc đi sứ Trung Quốc của Trịnh Hoài Đức, đăng trên Tạp chí
Hán Nôm số 1/1987. Lạng Sơn trong hành trình thơ đi sứ, Trần Thị Băng Thanh,
Tạp chí Văn học, số 11/1996. Chuyến đi sứ của Nguyễn Tư Giản, Phan Văn Các,
Tạp chí Hán Nôm, số 3/2000. Các chuyến đi sứ sang Trung Hoa thời Nguyễn của
Trần Đức Anh Sơn in trong sách Huế - Triều Nguyễn một cái nhìn, Nxb Thuận
Hóa, năm 2004 [90], tác giả bài viết đã tiến hành khảo sát, đối chiếu và thống kê
được 42 chuyến đi sứ sang Trung Hoa thời Nguyễn. Phan Sĩ Thục (1822 – 1891)
và chuyến đi sứ sang Trung Quốc năm 1872, Phan Sĩ Điệt, Tạp chí Xưa và nay, số
20


243/2005, tr.19 – 22. Trịnh Hoài Đức và tâm sự nho thần triều Nguyễn trên đường
đi sứ Trung Quốc của Lê Quang Trường, Hội thảo Việt Nam – Trung Quốc: quan
hệ văn hóa, văn học, tổ chức tại Khoa Văn học và ngôn ngữ, ĐHKHXH và NV,
ĐHQGTPHCM, ngày 11 tháng 9 năm 2011. Nhật ký của sứ thần triều Nguyễn
sang Thanh – những tư liệu phong phú về mối quan hệ Việt – Trung hồi thế kỷ
XIX, bài viết nghiên cứu sinh tham dự Hội thảo Việt Nam học lần thứ 4, tháng 11
năm 2012 [52]. Về những phái đoàn sứ bộ triều Nguyễn đi sứ triều Thanh (Trung
Quốc) của nghiên cứu sinh đăng trên Tạp chí Hán Nôm số 6/2012 [53]. Bài viết
Khảo sát thơ văn xướng họa của các sứ thần hai nước Việt – Hàn thời kỳ trung
đại của PGS. TS Trịnh Khắc Mạnh đăng trên Tạp chí Hán Nôm số 2/2013 [60],
một công trình tổng hợp toàn bộ thơ văn xướng họa giữa hai nước Việt Hàn thời
trung đại, qua đó phần nào tái hiện tình hình giao lưu giữa sứ thần triều Nguyễn
với sứ thần Hàn Quốc trong những chuyến đi sứ Trung Hoa.
* Những công trình nghiên cứu riêng về thể loại văn kiện ngoại giao Việt
Nam – Trung Quốc dưới triều Nguyễn có: Bài viết Lược khảo tư liệu văn kiện
ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Quốc dưới triều Nguyễn của nghiên cứu sinh
đăng trên Tạp chí Hán Nôm số 3/2009 [51] đã tiến hành khảo sát, và thống kê

được gần 300 lượt văn kiện ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Quốc triều
Nguyễn được ghi chép rải rác trong hơn 50 văn bản Hán Nôm hiện đang lưu giữ
tại Thư viện VNCHN. Tuy nhiên, bài viết này mới chỉ mang tính chất khảo cứu
ban đầu.
1.1.2. Những công trình nghiên cứu của học giả nước ngoài
Mối quan hệ Việt Trung qua các thời kỳ lịch sử nói chung, giữa triều Nguyễn
và triều Thanh nói riêng không chỉ nhận được sự quan tâm của giới học thuật
trong nước mà nó còn thu hút rất nhiều học giả ở nhiều quốc gia trên thế giới.
Ngoại trừ nước vốn có chung mối quan hệ với nước ta là Trung Quốc, phải kể đến
những nước trong khu vực từng được xem như nằm trong “vành văn hóa Hán”
như Nhật Bản, Triều Tiên, cho đến một số quốc gia đã và đang có những mối quan
tâm nhất định đến hai nước Việt Trung như Nga, Pháp, Mỹ v.v…
* Trước hết, Luận án tìm hiểu những công trình mang tính sưu tầm, tổng hợp
tư liệu lịch sử:
21


Công trình Trung Việt quan hệ sử đại ký 大 大 大 大 大 大 大 do Sở nghiên cứu
Indochina Quảng Tây 大大大大大大大大大大大大大大 biên soạn năm 1980 [139]. Mặc dù
bao quát được hầu hết các sự kiện trong mối quan hệ giữa Việt Nam và Trung
Quốc, song vì chỉ đề cập đến những sự kiện lớn cho nên cuốn sách không phản
ánh được đầy đủ mối quan hệ vốn có giữa hai nước.
Công trình Việt Nam Trung Quốc quan hệ sử niên biểu 大 大 大 大 大 大 大 大 大
của học giả Nhật Bản là Sơn Bản Đạt Lang 大 大 大 大 viết, học giả người Trung
Quốc là Tần Khâm Trĩ 大 大 大 dịch [151], do Sở nghiên cứu Đông Nam Á, tỉnh
Vân Nam xuất bản năm 1983. Đây là một cuốn sách thống kê các sự kiện diễn ra
giữa hai nước Việt Nam – Trung Quốc từ thế kỷ X đến cuối thế kỷ XIX, được hình
thành trên cơ sở công trình Việt Nam Trung Quốc quan hệ sử do chính tác giả biên
soạn.
Cổ đại Trung Việt quan hệ sử tư liệu tuyển biên 大大大大大大大大大大大 , do Sở

Nghiên cứu Đông Nam Á tỉnh Vân Nam biên soạn năm 1984 [165]. Đây là công
trình sưu tầm và trích dẫn tư liệu sử tịch liên quan đến mối quan hệ Trung Việt qua
các thời kỳ lịch sử. Sách gồm 4 chương, trong đó chương 4 gồm những tư liệu liên
quan mối quan hệ Trung Việt thời Thanh được trích dẫn từ ĐNTL, TTL, Thanh hội
điển, Quân cơ xứ lục phó tấu chiết v.v… Ở chương này, chúng ta có thể tìm thấy
một số tư liệu về quan hệ Nguyễn – Thanh trên các phương diện: quan hệ chính trị
(tông phiên, biên giới, cướp biển), quan hệ kinh tế văn hóa (buôn bán giao thương,
giao lưu văn hóa) và vấn đề Hoa kiều.
Cận đại Trung Việt quan hệ sử tư liệu tuyển biên 大 大 大 大 大 大 大 大 大 大 大, 大
大 大 大 大 gồm 3 phần Thượng, Trung, Hạ. Trong đó phần Thượng do Hoàng Quốc
An, Tiêu Đức Hạo và Dương Lập Băng biên soạn [136], gồm những tư liệu về
quan hệ Nguyễn – Thanh. Mặc dù mang tính chất tổng hợp tư liệu từ một số bộ sử
lớn của Việt Nam, song người biên soạn phân chia thành từng mảng vấn đề, tạo
thuận lợi cho người đọc dễ dàng nắm bắt thông tin liên quan.
Đặc biệt, cuốn sách “Thanh thực lục” Việt Nam Miến Điện Thái quốc Lão
Qua sử liệu trích sao “大 大 大”大 大 大 大 大 大 大 大 大 大 大 大 do Sở Nghiên cứu lịch
sử tỉnh Vân Nam biên soạn năm 1986 [166]. Đây thực sự là một công trình hữu
ích cho những người nghiên cứu về quan hệ Trung – Việt thời Thanh bởi trong
22


công trình này, các nhà biên soạn đã trích giới thiệu toàn bộ những tư liệu viết về
Việt Nam, Miến Điện, Thái Lan, Lào được ghi chép trong Thanh thực lục – một
bộ sử lớn của nhà Thanh – với nguồn tư liệu dồi dào song khó mà tra cứu hết
được. Trong Luận án này, nghiên cứu sinh cũng lấy đây làm căn cứ chính để tìm
về tư liệu trong Thanh thực lục.
Bên cạnh đó, gần đây Viện Nghiên cứu Hán Nôm phối hợp cùng trường Đại
học Phúc Đán biên soạn xuất bản bộ Việt Nam Hán văn Yên hành văn hiến tập
thành 大大大大大大大大大大 vào năm 2010 dưới dạng in ảnh [149]. Bộ sách tập hợp khá
nhiều những trước tác của sứ thần Việt Nam đi sứ Trung Quốc trải các triều vua

nước ta. Có thể nói, đây là nguồn tài liệu vô cùng quan trọng góp phần phục vụ
giới học thuật không chỉ của Việt Nam mà cả nhiều nước trên thế giới.
* Về những công trình mang tính nghiên cứu, phân tích:
Công trình Trung Việt quan hệ sử giản biên 大大 大大 大大 大 của nhóm tác giả
Hoàng Quốc An, Dương Vạn Thanh, Dương Lập Băng, Hoàng Tranh [137] đã
khái quát và phân tích toàn bộ mối quan hệ Trung Việt kể từ trước thời Việt Nam
dựng nước cho đến sau khi Việt Nam thống nhất đất nước vào thế kỷ XX.
Năm 1975, công trình Lịch sử quan hệ Trung - Việt do Tatsuro Yamamoto
chủ biên xuất bản tại Nhật Bản. Cuốn sách được bắt đầu từ sự kiện Khúc Thừa Dụ
nổi dậy giành quyền tự chủ năm 905 cho tới cuộc chiến tranh Trung – Pháp năm
1884. Ưu điểm của công trình này là các nhà sử học Nhật Bản đã khai thác được
những nguồn tài liệu phong phú của Trung Quốc, Việt Nam, trên cơ sở đó, đưa ra
bức tranh toàn diện về lịch sử quan hệ giữa Việt Nam và Trung Quốc hàng ngàn
năm qua. Mặc dầu phương pháp nghiên cứu còn nặng về trình bày sự kiện hơn là
phân tích cấu trúc chiều sâu những sự kiện ấy, ý kiến trước sau trùng lặp nhau khá
nhiều, nhưng nói chung đây là một công trình nghiên cứu nghiêm túc, gợi mở cho
chúng ta nhiều tham khảo bổ ích [43, tr.19 – 20].
Công trình đáng chú ý của Liên Xô là Quan hệ Việt Nam – Trung Quốc thế
kỷ XVII – XIX của nữ sử gia G.F Murashêva. Trong công trình này, tác giả đã đưa
ra cách kiến giải riêng, muốn chứng minh tính chất xen nhau giữa hai yếu tố nửa
độc lập nửa phụ thuộc của Việt Nam đối với Trung Quốc. Ngoài ra, tác giả còn
nhận định rằng: cống phẩm Việt Nam nộp sang Trung Quốc không mang chức
23


năng thương mại, và rằng Việt Nam có đôi lúc “nhượng bộ một phần chủ quyền
của mình, nói như cách nói hiện nay, đó là những thời điểm chiến lược, nhưng
trước hết bao giờ nó cũng bảo vệ chủ quyền của mình, và đấy mới là điều quyết
định những thời điểm chiến lược trong quan hệ giữa họ với Trung Quốc” [43, tr.16
– 17].

Đặc biệt, không thể không kể đến cuốn sách Thanh đại Trung Việt tông phiên
quan hệ nghiên cứu 大 大 大 大 大 大 大 大 大 大 của Tôn Hoằng Niên 大 大 大 do Nxb
Giáo dục Hắc Long Giang, Cáp Nhĩ Tân xuất bản năm 2004 [155]. Đây là công
trình được bổ sung, hoàn thiện trên cơ sở bản Luận án Tiến sĩ của tác giả bảo vệ
thành công tại trường Đại học Phúc Đán vào năm 2000, bản Luận án đã được giới
học thuật Trung Quốc đánh giá khá cao. Một trong số đó phải kể đến lời nhận xét
của PGS. TS Sử học Sở Nghiên cứu Việt Nam thuộc Đại học Trịnh Châu Tôn
Kiến Đảng: “Nói tóm lại, công trình này của TS Tôn Hoằng Niên thể hiện góc
nhìn mới mẻ, tư liệu chi tiết xác thực, bàn luận chặt chẽ, đạt bước đột phá lớn
trong việc khai thác tư liệu, xây dựng khung lý luận cũng như trong một số nghiên
cứu có liên quan đến các vấn đề quan trọng trong mối quan hệ Trung Việt thời
Thanh, chứ không chỉ là một công trình nghiên cứu về quan hệ Trung Việt trong
những năm gần đây”1. Phải nói rằng đây là một công trình nghiên cứu khá toàn
diện về mối quan hệ giữa triều đình nhà Thanh với các triều Lê – Tây Sơn –
Nguyễn của Việt Nam từ năm 1644 đến cho đến năm 1885 trên các phương diện:
diễn tiến và vận động của mối quan hệ tông phiên, vấn đề mậu dịch triều cống,
mậu dịch trong dân gian, việc giao thiệp về biên giới, Hoa kiều v.v… trên cơ sở
tổng hợp và phân tích dữ liệu từ lượng lớn nguồn sử liệu của cả Việt Nam lẫn
Trung Quốc. Đó là điều mà chưa có công trình nào kể cả trong và ngoài Trung
Quốc đạt được cả về mặt dẫn chứng lẫn lý luận. Tuy nhiên, xuyên suốt toàn bộ
công trình nghiên cứu, tác giả luôn mang quan điểm “trật tự Hoa Di” khi đánh giá,
phân tích và nhìn nhận mối quan hệ giữa hai bên là “quan hệ tông phiên”. Do vậy,
nhiều khi lối nhận định, đánh giá của tác giả không tránh khỏi khiên cưỡng, thiếu
khách quan.

1

Theo Tôn Kiến Đảng. Thanh đại Trung Việt quan hệ sử nghiên cứu đích tân thành quả - độc Tôn Hoằng
Niên bác sĩ trước “Thânh đại Trung Việt tông phiên quan hệ nghiên cứu”, đăng trên Trung Quốc biên
cương sử địa nghiên cứu, số 1, quyển 18, năm 2008.

24


Bài viết Lịch sử quan hệ Việt Nam – Trung Quốc thế kỷ XIX thể chế triều
cống, thực và hư [115] của GS người Hàn Quốc Yu In sun thuộc Đại học Quốc gia
Seoul bàn về tính chất của thể chế triều cống giữa nhà Nguyễn với nhà Thanh. Có
thể nói, chỉ trong một bài viết mà tác giả đã nêu được những nét cơ bản nhất về
mối quan hệ giữa hai triều đình Nguyễn – Thanh thời bấy giờ, bằng việc phân tích
cái cách mà triều đình nhà Nguyễn tiếp nhận thể chế triều cống nhà Thanh, tác giả
đi đến nhận định đường lối đối ngoại độc lập tự chủ của triều đình nhà Nguyễn.
* Về những công trình nghiên cứu đặt Việt Nam trong bối cảnh mối quan hệ
Trung – Việt – Pháp:
Công trình Nước Đại Nam đối diện với Pháp và Trung Hoa 1847 – 1885 của
học giả người Nhật Bản Yoshiharu Tsuboi [114]. Đây vốn là luận văn tiến sĩ của Y.
Tsuboi tại Đại học Khoa học Xã hội ở Paris viết bằng tiếng Pháp và được GS
Nguyễn Đình Đầu dịch ra tiếng Việt. Tác giả cuốn sách đã khai thác nguồn tư liệu
phong phú bằng nhiều thứ tiếng Nhật, Pháp, Anh, Việt, v.v… ở nhiều nơi trên thế
giới để tổng hợp và phân tích về bối cảnh chính trị đầy phức tạp của triều đình Tự
Đức trước sức ép từ hai thế lực bên ngoài là Pháp và Trung Hoa. Cuối cùng tác giả
đi đến kết luận rằng do để mất lòng dân, do sự yếu kém về kinh tế, cùng với gánh
nặng trong nhiều mối quan hệ do tổ tiên để lại, lại thêm những khó khăn về chính
trị khiến rốt cục mọi nỗ lực hoạt động ngoại giao của vua Tự Đức nhằm cứu vãn
chủ quyền đã không thành công, không những thế nó còn tạo ra sự tranh giành
giữa hai cường quốc nói trên, và rồi cái kết của thế gọng kìm đó chính là một cuộc
chiến của hai thế lực bên ngoài ngay trên đất nước Việt Nam [114, tr.376 – 383].
Đây là một trong những công trình rất có giá trị trong việc nghiên cứu về quan hệ
đối ngoại của triều Nguyễn, đặc biệt là dưới thời vua Tự Đức.
Cuốn sách Trung Việt Pháp quan hệ thủy mạt 大 大 大 大 大 大 大 của Thiệu Tuần
Chính 大 大 大 [154]gồm 8 chương, tổng hợp và phân tích toàn bộ nguyên nhân

cùng bối cảnh của mối quan hệ giữa ba bên Trung Quốc – Việt Nam – Pháp. Trong
đó, tác giả dành riêng mục Tự luận thứ 3 để bàn về vấn đề quan hệ “tông phiên”
giữa Trung Quốc với Việt Nam đồng thời đưa ra quan điểm khá chủ quan và phiến
diện rằng: “Nếu mối quan hệ tông chủ của Trung Quốc ở Việt Nam quả thực là hư
danh thì tại sao Trung Quốc lại nhiều lần dốc sức thực hiện nghĩa vụ vì Việt
25