Sachvui com tien khong mua duoc gi michael sandel

“TiềnKhôngMuaĐượcGì?củaMichaelSandellàmộtcuốnsáchtuyệtvời
vàtôikhuyêntấtcảcácnhàkinhtếhọcnênđọc...Cuốnsáchđầynhữngví
dụthúvịbuộcbạnphảitưduy...Tôiđãđọctừđầuđếncuốicuốnsáchnày
trongchưađầyhaingày.Vàtôiđãghichúvàosáchnhiềuhơnbấtcứcuốn
sáchnàotôitừngđọctrongnhiềunămqua”.
TimothyBesley,JournalofEconomicLiterature
“Tuyệtvời,dễđọc,đượctruyềntảimộtcáchnhẹnhàng,uyểnchuyến,xen
lẫndídỏm...mộtcuốnsáchkhôngthểkhôngđọcvềquanhệgiữađạođứcvà
kinhtế”.
DavidAaronovitch,TheTimes(London)
“MichaelSandellàmộttrongnhữngnhàtưtưởngchínhtrịhàngđầucủa
thờiđạichúngta.Tôikhuyếnkhíchmọingườiđọccuốnsáchmớicủa
Sandel,TiềnKhôngMuaĐượcGì?Đólàbảncáotrạnghùnghồndànhcho
cáixãhộimàchúngtađangtrởthành,ởđócáigìcũngcógiácủanó”.
MichaelTomasky,TheDailyBeast
“Mộtkhảoluậnsắcbén,đượctrìnhbàymộtcáchkhéoléovềnhữngvấnđề
lớncủađờisống”.
KirkusReviews


Mụclục
LỜIGIỚITHIỆU
GIỚITHIỆUVỀTHỊTRƯỜNGVÀĐẠOĐỨC
KỶNGUYÊNTÔNVINHTHỊTRƯỜNG
MỌITHỨĐỀUMUABÁNĐƯỢC
TƯDUYLẠIVỀVAITRÒCỦATHỊTRƯỜNG

1.CHENLÊNĐẦUHÀNG
LỐIĐINHANH
LÀNĐƯỜNGDÀNHCHOXELEXUS
NGÀNHKINHDOANHXẾPHÀNG
ĐẦUCƠVÉKHÁMBỆNH
BÁCSỸCHĂMSÓCBỆNHNHÂN
LẬPLUẬNDỰAVÀOTHỊTRƯỜNG
THỊTRƯỜNGVÀXẾPHÀNG
THỊTRƯỜNGVÀTHAMNHŨNG
ĐẦUCƠVÉTHÌSAO?
QUYLUẬTXẾPHÀNG
2.ĐỘNGCƠ
TRẢTIỀNCHONGƯỜITRIỆTSẢN
TIẾPCẬNKHÁINIỆMSINHMẠNGTHEOQUANĐIỂM
KINHTẾ
THƯỞNGTIỀNCHOHỌCSINHĐƯỢCĐIỂMCAO
HỐILỘĐỂGIỮGÌNSỨCKHOẺ
NHỮNGCÔNGCỤKHUYẾNKHÍCHSAILẦM
TIỀNPHẠTVÀTIỀNPHÍ
TRẢTIỀNĐỂSĂNTÊGIÁC
TRẢTIỀNĐỂĐƯỢCBẮNMỘTCONHẢICẨU
ĐỘNGCƠVÀRẮCRỐIĐẠOĐỨC
3.THỊTRƯỜNGLẤNÁTĐẠOĐỨC
TIỀNMUAĐƯỢCGÌVÀKHÔNGMUAĐƯỢCGÌ?
MUALỜIXINLỖIVÀLỜICHÚCMỪNGĐÁMCƯỚI
QUANĐIỂMPHẢNĐỐITẶNGQUÀ
TIỀNTỆHÓAQUÀTẶNG
MUASỰTÔNVINH
HAILẬPLUẬNPHẢNĐỐITHỊTRƯỜNG
LẤNÁTGIÁTRỊPHITHỊTRƯỜNG

BÃICHẤTTHẢIHẠTNHÂN
NGÀYQUYÊNGÓPVÀĐÓNCONMUỘN
HIỆUỨNGTHƯƠNGMẠIHÓA


BÁNMÁU
HAINGUYÊNLÝCỦANIỀMTINTHỊTRƯỜNG
KINHTẾHÓATÌNHYÊU
4.THỊTRƯỜNGSỐNGVÀCHẾT
BẢOHIỂMCHONHÂNVIÊNTẠPVỤ
BẢOHIỂMBÁNHTHÁNH:ĐÁNHCƯỢCVÀOMẠNG
SỐNG
CÁCƯỢCNGƯỜICHẾT
LƯỢCSỬĐẠOĐỨCCỦABẢOHIỂMTÍNHMẠNG
THỊTRƯỜNGHỢPĐỒNGKHỦNGBỐTƯƠNGLAI
TÍNHMẠNGNGƯỜILẠ
TRÁIPHIẾUCÁICHẾT
5.QUYỀNĐẶTTÊN
BÁNCHỮKÝ
TÊNCỦATRẬNĐẤU
GHẾTHƯỢNGHẠNG
BÓNGTIỀN
BẠNQUẢNGCÁOỞĐÂY
THƯƠNGMẠIHÓACÓGÌSAI?
MARKETINGCHÍNHQUYỀN
TÁCHBIỆTGIÀUNGHÈO
LỜICẢMƠN


LỜIGIỚITHIỆU

Chúngtađãquenvàbịthuyếtphụcbởinềnkinhtếthịtrường:thông

qua giá, thị trường điều phối tài nguyên quý hiếm để phục vụ xã hội một
cách tốt nhất. Ai sẵn sàng bỏ nhiều tiền nhất để mua một cái gì đó sẽ là
ngườisửdụngnómộtcáchhiệuquảnhất.
Nhưng,sâuthẳmtronglòngmình,chúngtacũngtinrằngtiềnkhôngthể
muađượctấtcảmọithứ:nókhôngmuađượcdanhdự,khôngmuađượcsự
sốngvàcáichết.
Nhưng đâu là ranh giới giữa những gì có thể mua được bằng tiền và
nhữnggìthìkhông.Chúngtađãquenvớiviệcnhữngngườimuavémáybay
cóquyềnlênmáybaytrướcmàkhôngcầnxếphàng.Chúngtacũngquen,
tuy rằng cảm thấy khó chịu hơn, khi có người bỏ tiền để tranh giành cho
đượcmộtchỗtrongtrườngtốtchoconmìnhđihọc.Nhưngchúngtarấtkhó
chấpnhậnkhingườitabỏtiềnđểchenhàngchongườinhàmìnhvàophòng
mổcấpcứu.Chúngtacũngrấtkhóchấpnhậnkhingườitabỏtiềnrađểmua
bộphậntrêncơthểngườikháchầucấyvàocơthểmình.
Vậythìđâulàranhgiớigiữanhữnggìchúngtachấpnhậnđểtiềncóthể
muađượcvànhữnggìthìkhông?
TrongTiềnKhôngMuaĐượcGì?,tácgiảcungcấpnhữngcơsởtriếthọc,
nhữnglậpluậncănbảnđểmỗingườitrongchúngtacóthểxácđịnhđược
ranhgiớichochínhmình.Cónhữngthứmàkhitacoinónhưmộtmặthàng
cóthểmuađibánlạithìtađãhủyhoạigiátrịlàmnênbảnchấtcủanó.
Đọc xong Tiền Không Mua Được Gì?, dù ta có không trả lời trọn vẹn
đượccâuhỏinày,ítratacũngnhậnthứcđượcrằngđặtracâuhỏinàylàvô
cùngcầnthiết.Nếuchúngtakhôngđặtcâuhỏi,khôngtranhcãiđểđiđến
xácđịnhmộtranhgiớimàtoànbộcộngđồng,xãhộichấpnhận,thìrấtcó
thểthịtrườngsẽquyếtđịnhhộchúngta.Tôithấyđâylàmộtnhậnđịnhrất
quantrọngcủaMichaelSandel.
NgôBảoChâu

★★★★★


CÙNGTÁCGIẢ
•Chủnghĩatựdovàgiớihạncủacônglí(1982,1998).
•Chủnghĩatựdovàphêphán(chủbiên)(1984).
• Sự bất mãn của nền dân chủ: Nước Mỹ đi tìm kiếm triết lý chung
(1996).
•Triếthọccôngcộng:Luậnvềđạođứctrongchínhtrị(2005).
•Tìnhhuốngphảnđốisựhoànhảo:Đạođứctrongthờiđạicôngnghệdi
truyền(2007).
•Cônglý:Ngườiđọc(chủbiên)(2007).
•Phảitráiđúngsai(2009).


GIỚITHIỆUVỀ
THỊTRƯỜNGVÀĐẠOĐỨC

Cónhữngthứkhôngthểmuađượcbằngtiền.Nhưngvàothờiđạinày,

consốđókhôngnhiều.
Ngàynay,hầunhưcáigìcũngcóthểmuabánđược.Sauđâylàmộtvài
vídụ:
• Nâng cấp phòng giam: 82 dollar một đêm. Ở Santa Ana, bang
Californiavàmộtvàithànhphốkhác,cáctộiphạmkhôngliênquanđếnbạo
lựcđượcphéptrảtiềnđểhưởngđiềukiệntốthơn:mộtphònggiamsạchsẽ,
yêntĩnh,cáchxaphònggiamcủanhữngtộiphạmkhôngtrảtiền[1].
•Xechỉcómộtngườichạytrênlànđườngdànhchoxenhiềungười:8
dollar vào giờ cao điểm. Minneapolis và vài thành phố khác đang nỗ lực
giảmùntắcbằngcáchchophépcácxeôtôchỉcómộtngườitrảthêmtiềnđể

đivàolànđườngdànhchoxecónhiềungười.Mứcgiáthayđổitùytheotình
trạnggiaothông[2].
• Dịch vụ thuê phụ nữ Ấn Độ mang thai hộ: 6.250 dollar. Ngày càng
nhiềucặpvợchồngphươngTâymuốntìmngườimangthaihộđanghướng
vềẤnĐộ–nơidịchvụmangthaihộlàhợppháp,giácảlạichỉbằngmột
phầnbasovớiởMỹ[3].
•QuyềnnhậpcưvàonướcMỹ:500.000dollar.Tấtcảnhữngngườinước
ngoàiđầutư500.000dollarvàoMỹvàtạoraítnhấtmườiviệclàmởnơicó
tỷlệthấtnghiệpcaođềuđượccấpthẻxanh–giấychứngnhậnhọđượcphép
cưtrúvĩnhviễntrênđấtMỹ[4].
•Quyềnđượcbắnmộtcontêgiácđen–loàivậtđangbịđedọa:150.000
dollar.NamPhibắtđầuchophépcácchủtrangtrạichănnuôibánchocác
thợsănquyềnđượcgiếthạimộtsốlượngtêgiácnhấtđịnhđểtạođộnglực
chogiớichủtrangtrạitiếptụcnuôivàbảovệcácloàiđộngvậtđangbịđe
dọa[5].
•Số điện thoại bác sỹ riêng: 1.500 dollar trở lên một năm. Ngày càng
nhiềubácsỹmuốncungcấpdịchvụ“chămsóckháchhàng”bằngcáchcho


bệnhnhânsốđiệnthoạivàhẹnkhámngaytrongngàyvớigiátừ1.500đến
25.000dollarmộtnăm[6].
• Quyền được phát thải một tấn carbon vào bầu khí quyển: 13 euro
(khoảng 18 dollar). Liên minh châu Âu đã thành lập thị trường phát thải
carbon,trongđócáccôngtyđượcphépmuabánquyềnphátthải[7].
•Choconnhậphọcvàomộttrườngđạihọcdanhtiếng:
Mặcdùkhôngnêugiá,nhưngbanlãnhđạomộtsốtrườngđạihọchàng
đầu tiết lộ với tạp chí WallStreetJournal rằng: họ chấp nhận một số sinh
viênkhôngxuấtsắclắmvàohọcnếuchamẹcủasinhviênnàygiàucóvà
sẵnlòngđónggópmộtkhoảntiềnđángkểchotrường[8].
Khôngphảiaicũngđủtiềnmuanhữngthứnóitrên.Nhưnggiờđâycórất

nhiềucáchkiếmtiềnmớimẻ.Nếubạncầntiềnthìcóthểthửmộtvàigiải
phápmớilạsau:
•Chothuêtrán(hoặcbộphậnkháctrêncơthểbạn)đểlàmquảngcáo:
777dollar.HãnghàngkhôngNewZealandđãthuê30ngườiđểcạotócvà
xăm lên đầu họ dòng chữ: “Bạn cần thay đổi? Hãy hạ cánh xuống New
Zealand”[9].
•Đóng vai chuột bạch cho các công ty dược phẩm thử nghiệm tính an
toàncủathuốctrêncơthểngười:7.500dollar.Mứcgiácóthểcaohoặcthấp
hơn,tùyvàomứcđộảnhhưởngcủaquytrìnhthửnghiệmthuốcvàsựkhó
chịumàbạnphảichịuđựng[10].
• Đánh thuê ở Somalia hoặc Afghanistan: từ 250 dollar một tháng tới
1.000 dollar một ngày. Mức giá phụ thuộc trình độ, kinh nghiệm và quốc
tịch[11].
• Xếp hàng ở Đồi Capitol để giữ chỗ cho những người vận động hành
lang muốn tham gia phiên điều trần quốc hội: 15-20 dollar/giờ. Những
ngườichuyênvậnđộnghànhlangtrảtiềnchocáccôngtydịchvụxếphàng
vàcáccôngtynàysẽthuênhữngngườivôgiacưvànhiềungườikhácđể
xếphànghộ[12].
•Nếubạnlàmộthọcsinhlớphaiởmộtngôitrườngdướichuẩnởthành
phố Dallas, đọc một cuốn sách, bạn được 2 dollar. Để khuyến khích học
sinhđọcsách,nhàtrườngsẽtrảtiềnchomỗicuốnsáchcácemđọc[13].
•Nếu bạn bị béo phì, giảm được 6,5kg trong bốn tháng, bạn được 378


dollar.Cáccôngtybảohiểmsứckhỏesẵnlòngtrảtiềnđểtạođộnglựccho
bạngiảmcâncũngnhưcócácthóiquensốnglànhmạnhkhác[14].
• Mua bảo hiểm nhân thọ cho người ốm hoặc người già, nộp phí bảo
hiểmhàngnămtrongthờigianngườiđócònsốngrồinhậntiềnbồithường
khi người đó qua đời: có khả năng lên tới hàng triệu dollar (tùy vào từng
hợpđồng). Hình thức đánh cược vào tính mạng người lạ này đã trở thành

mộtngànhkinhdoanhtrịgiá30tỷdollar.Ngườimàtađánhcượccàngsớm
quađờithìtacàngkiếmđượcnhiềutiền[15].
Chúngtađangsốngtrongthờiđạimàgầnnhưmọithứđềucóthểmua
bán được. Trong hơn ba thập kỷ qua, thị trường – và các giá trị của thị
trường–đãchiphốiđờisốngcủachúngtamạnhmẽhơnbaogiờhết.Chúng
takhônghềcốýlàmnhưvậy.Mànótựxuấthiện,rơixuốngđầuchúngta.
SaukhiChiếntranhLạnhkếtthúc,thịtrườngvàtưduythịtrườngchiếm
ưu thế độc tôn, cũng dễ hiểu. Thực tế cho thấy không có phương thức tổ
chứcsảnxuấtvàphânphốihànghóanàomanglạisựthịnhvượng,giàucó
bằngthịtrường.Vàhiệntại,ngaycảkhicóngàycàngnhiềuquốcgiatrên
thếgiớiápdụngcơchếthịtrườngđểvậnhànhnềnkinhtếthìvẫncóđiềugì
khácđangdiễnra.Cácgiátrịcủathịtrườngđangngàycàngcóvaitròlớn
hơntrongđờisống.Kinhtếthốngtrịtấtcả.
Ngàynay,logicmuabánkhôngchỉcònápdụngchohànghóavậtchất
mànóchiphốitoànbộđờisống.Đãđếnlúccầnđặtcâuhỏi:liệuchúngtacó
muốnsốngkiểunàykhông?
Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com


KỶNGUYÊNTÔNVINHTHỊTRƯỜNG

Nhữngnămtrướckhixảyracuộckhủnghoảngtàichínhnăm2008là

thờikỳniềmtinvàothịtrườngvàquanđiểmnớilỏngquảnlýlênđếnđỉnh
cao nhất. Một kỷ nguyên tôn vinh thị trường, khởi đầu vào đầu thập niên
1980,khiRonaldReaganvàMargaretThatchertuyênbốrằngthịtrường–
chứkhôngphảichínhphủ–chínhlàchìakhóadẫnđếnthịnhvượngvàtự
do.Kỷnguyênnàykéodàiđếnnhữngnăm1990,thờikỳcủanhữngngười
ủnghộtưtưởngtựdovàthịtrườngnhưBillClintonvàTonyBlair.Haiông
cóquanđiểmônhòa,nhưngcóniềmtinvữngchắcrằngthịtrườnglàgiải

phápcơbảnđểmanglạilợiíchchocảxãhội.
Giờ đây, niềm tin đó đang bị lung lay. Kỷ nguyên tôn vinh thị trường
đangbướcvàogiaiđoạncuối.Cuộckhủnghoảngtàichínhkhôngchỉkhiến
người ta nghi ngờ khả năng chia đều rủi ro của thị trường, mà còn khiến
nhiềungườicócảmgiácrằngthịtrườngngàycàngxarờicácgiátrịđạođức,
vàchúngtacầnmangchúnglạigầnnhau.Nhưngchúngtavẫncònmơhồvề
tiếntrìnhnày,vàvẫnchưabiếtphảigiảiquyếtralàmsao.
Mộtvàingườichorằngbảnthânlòngthamđãlàbiểuhiệncủasuyđồi
đạođứcởcốtlõicủatưtưởngtônvinhthịtrường,vàlòngthamlàthứkhiến
conngườitanhắmmắtlàmliều.Vìvậy,theohọ,giảipháplàkiềmchếlòng
tham,đòihỏigiớichủngânhàngvàcácgiámđốcởWallStreetphảitựtrọng
hơn,cótinhthầntráchnhiệmhơn.Đồngthời,cầnápdụngcácquyđịnhphù
hợpnhằmngănchặnmộtcuộckhủnghoảngtươngtựdiễnralầnnữa.
Giỏilắmthìluậnđiểmtrêncũngchỉđúngphầnnàođóthôi.Tấtnhiên,
lòngthamđóngvaitròđángkểtrongcuộckhủnghoảngtàichính,nhưngcòn
cónguyênnhânlớnhơnnhiều.Thayđổilớnnhấttrongsuốtbathậpniênqua
khôngphảilàconngườithamlamhơn,màlàsựmởrộngcủathịtrường,của
cácgiátrịthịtrường.Chúngđãthâmnhậpcảvàonhữnglĩnhvựctrongđời
sốngvốnkhôngphảinơicủachúng.
Đểchốnglạitìnhtrạngnày,chúngtakhôngthểchỉcôngkíchlòngtham.
Chúngtacầnnhìnnhậnlạivaitròcủathịtrườngtrongxãhội;cầntranhluận
công khai về ý nghĩa của việc giữ thị trường ở đúng vị trí của nó. Để làm


được vậy, chúng ta cần phải xem xét các giới hạn đạo đức của thị trường.
Chúngtacầnđặtcâuhỏi:liệucócáigìmàcótiềncũngchẳngmuađượchay
không?
Ảnhhưởngcủathịtrườngvàtưduythịtrườnglênnhữngkhíacạnhcủa
đờisốngvốnkhôngbịcácchuẩnmựcthịtrườngchiphốilàmộttrongnhững
thayđổiđángkểnhấtcủathờiđạichúngta.

Hãy xem sự xuất hiện như nấm của các trường học, bệnh viện, nhà tù
hoạt động vì lợi nhuận và hiện tượng thuê các nhà thầu quân sự tư nhân
trongchiếntranh.(ThựctếlàởIraqvàAfghanistan,línhđánhthuêthuộccác
nhàthầutưnhânđônghơnquânnhânchínhquythuộcquânđộiMỹ[16]).
Hãyxemsựlumờcủalựclượngcảnhsáttrướccáccôngtyanninhtư
nhân–nhấtlàtạiMỹvàAnh,nơicảnhsáttưnhânđônggấpđôicảnhsátnhà
nước[17].
Hãyxemchiếndịchmarketingthuốchùnghổcủacáccôngtydượcphẩm
hướng vào người dân các nước giàu. (Nếu bạn đã từng xem chương trình
quảngcáotrongcácbảntinbuổitốicủatruyềnhìnhMỹthìhoàntoàncóthể
hiểu được chuyện bạn nghĩ rằng vấn đề y tế nghiêm trọng nhất thế giới
khôngphảibệnhsốtrét,bệnhmùsông [18]haybệnhngủ,màlàdịchbệnh
khủngkhiếpcótênlàrốiloạncươngdương).
Và hãy xem xét hiện tượng quảng cáo xuất hiện trong trường học; mua
bán “quyền đặt tên” công viên và không gian công cộng; quảng cáo “thiết
kế”trứngvàtinhtrùngchonhữngngườicầnhỗtrợtrongsinhsản;thuêphụ
nữởcácnướcđangpháttriểnmangthaihộ;cáccôngtyvàcácquốcgiamua
bánquyềnphátthải;haymộthệthốngtàichínhtrongbầucửgầnnhưcho
phépmuabánphiếubầu.
Bamươinămtrước,việcsửdụngthịtrườngđểphânbổcácdịchvụliên
quan đến y tế, giáo dục, an ninh quốc phòng, công lý, bảo vệ môi trường,
giảitrí,sinhconvàcáchànghóaxãhộikháclàđiềuchưaaingheđến.Giờ
đây,chúngtachorằnghầuhếtnhữnghiệntượngnàylàhiểnnhiên.


MỌITHỨĐỀUMUABÁNĐƯỢC

Tạisaophảibănkhoănchuyệnchúngtađangtrởthànhmộtxãhộimà

trongđómọithứđềumuabánđược?

Vìhailýdo.Thứnhấtlàbấtcông,vàthứhailàthamnhũng.Hãynóivề
bất công trước. Trong một xã hội mà mọi thứ đều mua bán được, những
người có càng ít của cải thì cuộc sống sẽ càng khó khăn. Tiền càng mua
đượcnhiềuthứthìsựgiàucó(hoặcnghèođói)càngđángquantâm.
Nếulợithếduynhấtmàngườigiàucóđượclàhọcóthểmuaduthuyền,
muaôtôthểthao,hưởngnhữngkỳnghỉtuyệtvờithìbấtcôngbằngvềthu
nhậpvàtàisảnkhôngphảivấnđềquálớn.Nhưngnếutiềnmuađượcngày
càngnhiềuthứ–ảnhhưởngchínhtrị,ytếchấtlượngtốt,nhàởnơiantoàn
chứkhôngphảinơicónhiềutộiphạm,trườnghọcnổitiếng–thìviệcphân
chiathunhậpvàcủacảicàngquantrọnghơn.Nếumọiđiềutốtđẹpđềucó
thểmuabánđượcthìtiềnsẽtạoramọisựkhácbiệttrênđờinày.
Vìlýdođómàvàithậpkỷvừaqualàquãngthờigianhếtsứckhókhăn
đốivớicácgiađìnhnghèovàtrunglưu.Cáchbiệtgiữangườigiàuvàngười
nghèotănglên,hơnnữa,việcmọithứđềucóthểtrởthànhhànghóađãlàm
hậuquảcủabấtcôngbằngthunhậptrởnêntồitệhơn,vàviệckiếmđược
tiềncàngtrởnêncầnthiết.
Khómànóitườngtậnngọnngànhlýdothứhai.Đâykhôngphảivấnđề
bấtcông/côngbằng,màlàchuyệnthịtrườngcóxuhướnglàmxóimòncuộc
sống. Khi những điều tốt đẹp trên đời bị định giá, chúng sẽ không còn tốt
đẹpnữa.Vìthịtrườngkhôngchỉphânbổhànghóamàcònbộclộ,khuyến
khíchconngườicónhữngtháiđộnhấtđịnhvớicácloạihànghóa.Trảtiền
chotrẻcóthểlàmcácemđọcsáchnhiềuhơn,nhưngđồngthờicácemcũng
sẽcoiđọcsáchnhưlàmviệcvặtchứkhôngphảilàmộtcáchđểthỏamãn
nhucầutựthân.Traomộtghếsinhviênnămthứnhấtđạihọcchongườitrả
giácaonhấttrongcuộcđấugiásẽtạothunhậpchotrườngđạihọc,nhưng
cũnglàmxóimònuytíncủatrường,suygiảmgiátrịtấmbằngmàtrường
cấp. Sử dụng lính đánh thuê người nước ngoài cho cuộc chiến nước mình
thamgiasẽhạnchếtổnthấttínhmạngngườidântrongnước,nhưngcũng

làmmấtđiýnghĩavềbổnphậncôngdân.
Cácnhàkinhtếhọcthườnggiảđịnhrằngthịtrườngcótính“trơ”,không
tác động gì đến các loại hàng hóa trong đó. Nhưng không phải vậy. Thị
trườngcótạoraảnhhưởng.Đôikhi,giátrịthịtrườnglấnátnhữnggiátrịphi
thịtrườngđángquantâm.
Dĩnhiên,khôngainhấttríđượcvớinhaugiátrịnàođángquantâm,giá
trịnàokhôngvàtạisao.Vìvậy,đểxácđịnhxemcáigìnênvàkhôngnên
muađượcbằngtiền,chúngtaphảixácđịnhđượcnhữnggiátrịnàochiphối
cáclĩnhvựckhácnhautrongđờisốngcánhânvàxãhội.Cáchsuynghĩvề
vấnđềnàychínhlànộidungchủđạocủacuốnsách.
Tôixintrìnhbàytómtắtcâutrảlờimàtôinghĩlàphùhợp:khiquyếtđịnh
nhữnghànhvi,sựvậtnàođượcphépmuabán,chúngtađangngầmchorằng
chúngphùhợpvớivaitròhànghóa–tứclàcôngcụsinhlợivàđápứngnhu
cầusửdụng.Nhưngkhôngphảihànghóanàocũngphùhợpvớicáchđánh
giánày[19].
Vídụrõràngnhấtlàconngười.Chếđộnôlệthậtkinhkhủngbởinócoi
conngườilàhànghóa,cóthểmuabánởphiênchợđấugiá.Đốixửvớicon
ngườitheocáchấylàsaitrái,vìmỗingườiđềucóphẩmgiávàđángđược
tôntrọngchứkhôngthểbịcoilàmộtvậtđểsởhữuhaymộtcôngcụđểsử
dụng.
Có thể đánh giá tương tự về nhiều sự vật hoặc hành vi tốt đẹp khác.
Chúngtakhôngchophépmuabántrẻemtrênthịtrường.Ngaycảkhingười
muađốixửtốtvớinhữngembéhọmuađượcthìviệcchophéphìnhthành
thịtrườngtrẻemđãkhuyếnkhíchxãhộiđánhgiásaivềgiátrịcủacácem
nhỏ.Trẻemkhôngthểlàhànghóatiêudùng,màphảilàđốitượngcủatình
yêu,sựquantâm.Hoặcvấnđềquyềnvànghĩavụcôngdân.Nếubạnđược
yêucầuthựchiệnmộtnghĩavụpháplýthìbạnkhôngthểthuêngườikhác
làmhộbạn.Chúngtacũngkhôngchophépngườidânđượcbánláphiếucủa
mìnhchodùcónhiềungườisẵnlòngmuachúng.Tạisao?Vìchúngtatin
rằngkhôngthểcoinghĩavụcôngdânlàtàisảncủacánhânmỗingườimà

phảicoiđólàtráchnhiệmđốivớixãhội.Thuêngườikhácthựchiệnnghĩa
vụcôngdâncủamìnhchínhlàhạthấpvàđánhgiásainghĩavụđó.
Những ví dụ nói trên minh họa cho một điều có ý nghĩa lớn hơn: Có


nhữngđiềutốtđẹptrongcuộcsốngsẽbịxóimòn,bịhưhỏngnếuchúngbị
coilàhànghóa.Vìvậy,đểxácđịnhxemthịtrườngcóthểtồntạiởđâu,cái
gìnêntránhxathịtrườngthìchúngtaphảitìmracáchthứcđánhgiágiátrị
mộtsốthứnhưsứckhỏe,giáodục,cuộcsốnggiađình,tựnhiên,nghệthuật,
tráchnhiệmcôngdân,v.v...Chúngđềulànhữngvấnđềmangtínhđạođức
và chính trị chứ không chỉ đơn thuần là kinh tế. Muốn trả lời câu hỏi nói
trên,chúngtaphảitranhluậntừngvấnđềmộtvềýnghĩađạođứccủachúng
vàcáchđánhgiáchúngsaochohợplý.
Cuộctranhluậnnàykhônghềtồntạitrongkỷnguyêntônvinhthịtrường.
Hậuquảlàkhikhôngnhậnbiếtđượcvấnđề,khôngbaogiờnghĩđếnchuyện
tranhluậnvềchúng,từchỗcómộtnềnkinhtếthịtrường,chúngtađãtrượt
sangtrạngtháitrởthànhmộtxãhộithịtrường.
Sựkhácbiệtlàởchỗ:Nềnkinhtếthịtrườnglàmộtcôngcụđánggiávà
hiệu quả, giúp chúng ta tổ chức được hoạt động sản xuất. Còn xã hội thị
trường là một phương thức sống mà trong đó, các giá trị thị trường thâm
nhậpvàomọingócngáchcủacuộcsốngconngười.Trongxãhộithịtrường,
cácmốiquanhệxãhộiđềuthayđổichophùhợpvớihìnhảnhthịtrường.
Thiếusótlớncủanềnchínhtrịđươngđạilàchúngtachưatừngtranhluận
vềvaitrò,phạmvicủathịtrường.Chúngtamuốnmộtnềnkinhtếthịtrường
haymộtxãhộithịtrường?Vaitròcủathịtrườngtrongđờisốngxãhộivà
cácmốiquanhệcánhânlàgì?Làmsaochúngtaxácđịnhđượchànghóa
nàođượcphépmuabán,cònhànghóanàophảichịusựchiphốicủacácgiá
trịphithịtrường?Chỗnàokhôngnêncóvaitròcủađồngtiền?
Cuốnsáchnàysẽtìmcáchtrảlờicáccâuhỏitrên.Vìchúngliênquanđến
những quan điểm còn đang gây tranh cãi về một xã hội tốt đẹp, một cuộc

sốngtốtđẹpnêntôikhôngdámhứamìnhcócâutrảlờidứtkhoát.Nhưngtôi
hy vọng ít nhất mình cũng khởi xướng được cuộc tranh luận công khai về
chúng,đồngthờiđưarađượccơsởtriếthọcchocáclậpluận.


TƯDUYLẠIVỀVAITRÒCỦATHỊTRƯỜNG

Ngaycảnếubạnđồngýrằngchúngtacầntranhluậnvềnhữngvấnđề

lớnliênquanđếnđạođứccủathịtrườngthìhẳnbạncũngkhôngtinlàcuộc
tranhluậnsẽđiđếnhồikết.Longạinàylàchínhđáng.Nếumuốntưduylại
vềvaitròvàphạmvicủathịtrường,trướchếtchúngtacầnbiếtrằngsẽgặp
phảihaitrởngạilớn,dễgâynảnchí.
Thứnhấtlàtưduythịtrườngđãcóuytínvàquyềnlựctừlâu,ngaycảsau
khithịtrườngvừagặpphảithấtbạilớnnhấttrong80nămqua.Thứhailà
các cuộc tranh luận công khai xưa nay thường vô nghĩa và chứa đầy ác ý.
Haitrởngạinàykhôngphảihoàntoànđộclậpvớinhau.
Trởngạiđầutiênkhákhóhiểu.Giờđây,cuộckhủnghoảngtàichínhnăm
2008 được đa phần mọi người coi là hậu quả đạo đức của việc o bế thị
trườngmộtcáchmùquángtrongbathậpkỷ,trảiquanhiềuthayđổivềchính
trị.NhưngkhicáccôngtytàichínhmộtthờilừngdanhcủaWallStreetgần
nhưsụpđổ,đòihỏingânsáchnhànước–vốnlàthuếngườidânđóngvào–
phảichimộtsốtiềncứutrợkhổnglồthìcóvẻcầnxemxétlạivaitròcủathị
trường.NgaycảAlanGreenspan,cựuChủtịchCụcDựtrữLiênbangMỹ,
một“thầycả”củatínngưỡngtônvinhthịtrườngcũngphảithừanhậnmình
bịrơivào“tìnhtrạngchoángvángmấtniềmtin”vìhóarathịtrườngtựdo
khôngcònkhảnăngtựsửachữasailầm[20].TrangbìaTheEconomist–một
tạpchíủnghộmạnhmẽthịtrườngtựdocủaAnh–đãđănghìnhmộtcuốn
giáotrìnhkinhtếhọcđangtanthànhbùndướihàngtítlớn:KINHTẾHỌC
ĐÃSAIỞĐÂU?[21]

Kỷnguyêntônvinhthịtrườngđiđếnkếtcụcthảmhại.Vìvậy,giờhẳnlà
lúcđểnghĩvềđạođức,làkhoảngthờigianđểsuyngẫmlại,thậtkỹcàng,về
niềmtinvàothịtrường.Nhưngmọichuyệnkhôngdiễnranhưthế.
Thấtbạingoạnmụccủathịtrườngtàichínhnhìnchungkhônglàmsuy
giảmđibaonhiêuniềmtinvàothịtrường.Thựctếlàcuộckhủnghoảngtài
chính làm tổn thất uy tín của chính phủ nhiều hơn là của ngân hàng. Năm
2011,cáccuộcđiềutrachothấyngườidânMỹchorằngchínhphủliênbang
cólỗilớnhơncácthểchếtàichínhWallStreettrongvấnđềkinhtếmàđất


nướcđanggặpphải–vớitỷlệcaohơn2:1[22].
CuộckhủnghoảngtàichínhđãnhấnsâunướcMỹvàphầnlớnthếgiới
vào một đợt suy thoái kinh tế tồi tệ nhất kể từ thời Đại Khủng hoảng và
khiếnhàngtriệungườimấtviệclàm.Nhưngnóvẫnkhônglàmchochúngta
suynghĩlạimộtcáchnghiêmtúcvềthịtrường.TạiMỹ,hậuquảrõràngnhất
vềmặtchínhtrịchỉlàsựnổilêncủaphongtràoTeaPartycủanhữngngười
thù ghét chính phủ và ủng hộ thị trường tự do quyết liệt đến mức Ronald
Reagancũngphảixấuhổ.Mùathunăm2011,phongtràoChiếmphốWall
đãgâyranhữngcuộcbiểutìnhởkhắpcácthànhphốtrênnướcMỹvàcảthế
giới.Ngườidânbiểutìnhchốnglạisứcmạnhcủacácngânhàngvàcôngty
lớnvàphảnđốisựbấtcôngvềthunhậpvàtàisảnđangngàycànggiatăng.
Mặcdùcóxuhướngtưtưởngkhácnhau,nhưngcảhaiđềuthểhiệnsựgiận
dữkiểudântúytrướccáchnhànướctungtiềncứutrợ[23].
Mặcdùcácphongtràobiểutìnhđãlêntiếngphảnđối,nhưngmộtcuộc
tranhluậnnghiêmtúcvềvaitrò,phạmvicủathịtrườnggầnnhưvẫnchưa
xuấthiệntrongđờisốngchínhtrị.ĐảngDânchủvàđảngCộnghòa,nhưbấy
lâunay,vẫncãicọvềthuế,chitiêu,thâmhụtngânsách,chỉkháclàgiờtư
tưởngđảngpháicủahọmạnhhơnvàgầnnhưkhôngcókhảnăngtạocảm
hứng hay thuyết phục người khác. Ảo tưởng về nền chính trị vỡ tan khi
người dân trở nên chán nản trước một hệ thống chính trị không thể hành

độngvìlợiíchchunghaylàmgìđểgiảiquyếtnhữngvấnđềgaycấnnhất.
Trởngạithứhaingăncảnchúngtatranhluậnvềgiớihạnđạođứccủathị
trường là các cuộc tranh luận công khai chẳng đâu vào đâu. Giờ đây, các
cuộc tranh luận chính trị chủ yếu chỉ là hai người hét vào mặt nhau trên
truyềnhình,nhữngbàiđảkíchchuacaynặngtínhđảngpháitrênsóngphát
thanh, những trận “ẩu đả” tư tưởng tại Quốc hội. Trong tình hình đó, thật
khótưởngtượngxãhộisẽtranhluậnnghiêmtúcvềnhữngvấnđềđạođức
gâytranhcãiđểđánhgiáđúnggiátrịcủanhữngthứnhưsinhcon,trẻem,
giáo dục, sức khỏe, môi trường, trách nhiệm công dân... Nhưng tôi tin là
chúngtacóthểtranhluậnnghiêmtúc,vànósẽtiếpthêmsinhlựcchođời
sốngxãhộichúngta.
Mộtsốngườithấytrongnềnchínhtrịđầyácýnàylạichứaniềmtinđạo
đức thái quá: Quá nhiều người tin tưởng quá sâu sắc, quá phấn khích vào


niềmtincủahọvàmuốnápđặtnóchomọingườixungquanh.Vớitôi,nghĩ
nhưvậylàhiểusaitìnhhìnhtồitệhiệntại.Vấnđềmànềnchínhtrịđanggặp
phảikhôngphảilàngườitatranhluậnquánhiềuvềđạođứcmàthựcralà
quáít.Vàcăngthẳngchínhtrịlênquácaochínhlàvìnóhầunhưkhôngcó
chútđạođức,tinhthầnnàocả.Nókhôngthểtrảlờiđượcnhữngcâuhỏilớn
màmọingườiquantâm.
Cónhiềunguyênnhânkhiếnchínhtrịhiệnđạithiếuvắngyếutốđạođức.
Mộttrongsốđólàchúngtathườngtìmcáchloạibỏcáckháiniệmvềsống
đẹprakhỏicáccuộctranhluậncôngkhai.Vớimongmuốntránhxungđột
bèphái,chúngtathườngyêucầucáccôngdânphảicởibỏniềmtinđạođức
vàtinhthầncủahọtrướckhibướcvàodiễnđànchung.Mongmuốnấyđúng,
nhưngkhingầnngạitranhluậnthếnàolàsốngđẹptrongchínhtrị,chúngta
đãtạocơhộithuậnlợichotưtưởngtônvinhthịtrườngvàlậpluậndựavào
thịtrườngpháttriển.
Lậpluậndựavàothịtrườngcũnglàmđờisốngxãhộimấtđiýnghĩađạo

đứctheocáchcủariêngnó.Thịtrườnghấpdẫnmộtphầnlàởchỗnókhông
phánxétlựachọncủaconngười.Nókhônghỏicáchđánhgiágiátrịhàng
hóanàycó tốthơn, đángcoitrọng hơncách kiahaykhông. Nếucó người
sẵnlòngtrảtiềnđểđượcphụcvụnhucầutìnhdụchayđểmuamộtquảthận,
và có một người trưởng thành khác sẵn lòng đáp ứng thì câu hỏi duy nhất
cácnhàkinh tếhọc đưaralà: “Baonhiêu tiền?”Thịtrường khôngchỉ tay
vàomặttavàbảo:Khôngđược.Nókhôngphânbiệtlựachọnnàocaoquý,
lựachọnnàotầmthường.Mỗingườithamgiagiaodịchđượctựquyếtđịnh
mìnhđặtgiábaonhiêuchohànghóa,dịchvụđượcđemramuabán.
Quanđiểmkhôngphánxétđốivớicácgiátrịlàcốtlõicủalậpluậndựa
vàothịtrườngvànógiảithíchđángkểtạisaothịtrườngđượcưachuộng.
Nhưngkhingạingầntranhluậnvềđạođứcvàtinhthần,cộngvớiviệcquáo
bếthịtrường,chúngtađãphảitrảgiáđắt.Dòngchảyđạođứcvàtinhthần
côngdântrongcáccuộctranhluậnchungđãcạnkiệt.Nềnchínhtrịkiểukỹ
trị,quảnlýđãhìnhthành,ảnhhưởngxấuđếnrấtnhiềuxãhộihiệnnay.
Một cuộc tranh luận về giới hạn đạo đức của thị trường sẽ cho phép
chúngta,vớitưcáchlàmộtxãhội,quyếtđịnhđượcởđâuthìthịtrườngcó
thểmanglạiđiềutốtđẹpvàởđâuthìkhông.Nócũngsẽtiếpthêmsinhlực


chonềnchínhtrịkhimờigọicácquanđiểmkhácnhauvềsốngđẹpquaytrở
lạidiễnđànchung.Vìnhữnglậpluậnnàycònđemlạiđiềugìnữa?Nếubạn
đồngýrằngviệcmuabánmộtloạihànghóasẽlàmhưhỏng,suythoáihàng
hóaấythìhẳnbạnphảitinrằngcócáchkhácphùhợphơnđểđánhgiágiátrị
củanó.Thậtvônghĩanếunóirằngmộthànhvi,mộtvaitrònàođócóthểbị
hưhỏng–chẳnghạnnhưlàmchamẹhaytưcáchcôngdân–nếubạnkhông
nghĩrằngcócáchlàmchamẹ,hoànthànhnghĩavụcôngdântốthơnnhững
cáchkhác.
Nhữngphánxétđạođứcnóitrênchínhlànguyênnhânkhiếnthịtrường
vẫncómộtsốrấtítgiớihạnnóchưavượtqua.Chúngtakhôngchophépcha

mẹbánconhaycôngdânbánphiếubầu.Vàmộttrongnhữnglýdochínhlà
rõràngchúngtađangphánxét:chúngtatinrằngbánconhaybánphiếubầu
cónghĩalàchúngtađánhgiásaigiátrịcủaconcái,củaláphiếu,đồngthời
gieomầmchonhiềutưtưởngxấu.
Khisuyngẫmvềgiớihạnđạođứccủathịtrường,chúngtasẽkhôngtránh
đượcnhữngvấnđềtrên.Nóđòihỏichúngtaphảicôngkhaitranhluậncùng
nhauvềcáchthứcđánhgiágiátrịcủanhữngđiềutốtđẹpmàchúngtacoi
trọng.Thậtđiênrồnếutahyvọngrằngmộtmôitrườngtranhluậnchungchú
trọnghơnvềđạođức,kểcảkhichútrọnghếtmứccóthể,sẽgiúpchúngta
đồngthuậnvềmọivấnđềđanggâytranhcãi.Nhưngnósẽlàmchoxãhội
lànhmạnhhơn.Vànósẽkhiếnchúngtabiếtrõhơncáigiámìnhphảitrảkhi
sốngtrongmộtxãhộimàmọithứđềuđemramuabánđược.
Mỗikhinghĩvềđạođứctrongthịtrường,chúngtaliêntưởngngayđến
cácngânhàngởWallStreetvớinhữngviệclàmkhinhsuấtcủahọ;cácquỹ
phòng ngừa rủi ro với khoản tiền cứu trợ và cải cách quy định quản lý.
Nhưng thách thức đạo đức và chính trị mà chúng ta đang phải đối mặt lại
trầntụchơn,rộnglớnhơnnhiều.Đólàphảitưduylạivềvaitrò,phạmvi
củathịtrườngtrongđờisốngxãhội,mốiquanhệgiữaconngườivàcuộc
sốnghằngngàycủachúngta.


1
CHENLÊNĐẦUHÀNG

Không ai thích phải xếp hàng chờ đợi. Đôi khi bạn có thể trả tiền để

đượcchenlêntrênkhixếphàng.Đãtừlâu,aicũngbiếtrằngởcácnhàhàng
nổitiếng,vàonhữngtốiđôngkhách,kháchsẽkhôngphảichờlâunếuđưa
mộtkhoảntiền“tip”hậuhĩnhchongườiphụtráchnhàhàng.Khoảntiềnnày
gầnnhưlàtiềnhốilộ,đượctraonhậnmộtcáchkínđáo.Nhàhàngkhônghề

treobiểnngoàicửasổđểthôngbáorằngaidúichongườiphụtráchtờ50
dollarthìsẽcóbànngaylậptức.Nhưngnhữngnămgầnđây,việcbánquyền
chenchỗkhixếphàngđãtrởnêncôngkhaivàphổbiến.

LỐIĐINHANH

Dòngngườixếphàngdàiởcửakiểmtraanninhsânbaykhiếnnhiều

ngườithấydichuyểnbằngmáybaythậtmệtmỏi.Nhưngkhôngphảiaicũng
phảichờđợitrongdòngngườixếphàngngoằnngoèo.Nhữngngườimuavé
hạngnhấthoặchạngthươnggiacóthểvàobằnglốiưutiênđểlênthẳngvị
trí đầu hàng. Hãng hàng không Anh British Airways gọi đây là “lối đi ưu
tiên”–dịchvụchonhữngngườitrảphícaođượcchenlêntrênkhixếphàng
ởcửakiểmtrahộchiếuvànhậpcảnh[24].
Nhưng phần lớn mọi người không đủ khả năng mua vé máy bay hạng
nhất. Nên các hãng hàng không bắt đầu cho phép khách hàng hạng thông
thường có cơ hội được mua vé chen lên hàng đầu như một dạng nâng cấp
mộtphầndịchvụ.Với39dollar,bạnsẽmuađượcquyềnlênmáybaytrước,
đồng thời không phải xếp hàng ở điểm kiểm tra an ninh cho chặng bay từ
Denver đến Boston của hãng United Airlines. Ở Anh, sân bay Luton,
Londoncungcấpdịchvụ“lốiđiưutiên”vớigiácònrẻhơn:hoặcbạnxếp
hàngđểkiểmtraanninh,hoặcbạntrả3bảng(khoảng5dollar)đểđượcđổi
lênđầuhàng[25].


Nhữngngườiphảnđốiphànnànrằngdịchvụ“lốiđiưutiên”vàokiểm
traanninhởsânbaykhôngphảiđểbán.
Họchorằng kiểmtra anninhlà vấnđề liênquanđến quốcphòng, chứ
khôngphảitiệnnghinhưghếngồicóchỗđểchânrộnghayđặcquyềnlên
máy bay sớm. Và mọi khách hàng nên cùng chia sẻ trách nhiệm không để

bọnkhủngbốlênmáybay.Cáchãnghàngkhôngtrảlờilàaicũngbịkiểm
tranhưnhau,chỉcóthờigianchờđợilàkhácnhau,tùyvàosốtiềnhọtrả.
Chừngnàomọingườiđềubịkiểmtratoànthângiốngnhau–cáimàhọđảm
bảoduytrì–thìdịchvụkhôngphảixếphàngchờđợilâulàmộttiệnnghi
màhọcóquyềntựdođembán[26].
Cáccôngviêngiảitrícũngbắtđầubánquyềnchenlêntrênkhixếphàng.
Theo truyền thống, khách tham quan phải xếp hàng chờ đợi hàng giờ để
đượcchơitròtàulượnhayvàonhữngđiểmthamquanphổbiếnnhất.Giờ
đây, công viên Universal Studios Hollywood và một số công viên giải trí
khácđãcungcấpdịchvụgiúpbạnkhôngphảichờ:nếumuavévớigiágấp
đôimứcthôngthường,bạnsẽđượccấpthẻchophépbạnchenlênđầuhàng.
Dịchvụưutiênvàochơitròtàulượnmạohiểmởcôngviêngiảitríchủđề
Xácướpbáothùcólẽkhôngphảichịugánhnặngđạođứcbằngdịchvụđặc
quyềnvàokiểmtraanninhsânbay.Thếnhưngmộtsốngườivẫnrênrỉchê
bai,chorằngnólàmxóimònthóiquencủangườicôngdân.Mộttrongsốhọ
viết:“Đãquarồinhữngngàymàviệcxếphàngvàocôngviêngiảitrílàmột
côngcụvĩđạigiúpmanglạicôngbằng,vàmỗigiađìnhđếnthamquanđều
chờđợiđếnlượtmìnhmộtcáchdânchủ”[27].
Điềuthúvịlàcáccôngviêngiảitríthườngcheđậyđặcquyềnhọcung
cấp. Để tránh làm tổn thương các khách hàng thông thường, một số công
viên cho khách hàng đặc biệt đi cửa sau, cổng riêng; một số khác lại cho
ngườidẫnriêngkháchVIPđikhihọđượcchenlênhàngđầu.Hànhvithận
trọngnàychothấyviệctrảtiềnđểchenlêntrênkhixếphàng–kểcảởcông
viên giải trí – đã đánh mạnh vào nhận thức thông thường là công bằng có
nghĩalàbạnphảiđợiđếnlượtmình.Nhưngtrêntrangwebbánvéthìcông
viênUniversalkhôngtỏradèdặtnhưvậy.Họchàogiá149dollarchotấm
thẻđượcxếphàngởvịtríđầutiênvớicâutuyênbốthẳngthừng,khôngthể
nhầmlẫn:“Khôngphảixếphàngchomọitròchơi,buổidiễnvàđiểmtham

quan!”[28]
Nếubạnkhôngmuốnchenlênkhixếphàngởcôngviêngiảitrí,bạncó
thểchọnmộtđiểmthamquancổđiểnhơn,vídụnhưtòanhàEmpireState.
Với22dollar(trẻemlà16dollar),bạncóthểđithangmáylêntầng86để
ngắmkhungcảnhngoạnmụccủathànhphốNewYork.Khôngmaylàđịa
điểmnàycũngthuhúthàngtriệukháchdulịchmỗinăm,vàthờigianchờ
thangmáycóthểlênđếnhànggiờ.Vìvậy,tòanhàEmpireStateđưaradịch
vụlốiđiưutiêntheokiểucủahọ.Với45dollarmộtngười,bạncóthểmua
véđiưutiênvàkhôngphảixếphàngcảởcửakiểmtraanninhvàcửalên
thangmáy.180dollarchomộtgiađìnhhoặcbốnngườicóvẻlàmộtmứcgiá
caochoviệcđượclênưutiênlênthangmáynhanh.Nhưngnhưtrangweb
bánvéđãnêu:véđiưutiênlà“mộtcơhộituyệtvời”đểbạn“cókhoảngthời
gianđặcbiệtnhấtởNewYorkvàởtòanhàEmpireStatekhikhôngphảixếp
hàngvàđithẳnglênnơicótầmnhìnđẹpnhất”[29].