Ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy học địa lý ở trường trung học phổ thông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG
ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI

NGUYỄN VĂN TUẤN

ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ THÔNG TIN VÀ
TRUYỀN THÔNG TRONG DẠY HỌC ĐỊA
LÝ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN ÁN TIẾN SĨ GIÁO DỤC HỌC

HÀ NỘI - 2014


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG
ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI

NGUYỄN VĂN TUẤN

ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ THÔNG TIN VÀ
TRUYỀN THÔNG TRONG DẠY HỌC ĐỊA
LÝ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
Chuyên ngành: Lý luận và Phương pháp dạy học bộ
môn Địa lý
Mã số: 62.14.01.11

LUẬN ÁN TIẾN SĨ GIÁO DỤC HỌC
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
1. PGS.TS. Đặng Văn Đức
2. PGS.TS. Ngô Quang Sơn

HÀ NỘI - 2014


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.
Các số liệu, kết quả nghiên cứu nêu trong luận án là trung
thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào.
Tác giả luận án

Nguyễn Văn Tuấn


LỜI CẢM ƠN
Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến tập thể hướng dẫn khoa học:
1. PGS.TS Đặng Văn Đức, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội;
2. PGS.TS Ngô Quang Sơn, Viện trưởng Viện Dân tộc, Ủy ban Dân tộc,
đã tận tình hướng dẫn và tạo điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành luận án
này.
Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Phòng Sau đại học, Phòng
Tạp chí & TTKHCN, Ban Chủ nhiệm Khoa Địa lý, Bộ môn PPGD Địa lý Trường
Đại học Sư phạm Hà Nội đã nhiệt tình giảng dạy, hướng dẫn, đóng góp ý
kiến và tạo điều kiện thuận lợi, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên
cứu tại trường.
Tôi cũng xin cảm ơn quý thầy giáo, cô giáo và các em học sinh Trường
THPT Long Xuyên, Trường Thực hành Sư phạm – ĐHAG, Trường THPT
chuyên Bến Tre, Trường THPT Thủ Khoa Nghĩa, THPT Vĩnh Thạnh, THPT Kiên
Hải, THPT chuyên Thoại Ngọc Hầu đã hợp tác, giúp đỡ tôi trong quá trình điều
tra, khảo sát và thực hiện một số nội dung liên quan đến đề tài luận án.
Tôi xin cảm ơn gia đình, những người thân và bạn bè đã ủng hộ, giúp đỡ
và chia sẻ với tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án.

Trân trọng cảm ơn những ý kiến đóng góp để luận án được hoàn thiện
hơn./.
Hà Nội, tháng 7/2014
Tác giả luận án

Nguyễn Văn Tuấn


MỤC LỤC
Lời cam đoan
Lời cảm ơn
Mục lục
Danh mục các chữ viết tắt
Danh mục bảng
Danh mục hình
MỞ ĐẦU....................................................................................................................1
1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................................1
2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
.............................................................................2
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
..........................................................................3
4. Giả thuyết khoa học
................................................................................................3
5. Tổng quan vấn đề nghiên cứu
................................................................................3
6. Quan điểm và phương pháp nghiên
cứu...............................................................10
7. Những đóng góp của đề
tài...................................................................................12
8. Cấu trúc của đề tài

................................................................................................13
Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC ỨNG DỤNG CÔNG
NGHỆ THÔNG TIN VÀ TRUYỀN THÔNG TRONG DẠY HỌC
ĐỊA LÝ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ..........................................14
1.1. Những vấn đề chung về đổi mới phương pháp dạy học
................................14
1.1.1. Đổi mới phương pháp dạy học ở trường THPT ......................................14
1.1.2. Xu thế ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong giáo
dục...27
1.1.3. Vai trò của công nghệ thông tin và truyền thông
....................................30
1.2. Đặc điểm, nội dung chương trình địa lý cấp THPT.......................................48


1.3. Đặc điểm tâm sinh lý và khả năng nhận thức của học sinh THPT ................55
1.4. Tình hình ứng dụng CNTT&TT vào dạy học địa lý ở trường THPT ............57
Kết luận chương 1 ..................................................................................................63


Chương 2. ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ THÔNG TIN VÀ TRUYỀN THÔNG ĐỂ XÂY
DỰNG BÀI GIẢNG ĐIỆN TỬ VÀ WEBSITE HỖ TRỢ DẠY HỌC ĐỊA LÝ Ở TRƯỜNG
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ..........................................64
2.1. Những nguyên tắc, yêu cầu và quy trình xây dựng bài giảng điện tử
...........64
2.1.1. Những đặc trưng của bài giảng điện tử địa lý
.........................................64
2.1.2. Những nguyên tắc khi xây dựng bài giảng điện tử .................................66
2.1.3. Những yêu cầu chung khi xây dựng và sử dụng bài giảng điện tử .........71
2.1.4. Quy trình xây dựng bài giảng điện tử .....................................................72
2.2. Giới thiệu một số phần mềm sử dụng trong dạy học địa lý THPT ................76

2.2.1. Sử dụng Microsoft Word 2010 trong soạn giáo án
.................................76
2.2.2. Sử dụng Microsoft Excel 2010 để xây dựng các biểu đồ .......................77
2.2.3. Sử dụng Microsoft PowerPoint 2010 để thiết kế bài giảng địa lý ..........78
2.2.4. Sử dụng Violet để xây dựng câu hỏi trắc nghiệm ...................................81
2.2.5. Sử dụng iMindMap để xây dựng sơ đồ tư duy trong dạy học địa lý ......88
2.2.6. Biên tập các đoạn Video clip và ghi âm..................................................94
2.2.7. Sử dụng phần mềm MapInfo để xây dựng bản đồ giáo khoa địa lý .......95
2.2.8. Khai thác tư liệu từ Encarta Reference Library 2009 .............................98
2.2.9. Khai thác thông tin trên Internet
.............................................................99
2.3. Ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông để xây dựng giáo án điện tử
và tổ chức dạy học địa lý ở trường THPT ..........................................................102
2.3.1. Xây dựng giáo án điện tử và tổ chức dạy học địa lý lớp 10 THPT.......102
2.3.2. Xây dựng giáo án điện tử và tổ chức dạy học địa lý lớp 11 THPT.......107
2.3.3. Xây dựng giáo án điện tử và tổ chức dạy học địa lý lớp 12 THPT.......113
2.4. Xây dựng và hướng dẫn sử dụng trang web “Dạy và học địa lý THPT” ....119
2.4.1. Giới thiệu nội dung................................................................................119
2.4.2. Hướng dẫn sử dụng
...............................................................................121
Kết luận chương 2 ................................................................................................123


Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ...........................................................124


3.1. Mục đích, yêu cầu và nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm
...............................124
3.1.1. Mục đích thực
nghiệm...........................................................................124

3.1.2. Yêu cầu thực nghiệm.............................................................................124
3.2. Nội dung thực nghiệm
.................................................................................126
3.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm
............................................................126
3.4. Tổ chức thực nghiệm sư
phạm.....................................................................127
3.4.1. Thời gian thực nghiệm ..........................................................................127
3.4.2. Chọn trường, lớp và GV dạy thực nghiệm ............................................127
3.5. Quy trình thực nghiệm
.................................................................................128
3.6. Phân tch, đánh giá kết quả thực nghiệm
.....................................................131
3.6.1. Kết quả thực nghiệm bài số 1
................................................................131
3.6.2. Kết quả thực nghiệm bài số 2
................................................................133
3.6.3. Kết quả thực nghiệm bài số 3
................................................................134
3.7. Nhận xét kết quả thực nghiệm
.....................................................................136
3.7.1. Nhận xét về mặt định tnh
.....................................................................136
3.7.2. Nhận xét về mặt định lượng
..................................................................137
3.7.3. Kết luận sau thực nghiệm
......................................................................139
3.8. Khảo sát ý kiến của GV, HS về trang web “Dạy và học địa lý THPT”. .....144
3.8.1. Mục đích khảo sát .................................................................................144
3.8.2. Đối tượng, hình thức khảo sát

...............................................................144
3.8.3. Tổng hợp kết quả khảo sát
....................................................................144


Kết luận chương 3 ................................................................................................147
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ..............................................................................148
1. Kết luận...............................................................................................................148
2. Kiến nghị ............................................................................................................150
DANH MỤC CÁC BÀI BÁO VÀ CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA
TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ....................................................151
TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................152
PHỤ LỤC


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
---------------------------Viết đầy đủ

Viết tắt

Bài giảng điện tử

BGĐT

Cán bộ quản lý

CBQL

Công nghệ thông tin và truyền thông

CNTT&TT

Cơ sở vật chất

CSVC

Đối chứng

ĐC

Giáo viên

GV

Giáo dục – đào tạo

GD – ĐT

Giáo dục phổ thông

GDPT

Giáo án điện tử

GAĐT

Giao thông vận tải

GTVT

Học sinh

HS

Kinh tế - xã hội

KT – XH

Lý luận dạy học

LLDH

Máy vi tnh

MVT

Phần mềm dạy học

PMDH

Phương pháp dạy học

PPDH

Quan điểm dạy học

QĐDH

Sách giáo khoa

SGK

Sơ đồ tư duy

SĐTD

Tài nguyên thiên nhiên

TNTN

Thiết bị dạy học

TBDH

Thiết kế bài giảng

TKBG

Thực nghiệm

TN

Thực nghiệm sư phạm

TNSP

Tổ chức dạy học

TCDH

Trung học cơ sở

THCS

Trung học phổ thông

THPT


DANH MỤC BẢNG
----------Bảng 1.1. Tỉ lệ tiếp thu và lưu giữ tri thức ..............................................................26
Bảng 1.2. Mô hình giáo dục trong thời đại thông tin ...............................................33
Bảng 1.3. Kế hoạch dạy học địa lý THPT theo chương trình chuẩn và nâng cao ...49
Bảng 1.4. Nội dung của chương trình địa lý lớp 11 THPT ......................................52
Bảng 1.5. Tình hình ứng dụng CNTT&TT trong dạy học địa lý ở trường THPT ...59
Bảng 1.6. Thống kê số liệu điều tra HS về việc học tập địa lý với BGĐT (số HS/
%)......61
Bảng 3.1. Kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 1 ..................................................131
Bảng 3.2. Tỉ lệ điểm kiểm tra bài thực nghiệm số 1 ..............................................131
Bảng 3.3. Các tham số kiểm định kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 1
.............132
Bảng 3.4. Kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 2 ..................................................133
Bảng 3.5. Tỉ lệ điểm kiểm tra bài thực nghiệm số 2 ..............................................133
Bảng 3.6. Các tham số kiểm định kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 2
.............134
Bảng 3.7. Kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 3 ..................................................134
Bảng 3.8. Tỉ lệ điểm kiểm tra bài thực nghiệm số 3 ..............................................135
Bảng 3.9. Các tham số kiểm định kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 3
.............135
Bảng 3.10. Tổng hợp mức độ hiệu quả khi GV dạy học với CNTT ......................136

Bảng 3.11. Bảng tổng hợp kết quả kiểm tra các lớp TN và ĐC.............................138
Bảng 3.12. Các tham số kiểm định kết quả thực nghiệm
.......................................139
Bảng 3.13. Tổng hợp ý kiến giảng viên, GV đánh giá website “Dạy và học địa lý
THPT”...145
Bảng 3.14. Tổng hợp ý kiến HS đánh giá trang web “Dạy và học địa lý THPT” .145


DANH MỤC HÌNH
----------Hình 1.1. Cơ sở đổi mới PPDH ................................................................................18
Hình 1.2. Sơ đồ mối quan hệ giữa GV và HS trong dạy học tch cực. ...................21
Hình 1.3. Sơ đồ mối quan hệ các yếu tố trong PPDH tch cực. ...............................22
Hình 1.4. Sơ đồ hiệu quả sử dụng các loại phương tiện, TBDH. ............................27
Hình 1.5. Các yếu tố của quá trình truyền thông tin ...............................................32
Hình 1.6. Sơ đồ quá trình dạy học theo quan điểm truyền thông tin
.......................37
Hình 1.7. Quá trình dạy học - các dạng kênh truyền thông .....................................37
Hình 1.8. Ứng dụng CNTT để tra cứu thông tin, xây dựng bài giảng điện tử và bản
đồ ..44
Hình 1.9. Ứng dụng CNTT để vẽ biểu đồ, sưu tầm tranh ảnh và khai thác Video clip
....45
Hình 2.1. Soạn giáo án trên Word 2010 ...................................................................76
Hình 2.2. Chèn BĐ dân số Việt Nam .......................................................................76
Hình 2.3. Sử dụng Excel để vẽ các dạng biểu đồ - bài học địa lý 12 THPT............77
Hình 2.4. Minh họa dạng trình bày thứ nhất
............................................................79
Hình 2.5. Minh họa dạng trình bày thứ hai ..............................................................80
Hình 2.6. Minh họa dạng trình bày thứ ba ...............................................................80
Hình 2.7. Nhập bài tập trắc nghiệm..........................................................................83
Hình 2.8. Màn hình bài tập trắc nghiệm

...................................................................83
Hình 2.9. Trang hiển thị bài tập “Ghép đôi” ............................................................83
Hình 2.10. Nhập mẫu bài tập ô chữ ..........................................................................84
Hình 2.11. Trang bài tập ô chữ .................................................................................85
Hình 2.12. Nhập bài tập kéo thả chữ ........................................................................86
Hình 2.13. Bài tập kéo thả chữ .................................................................................86
Hình 2.14. Bài tập điền khuyết .................................................................................87
Hình 2.15. Đóng gói bài giảng .................................................................................87
Hình 2.16. Một sơ đồ tư duy được tạo bằng iMindMap
..........................................88
Hình 2.17. Cách ghi chép trên SĐTD ......................................................................90
Hình 2.18. Sơ đồ tư duy SGK địa lý 12 ...................................................................90
Hình 2.19. Mô hình SĐTD nội dung bài học ...........................................................93


Hình 2.20. SĐTD bài Dân cư Việt Nam ..................................................................93
Hình 2.21. Biên tập Video clip\ Movie Maker.........................................................94
Hình 2.22. Vào Windows Movie Maker ..................................................................94


Hình 2.23. Chọn lệnh ghi âm ...................................................................................95
Hình 2.24. Biểu tượng của phần mềm Mapinfo Professsional ................................95
Hình 2.25. Bản đồ kinh tế tỉnh An Giang được xây dựng bằng MapInfo ................97
Hình 2.26. Bản đồ dân số tỉnh An Giang được xây dựng bằng MapInfo ................97
Hình 2.27. Giao diện Encarta 2009 ..........................................................................98
Hình 2.28. Tìm website Khoa Địa lý - ĐHSP Hà Nội với Google ..........................99
Hình 2.29. Tìm thông tin dưới dạng chữ viết, hình ảnh
.........................................100
Hình 2.30. Video clip núi lửa .................................................................................100
Hình 2.31. Truy cập thông tin tại Wikipedia..........................................................101

Hình 2.32. Trang web Youtube.com ......................................................................101
Hình 2.33. Video clip giới thiệu phương tiện vận tải đường thủy, đường bộ
........105
Hình 2.34. Bản đồ tự nhiên Việt Nam ....................................................................105
Hình 2.35. Sân bay Tân Sơn Nhất – TPHCM ........................................................105
Hình 2.36. Phiếu học tập số 1, 2.............................................................................105
Hình 2.37. Tìm hiểu các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển và phân bố ngành GTVT.
..106
Hình 2.38. Phương tiện vận chuyển xưa; câu hỏi củng cố bài học ........................106
Hình 2.39. Giới thiệu slide 1, 2 bài Hoa Kỳ (tiết 1) ...............................................110
Hình 2.40. Giới thiệu slide 6, 7 – bài Hoa Kỳ (tiết 1) ............................................111
Hình 2. 41. Tạo câu hỏi 1 và đáp án trên Violet ....................................................112
Hình 2.42. Tạo câu hỏi 2 trên Violet ......................................................................112
Hình 2.43. Tạo câu hỏi 3 và 4 trên Violet ..............................................................112
Hình 2.44. Minh họa phần củng cố kiến thức bằng SĐTD ....................................118
Hình 2.45. SĐTD - Sử dụng và bảo vệ TNTN ......................................................118
Hình 2.46. Minh họa Banner trang web dạy và học địa lý THPT..........................119
Hình 2.47. Minh họa mục Bài viết và Bài giảng điện tử trên website ...................120
Hình 2. 48. Minh họa mục Liên kết web và Giới thiệu sách trên website .............121
Hình 2.49. Minh họa nhóm Văn hóa, du lịch, sức khỏe, giáo dục, khoa học ........121
Hình 2.50. Tải ảnh từ website ................................................................................122
Hình 3.1. Biểu đồ thể hiện tổng hợp kết quả thực
nghiệm.....................................138
Hình 3.2. Tiết dạy TNSP tại trường THPT Vĩnh Thạnh và trường PTTH Sư phạm .146


1

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài

Những thành tựu của khoa học kỹ thuật, đặc biệt là sự phát triển nhanh
chóng của công nghệ thông tin và truyền thông đã xâm nhập và tác động mạnh mẽ
đến kinh tế, văn hoá, giáo dục và đời sống xã hội.
Trong giáo dục, việc ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông ngày
càng được phát triển đa dạng và phong phú. CNTT&TT đang trở thành một
phương tiện không thể thiếu trong quá trình dạy học bởi tnh năng ưu việt và
những tiện ích vượt trội của nó so với các phương tiện, thiết bị dạy học khác. Vì
vậy, phải nhanh chóng đổi mới phương pháp dạy học, kiểm tra, đánh giá kết quả
học tập ở trường phổ thông theo hướng phát huy tnh tch cực, chủ động và sáng
tạo của học sinh.
Nắm bắt xu thế phát triển tất yếu của giáo dục, từ những năm 90 của thế
kỷ XX cho đến nay, Bộ Giáo dục – Đào tạo đã xác định rõ trọng tâm của ngành

là đào tạo nguồn nhân lực về CNTT và đẩy mạnh việc ứng dụng CNTT&TT trong
giáo dục và dạy học ở trường phổ thông. Chỉ thị 29/2001/CT-BGDĐT của Bộ trưởng
Bộ Giáo dục và Đào tạo đã nêu rõ: “Đối với giáo dục và đào tạo, công nghệ thông
tin có tác động mạnh mẽ, làm thay đổi phương pháp, phương thức dạy học. Công
nghệ thông tin là phương tiện để tiến tới một xã hội học tập” [12].
Mục tiêu giáo dục của nhà trường phổ thông hiện nay nói chung và môn
Địa lý nói riêng không chỉ nhằm cung cấp kiến thức, mà còn hướng đến việc phát
triển những kỹ năng cần thiết cho học sinh (HS) để đáp ứng yêu cầu phát triển và
hội nhập của đất nước. Việc ứng dụng CNTT&TT trong dạy học địa lý là nâng cao
một bước cơ bản chất lượng học tập, tạo môi trường giáo dục mang tnh tương
tác cao, HS được khuyến khích, tạo điều kiện để chủ động tm kiếm kiến thức, sắp
xếp hợp lý quá trình tự học tập, tự rèn luyện và phát huy năng lực của mình.
Những năm gần đây, nhiều trường trung học phổ thông (THPT) đã được
trang bị máy chiếu, bảng tương tác, phòng học đa chức năng, mạng Internet, loa,
máy ghi âm, máy ảnh, quay phim …, tạo cơ sở hạ tầng CNTT&TT để GV sử dụng
trong quá trình dạy học. Giáo viên (GV) đã khai thác và sử dụng các phần mềm tin
học để xây dựng bài giảng điện tử nhằm đổi mới phương pháp dạy học (PPDH)

theo hướng tch cực. Nhìn chung, việc sử dụng các phần mềm tin học trong dạy
học


2

địa lý bước đầu đã khắc phục những hạn chế nhất định về phương tiện, thiết bị
dạy học, gây được hứng thú, hấp dẫn HS học tập ở mức độ nhất định. Tuy nhiên,
việc ứng dụng CNTT&TT vào dạy học hiện nay vẫn là vấn đề khó khăn, thách thức
đối với GV như: khả năng khai thác phần mềm tin học (Excel, Power Point,
MapInfo, Encarta,…), việc sử dụng các phương tiện, thiết bị dạy học hiện đại (máy
vi tnh, projector, bảng tương tác…), hay việc lạm dụng kỹ thuật trong quá trình
lên lớp…, nó đã làm hạn chế việc đổi mới PPDH địa lý ở trường THPT.
Những hạn chế này xuất phát từ nhiều nguyên nhân, có thể do GV tự tm
hiểu hay học hỏi kinh nghiệm từ đồng nghiệp để khai thác tnh năng của các phần
mềm tin học, chưa có kinh nghiệm sử dụng và thiếu các tài liệu tham khảo về
mặt lý luận cũng như các hướng dẫn cơ bản, phù hợp với yêu cầu để xây dựng bài
giảng điện tử. Ngoài ra, còn tuỳ thuộc vào điều kiện cụ thể của từng trường, nội
dung bài học và đối tượng HS mà GV có phương pháp ứng dụng CNTT&TT với
mức độ và hình thức khác nhau sao cho khoa học và hiệu quả.
Xuất phát từ những yêu cầu trên, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu: “Ứng
dụng công nghệ thông tn và truyền thông trong dạy học địa lý ở trường trung
học phổ thông”, nhằm góp phần tch cực vào việc đổi mới phương pháp và nâng
cao chất lượng dạy học địa lý ở trường trung học phổ thông.
2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu, ứng dụng CNTT&TT vào dạy học địa lý nhằm phát huy tnh
tch cực, tự giác, chủ động, sáng tạo và phát triển năng lực HS, góp phần đổi mới
phương pháp và nâng cao chất lượng, hiệu quả dạy học ở trường THPT.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn của việc ứng dụng CNTT&TT trong
dạy học địa lý ở trường THPT.
- Xác định những yêu cầu, nguyên tắc, quy trình xây dựng bài giảng điện tử.
- Tổ chức dạy học địa lý THPT với sự hỗ trợ của CNTT&TT.
- Xây dựng và hướng dẫn sử dụng website hỗ trợ dạy học địa lý THPT.
- Thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm chứng tnh khả thi và hiệu quả của đề
tài nghiên cứu.


3

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Nghiên cứu ứng dụng CNTT&TT vào thiết kế bài học và xây dựng website
hỗ trợ dạy học địa lý ở trường THPT theo hướng tch cực hóa hoạt động học
tập của HS.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
- Nghiên cứu những vấn đề lý luận, thực tiễn và các biện pháp sư phạm của
việc ứng dụng CNTT&TT để xây dựng bài giảng và tổ chức dạy học địa lý ở
trường THPT (bao gồm Địa lý lớp 10, 11 và 12 THPT).
- Trong khuôn khổ của một luận án chuyên ngành Lý luận và PPDH bộ môn
địa lý, chúng tôi không đi sâu phân tch đầy đủ các tnh năng kỹ thuật của các phần
mềm tin học, mà chủ yếu giới thiệu, tập trung khai thác những tiện ích, khả
năng của các phần mềm dạy học để xây dựng bài giảng điện tử và website hỗ trợ
dạy học địa lý ở trường THPT.
- Việc tổ chức thực nghiệm được tiến hành ở một số trường THPT của các
tỉnh, thành phố thuộc khu vực Đồng bằng sông Cửu Long (An Giang, Bến Tre, Cần
Thơ và Kiên Giang).
4. Giả thuyết khoa học
Việc ứng dụng CNTT&TT vào dạy học nếu được thực hiện một cách khoa

học, hợp lý sẽ phát huy tnh tch cực, tự giác, chủ động, sáng tạo và phát triển
năng lực HS, góp phần đổi mới phương pháp và nâng cao chất lượng, hiệu quả
dạy học địa lý ở trường THPT.
5. Tổng quan vấn đề nghiên cứu
5.1. Trên thế giới

CNTT&TT là một thành tựu lớn của cuộc cách mạng khoa học – kỹ thuật
hiện nay. Việc nghiên cứu, ứng dụng CNTT&TT trong giáo dục và đào tạo đã
được đề cập trong nhiều công trình nghiên cứu, đáng kể nhất là: Đề á n “Tin
học cho mọi người” (Informatique pour tous) - Pháp, 1970; Chương trình MEP
“Chương trình giáo dục vi điện tử” (Microelectronics Education Program) Anh, 1980; Các chương trình và phần mềm các môn học cho trường trung học


4

được cung cấp bởi NSCU (National Software-Cadination Unit) - Australia,
1984; Đề án CLASS “Máy tính và các nghiên cứu ở trường học” (Computer
literacy and studies in school) - Ấn Độ, 1985; Hội thảo về “Xây dựng phần mềm
tin học”, các nước châu Á - Thái Bình Dương, tổ chức tại Malaysia, 1985. Bên
cạnh các đề tài nghiên cứu, một số tài liệu tiêu biểu như “Công nghệ day học”
(Instructional Technology for Teaching and Learning) của Timothy J. Newby và
các cộng sự (1996) đã đề cập đến ba vấn đề chủ yếu: phát triển các ý tưởng và
xây dựng kế hoạch tiến hành các hoạt động dạy học có sự hỗ trợ của
phương tiện kỹ thuật theo hướng phát huy vai trò tích cực của người học;
đề xuất các biện pháp sử dụng phương tiện kỹ thuật phù hợp với những yêu
cầu và hình thức dạy học cụ thể; đồng thời, nhấn mạnh vai trò của phương
tiện kỹ thuật nói chung, đặc biệt là CNTT&TT như một công cụ hỗ trợ đắc lực
cho các hoạt động dạy học. Cuốn “Dạy học với công nghệ: Tạo lớp học-học sinh
làm trung tâm” (Teaching with Technology: Creating Student-CenteredClassrooms) của Judith H. Sandholtz (1997), trình bày về dự án ACOT (The
Apple Classrooms of Tomorrow) nhằm triển khai các hướng ứng dụng công

nghệ máy tính trong giảng dạy theo hướng người học là trung tâm và những
ảnh hưởng của nó đối với nền giáo dục hiện đại; Trong cuốn “Học với công
nghệ: Triển vọng kiến tạo” (Learning with Technology: A Constructivist
Perspective” (1999), David H. Jonassen và các cộng sự tập trung trình bày
những tác động tích cực của công nghệ máy tính đối với cách học của người
học. Các tác giả đã làm rõ vai trò to lớn của các phương tiện đa truyền thông
đối với việc kích thích một cách tích cực các giác quan của HS, giúp mỗi người
học có thể phát huy tốt năng lực, sở thích, năng khiếu riêng để tự khám phá và
tm kiếm tri thức,…
Những định hướng nghiên cứu và yêu cầu của việc ứng dụng CNTT&TT
trong dạy học đã được đề cập cụ thể hơn trong một số tài liệu được đánh giá
cao, như các cuốn: "Dạy học hiệu quả với công nghệ thông tin và thực
hành” (Effective teaching with internet technology pedagogy and practice) của
Alan M.Pritchard (2007); “Danh sách 101 cần thiết cho việc sử dụng công nghệ
thông


5

tn và truyền thông trong lớp học" (101 Essential List for Using ICT in the
Classroom) của George Cole (2006); “Sử dụng công nghệ trong dạy học”
(Using technology in teaching) của William Clyde and Andrew Delohery
(2005); “Dạy và học với môi trường học tập ảo” (Learning and teaching with
virtual learning environments) của Helena Gillespie, Helen Boulton (2007) và
nhiều công trình nghiên cứu về Xu hướng ứng dụng CNTT trong dạy - học của
S.Retalis, T.Leinonen, Maria Ranieri, Gerry White... Các tác giả đã đề xuất
những ý tưởng, quan điểm khi nghiên cứu các ứng dụng CNTT&TT vào dạy
học, đồng thời chỉ ra những điểm có lợi và bất lợi, nên và không nên khi sử
dụng CNTT&TT cùng một số dẫn chứng vào dạy học một số môn cụ thể, chủ
yếu là các bộ môn khoa học tự nhiên, trong những điều kiện dạy học khá lý

tưởng.
Các tài liệu về ứng dụng CNTT&TT trong dạy học địa lý ở trường phổ
thông xuất hiện muộn hơn và không nhiều so với các tài liệu về các môn khoa
học tự nhiên. Trong các tài liệu: “Sử dụng công nghệ thông tin trong địa lý”
(Using Information Technology in Geography” của Sue Neale (1998); “Sử dụng
công nghệ thông tin và truyền thông trong địa lý” (Using ICT in Geography”
của Fred Martin and Keith Grimwade (1999); “Bài viét học thuật cho Using ICT
in quality Geography” của Fred Martin (2006)… Các tác giả đã quan tâm đến
việc khai thác các thông tin đa phương tiện (Multimedia) từ các CD-Rom, các
trang Web trên Internet có nội dung địa lý nhằm giúp cho HS những cơ hội,
điều kiện tiếp cận tri thức địa lý tốt hơn và tạo ra những khả năng trao đổi
thông tin, nghiên cứu, học tập vừa tiện ích, vừa tích cực giữa GV - HS và HS HS.
Một số CD-Rom về bản đồ, thông tin địa lý của nước ngoài cũng được phát
hành, như các CD tra cứu: “PC Fact”, “The world Atlas”, “Encarta Reference
Library”…. Thông tin địa lý trong các CD-Rom này được thể hiện bằng kênh chữ và
kênh hình rất đa dạng, phong phú. Nội dung thông tin được sắp xếp, trình bày
khá khoa học, chủ yếu phản ánh về văn hóa, lịch sử, địa danh, thông tin kinh tế,
bản đồ các nước trên thế giới. Chúng ta có thể sử dụng có chọn lọc các tài liệu
này vào dạy học địa lý ở trường trung học phổ thông (THPT).


6

Ở các nước phát triển, cùng với những phần mềm dạy học chuyên
ngành, các phần mềm công cụ cũng được GV và HS quan tâm sử dụng, trong đó
có phần mềm Ms PowerPoint. Cùng với sự xuất hiện các phiên bản của phần
mềm Ms PowerPoint là các tài liệu hướng dẫn sử dụng (tiếng Anh) như cuốn
Microsoft PowerPoint 97, 2000, XP,… “Tương tác máy tính với Microsoft

PowerPoint

2002" (Interactive Computing Series Microsoft PowerPoint 2002) của Kenneth C.
Laudon, Kenneth Rosenblat, David Langley (2003), …Các tài liệu này chủ yếu chỉ
trình bày về các tnh năng và thao tác kỹ thuật sử dụng phần mềm Ms PowerPoint
mà ít chú ý đến khía cạnh giáo dục của việc sử dụng phần mềm này cho phù hợp
với nội dung, chức năng dạy học.
Ngoài

ra,

trên

www.en. wikipedia.org/wiki/powerpoint;

các

Website:

htp://www.po wer-presentations.com

hay trên tạp chí “Presentations magazine” chúng ta có thể tm thấy những diễn
đàn trao đổi về những mặt tốt và hạn chế của việc sử dụng phần mềm Ms
PowerPoint với các bài viết của Tad Simons, Edward Tufte, … Qua đó, người sử
dụng được lưu ý đến các biện pháp sử dụng phần mềm này sao cho phù hợp và có
hiệu quả đối với yêu cầu của từng hoạt động cụ thể.
Nhìn chung, các bài viết, tài liệu trên đã đem lại cho chúng tôi những nhận
thức đầy đủ hơn về xu hướng, ý tưởng, biện pháp sử dụng CNTT&TT trong dạy
học nói chung và dạy học địa lý nói riêng ở trường THPT. Tuy nhiên, cũng cần có
sự vận dụng linh hoạt, phù hợp với điều kiện dạy học cụ thể ở nước ta, nơi mà
điều kiện trang bị phương tiện kỹ thuật dạy học, hệ thống mạng Internet, năng
lực và thói quen chủ động sử dụng CNTT&TT của GV, HS… chưa trở nên phổ biến

rộng như các nước công nghiệp phát triển mà các tác giả nước ngoài đã đề cập.
5.2. Những tài liệu, công trình nghiên cứu trong nước
Ở nước ta, vào đầu thập niên 90 của thế kỷ XX, CNTT&TT đã được đưa vào
trường phổ thông thử nghiệm với tư cách là một môn học – môn Tin học và từ
những năm cuối của thập niên này, CNTT&TT mới được quan tâm ứng dụng vào
dạy học các bộ môn khác, nhất là sau khi có các Chỉ thị, Nghị quyết của Đảng, Nhà
nước và Bộ GD-ĐT về vấn đề này. Nhiều bài viết, công trình nghiên cứu về vấn đề


ứng dụng CNTT&TT trong dạy học ở trường phô thông ngày một phong phú hơn.
Tiêu biểu là các bài: “Một số điểm về cơ sở lý luận dạy học của việc sử dụng máy


7

tnh điện tử” của Nguyễn Quang Lạc, Lê Công Triêm,1992; “Ứng dụng công nghệ
thông tin trong dạy học và quản lí giáo dục” của Trần Kiều, Nguyễn Thanh Lương,
1994; “Công nghệ thông tin với việc giảng dạy các môn khoa học xã hội và nhân
văn trong nhà trường” của Phan Trọng Luận, 1998; “Đổi mới phương pháp giảng
dạy b ng công nghệ thông tin - Xu thế của thời đại” của Quách Tuấn Ngọc, 1999;

"Sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong đào tạo giáo viên có chất
lượng và hiệu quả tại các trường đại học sư phạm ở Việt Nam” (Using ICT
efectively in training quality teachers in the teacher training universities in Viet
Nam), Đặng Văn Đức, Kỷ yếu Hội thảo khoa học Quốc tế UNESCO châu Á – Thái
Bình Dương, 2001; “Sự hỗ trợ của máy vi tnh với hệ thống multimedia trong dạy
học” của Lê Công Triêm, 2002; “Công nghệ thông tin với việc dạy và học trong
nhà trường Việt Nam” của Lưu Lâm, 2002; “Công nghệ thông tin và truyền thông
với giáo dục - đào tạo ở Việt Nam” của Lê Hồng Sơn, 2002; “Xu thế nghiên cứu
thiết kế và sử dụng thiết bị dạy học mới có ứng dụng công nghệ thông tin và

truyền thông của Nguyễn Thị Kim Thành, Ngô Quang Sơn, 2003; “Ứng dụng
CNTT trong dạy học tích cực”, Phó Đức Hòa, Ngô Quang Sơn, NXB Giáo
dục,
2008.,…Các tài liệu, bài viết trên đều khẳng định xu thế tất yếu của việc ứng dụng
CNTT&TT trong nền giáo dục hiện đại, đồng thời còn nêu những vấn đề có tnh
định hướng chung về những nguyên tắc, yêu cầu, quy trình; những mặt tch
cực, hạn chế…, trong việc sử dụng phương tiện, thiết bị dạy học này. Vẫn còn ít bài
viết trình bày rõ về những khó khăn cũng như các giải pháp khả thi đối với nhà
trường phổ thông trong việc triển khai các ứng dụng CNTT&TT vào dạy học địa lý.
Để đáp ứng yêu cầu đặt ra đối với sự phát triển của đất nước, góp phần đổi
mới, nâng cao chất lượng và hiệu quả giáo dục, các nhà phương pháp dạy học
địa lý trong nước đã tổ chức nhiều hội thảo, công trình nghiên cứu việc ứng dụng
CNTT&TT và xây dựng các phần mềm dạy học địa lý, cụ thể như: Báo cáo “Sử
dụng máy vi tính trong nghiên cứu và giảng dạy địa lý”, Nguyễn Dược (Viện
KHGD Việt Nam), 1996; phần mềm “PCFACT với dạy học địa lý”, Nguyễn Dược,
1998; phần mềm “DB - Map” hỗ trợ cho việc dạy học địa lý trong nhà trường phổ
thông và đại học của Đặng Văn Đức, 1998; phần mềm “Ebook địa lý 6”, “Ebook
địa lý 7”, ”Ebook địa lý cao đẳng sư phạm”, phần mềm “Hỗ trợ dạy học địa lý


8

10” và phần mềm “Atlat điện tử” hỗ trợ dạy học địa lý 9 do Nguyễn Viết Thịnh và
các cộng sự, Trung tâm Địa lý ứng dụng - Trường ĐHSP Hà Nội thực hiện; “Ứng
dụng công nghệ thông tin trong đổi mới phương pháp dạy học địa lý ở trường
phổ thông”, Đặng Văn Đức, Tạp chí Khoa học, ĐHSP Hà Nội, 2002; “Ứng dụng ICT
vào đổi mới phương pháp dạy học ở Đại học Sư phạm Hà Nội trong quá trình hội
nhập Quốc tế, Đặng Văn Đức, Tạp chí Khoa học, ĐHSP Hà Nội, 2010; “Thiết kế,
xây dựng hệ thống bài giảng điện tử Địa lí kinh tế - xã hội thế giới và Việt Nam”,
Nguyễn Trọng Phúc; “Nâng cao chất lượng dạy và học trong chương trình phổ

thông nhờ sự hỗ trợ của thiết bị và phần mềm dạy học”, Nguyễn Trọng Phúc, Kỷ
yếu Hội thảo khoa học, ĐHSP TP. Hồ Chí Minh, 2005; “Windows MS Ofice
Internet dùng trong giảng dạy và nghiên cứu địa lý”, Nguyễn Viết Thịnh, ĐHSP Hà
Nội, 2005; “Công nghệ dạy học địa lý”, Trần Đức Tuấn, ĐHSP Hà Nội, 2006; “Giáo
án và tư liệu dạy học điện tử môn địa lý 11”, Nguyễn Viết Thịnh (chủ biên),
Ngô Thị Hải Yến, Kiều Văn Hoan, Vũ Đình Hòa, Nguyễn Thanh Xuân, Nxb Đại
học sư phạm, 2007; “Thành lập bản đồ kinh tế - xã hội”, Lâm Quang Dốc, 2008;
“Hướng dẫn sử dụng tư liệu dạy học điện tử môn địa lý 12”, Lâm Quang Dốc,
Kiều Văn Hoan, Nxb Đại học sư phạm, 2009; “Sử dụng bản đồ tư duy trong
dạy học địa lý”, Đặng văn Đức, Tạp chí Khoa học, ĐHSP Hà Nội, số
4/2012 VN... đã thể hiện một bước tiến đáng kể về nhận thức vai trò, ý nghĩa, của
việc ứng dụng CNTT&TT vào đổi mới phương pháp và tổ chức dạy học trên lớp.
Các bài viết đã khẳng định sự cần thiết của việc ứng dụng CNTT&TT trong dạy
học địa lý trên cơ sở đảm bảo sự phù hợp nội dung, chức năng và đặc trưng
bộ môn. Tuy nhiên, vẫn chưa có những công trình nghiên cứu chuyên sâu về các
ứng dụng CNTT&TT trong dạy học địa lý phù hợp với yêu cầu, nhiệm vụ và điều
kiện dạy học ở trường phổ thông hiện nay.
Nhiều công trình nghiên cứu giáo dục đã quan tâm đến việc sử dụng phần
mềm Ms PowerPoint - như một phương tện dạy học các bộ môn ở trường phổ
thông. Trong số này, có thể kể đến các tài liệu, bài viết, như: “Sử dụng hiệu quả
phần mềm PowerPoint để làm cho phương pháp thuyết trình trở thành
phương pháp dạy học tch cực” của Ngô Quang Sơn ;“Thiết kế bài giảng địa lý ở
trường phổ thông có sử dụng PowerPoint và các phần mềm địa lý” của Nguyễn
Trọng


9

Phúc; “Modun Trình bày trực quan các kết quả nghiên cứu và bài giảng địa lý
b ng PowerPoint”, Nguyễn Viết Thịnh, Nguyễn Trường Huy, năm 2000; Khai

thác chương trình PC Fact, The Software Tool Atlas và PowerPoint để thiết kế,
xây dựng bài giảng địa lý, Nguyễn Trọng Phúc, Hà Nội, tháng 4/2003; “Đổi mới
phương pháp dạy học địa lý với việc sử dụng phần mềm PowerPoint” của Nguyễn
Đức Vũ; “Nghiên cứu thiết kế bài giảng điện tử trên Microsoft PowerPoint và
Microsoft Frontpage” của Lê Công Triêm…Các bài viết này, ngoài việc trình bày
những thao tác kỹ thuật sử dụng phần mềm, đã chú ý đề cập những vấn đề
liên quan đến phương pháp dạy học bộ môn Địa lý ở trường phổ thông và quan
niệm việc sử dụng phần mềm như là một bộ phận hữu cơ của phương pháp dạy
học.
Những năm gần đây, có nhiều đề tài của nghiên cứu sinh, học viên cao học
nghiên cứu việc ứng dụng CNTT&TT vào dạy học tch cực môn Địa lý ở trường phổ
thông, như: “Xây dựng Atlas giáo khoa điện tử hỗ trợ dạy học địa lý lớp 9 ở
trường THCS”, Kiều Văn Hoan, Luận án Tiến sĩ, 2010; “Ứng dụng CNTT trong
dạy học địa lý địa phương tỉnh An Giang”, Nguyễn Văn Tuấn, Luận văn Thạc sĩ,
2004; “Xây dựng phần mềm hỗ trợ dạy học Địa lý 12 THPT”, Nguyễn Thanh
Xuân, Luận văn Thạc sĩ, 2008; … Các tác giả cũng đề cập tới việc khai thác và sử
dụng các phần mềm dạy học để thiết kế bài giảng điện tử, phục vụ giảng dạy trên
lớp, giúp HS học tốt môn Địa lý…
Các tài liệu, công trình nghiên cứu trên bước đầu đã trình bày một cách
khái quát những vấn đề về lý luận và thực tiễn, về vị trí, ý nghĩa, khả năng, biện
pháp sư phạm… của việc ứng dụng CNTT&TT trong dạy học địa lý. Tuy nhiên, các
tài liệu, công trình nghiên cứu này chưa đề cập một cách toàn diện và có hệ thống
về cơ sở lý luận và thực tiễn cũng như các yêu cầu, quy trình thiết kế và biện
pháp sư phạm cụ thể của việc ứng dụng CNTT&TT vào dạy học môn địa lý ở
trường phổ thông.
Nhìn chung, ở những mức độ khác nhau, các giáo trình, tài liệu tham khảo và
các bài viết, công trình nghiên cứu nêu trên là những tư liệu quý báu, là cơ sở rất
quan trọng về lý luận và thực tiễn giúp chúng tôi đi sâu nghiên cứu, giải quyết tốt
những mục đích, nhiệm vụ của luận án.
Nhằm đẩy mạnh việc ứng dụng CNTT&TT trong trường học, Bộ Giáo dục và