QUẢN lý DINH DƯỠNG CHO lúa

III. QU N LÝ DINH D

NG CHO LÚA

3.1. Các nguyên t dinh d

ng chính cho cây lúa

n nay đã xác đ nh đ c 92 nguyên t hoá h c c a b ng
tu n hoàn Men-đê-lê-ép có trong thành ph n c a cây. Cây lúa
c ng nh các cây tr ng khác đ sinh tr ng và phát tri n bình
th ng c n s d ng 20 nguyên t c b n, trong đó có 6
nguyên t c u t o và 14 nguyên t phát tri n c n thi t: C, H, O,
N, P, S (c u t o), Ca, Mg, K, Fe, Mn, Mo, Cu, B, Zn, Cl, Na,
Co, V, Si (phát tri n).
i v i cây lúa trong s các thi u h t v dinh d ng trong
các lo i đ t n c ta, l n nh t và quan tr ng nh t là thi u h t
v đ m, lân và kali (dinh d ng đa l ng). ây c ng là nh ng
ch t dinh d ng mà cây lúa h p thu v i l ng l n nh t và s
chi ph i h ng s d ng phân bón (b ng 16).
B ng 16. N ng su t lúa và l ng ch t dinh d
đ t các ô không bón N, P, K
(S li u bình quân c a 155 thí nghi m các n
Công
th c

N ng su t
(t n/ha)

%**

ng hút t
c châu Á)

L ng dinh d ng
hút t đ t (kg/ha)

%**

N

3,0

3,2
4,8

25
75

54*

41
65

25
75

P

5,2

4,3
6,4

25
75

15*

12
19

25
75

K

5,1

4,2
6,2

25
75

83*

61
102

25

75

* L ng dinh d ng hút t đ t tính theo N, P, K, kg nguyên ch t (H s
quy đ i t P -> P2O5 là: 2,292, t K --> K2O là: 1,205);
** Bình quân n ng su t t n/ha và l ng dinh d ng hút t đ t chi m
25% và 75% t ng s quan tr c (Theo A. Dobermann và c ng s , 2003).

3.1.1. T ng l

ng dinh d

ng cây lúa hút (kg/ha/v )

i v i các gi ng lúa lo i hình n ng su t cao, cho n ng
su t 5 t n thóc/ha, l ng ch t dinh d ng hút t đ t và phân


bón là: 110 kg N, 34 kg P2O5, 156 kg K2O, 23 kg MgO, 20 kg
CaO, 5 kg S, 3,2 kg Fe, 2 kg Mn, 200 g Zn, 150 g Cu, 150 g B,
250 g Si và 25 g Cl/ha (IFA, 1992). C s n xu t 1 t n thóc,
cùng v i r m r cây lúa c n 17,5 kg N, 3,0 kg P (6,9 kg P2O5)
và 17,5 kg K (21,1 kg K2O), ch a trong r m r 7,0 kg N, 1 kg P
(2,3 kg P2O5) và 14,5 kg K (17,5 kg K2O) (s li u bình quân 300
ru ng thí nghi m c a nông dân và thí nghi m ch u, theo A.
Dobermann và c ng s , 2000).
Theo Thomas Dierolf và c ng s (2001) vùng ông Nam
châu Á đ có n ng su t 4 t n thóc/ha cây lúa c n hút 90 kg N,
13 kg P (29,8 kg P2O5), 108 kg K (130,1 kg K2O), 11 kg Ca, 10
kg Mg và 4 kg S. Các gi ng lúa đ a ph ng cho n ng su t 2
t n/ha ch c n hút 45 kg N, 7 kg P (16,1 kg P2O5), 54 kg K (65,1

kg K2O), 6 kg Ca, 5 kg Mg và 2 kg S.
Theo Nguy n V n B và c ng s (2003) thì trung bình
(tính c r m r ) cây lúa l y đi 222 kg N, 7,1 kg P2O5, 31,6 kg
K2O, 3,9 kg CaO, 4,0 kg MgO, 0,9 kg S, 51,7 kg Si.
3.1.2. Yêu c u các ch t dinh d

ng c a cây lúa

Yêu c u đ m c a cây lúa thay đ i theo th i gian sinh
tr ng: C n nhi u đ m trong th i k đ nhánh, nh t là th i k
đ nhánh c c đ i. K t thúc th i k phân hoá đòng h u nh lúa
đã hút > 80% t ng l ng đ m cho c chu k sinh tr ng. T l
ph n tr m (%) trong cây gi m nh sau khi c y, sau đó t ng đ n
khi b t đ u phân hoá hoa, sau đó gi m t t cho đ n giai đo n
chín sáp và gi
n đ nh đ n chín hoàn toàn.
Cây lúa hút lân trong su t th i k sinh tr ng t n y
m m - tr . Tuy v y l ng lân yêu c u trong giai đo n đ u r t
th p. T l ph n tr m lân gi m nhanh sau khi c y, sau đó
t ng ch m, đ t đ n khi ph i màu và sau đó gi m cho t i th i
k chín sáp.
Cây lúa hút kali trong su t th i k sinh tr ng, nh ng
c n l ng l n th i k đ nhánh và phân hoá đòng. Kali là
y u t đ c cây lúa có kh n ng s d ng l i: Trong th i k


chín l ng kali đã tích lu trong lá đ c v n chuy n v nuôi
h t. C ng nh đ m, đ n th i k tr cây lúa đã hút l ng kali
b ng 70-80% t ng l ng c n thi t cho quá trình sinh tr ng.
T l ph n tr m kali trong cây lúa gi m d n d n trong th i

gian đ u c a quá trình sinh tr ng nh ng t ng t khi n hoa
cho đ n chín.
Ngoài các nguyên t dinh d ng đa l ng N, P, K nhi u
công trình nghiên c u đã nêu ra đ c c s khoa h c c ng
nh c ch nh h ng c a các nguyên t dinh d ng trung
và vi l ng nh : Ca, Mg, S, B, Mo, Zn, v.v…đ n n ng su t
lúa. K t qu nghiên c u c a Vi n Th nh ng Nông hoá
cho th y trên đ t phù sa sông H ng bón thi u Ca, Mg và S
c ng làm gi m n ng su t lúa mùa và ngô đông. Còn trên
đ t b c màu m c đ gi m n ng su t tuy có ít h n nh ng
v n có ý ngh a khi bón thi u Ca, Mg và S v i s li u t ng
ng là: -7% đ n -14% so v i bón đ y đ dinh d ng (N, P,
K, Ca, Mg, S).
T l ph n tr m magiê (Mg) cao trong kho ng th i gian t
khi c y đ n đ nhánh c c đ i, sau đó gi m t t ; đ i v i l u
hu nh (S) thì gi m theo giai đo n sinh tr ng c a lúa; còn đ i
v i đ ng (Cu) có chi u h ng nh kali.
3.2. Các lo i phân bón chính dùng cho cây lúa
Cây lúa h p thu tr c ti p các ch t dinh d ng t 2 ngu n:
đ t và phân bón. Phân bón chính cho cây lúa đ c chia ra 2
nhóm: phân h u c và phân vô c (phân hoá h c).
3.2.1. Phân h u c
Phân h u c c ng đ
truy n th ng (phân h u c
nghi p.

c chia ra 2 nhóm: phân h u c
nhà nông) và phân h u c công

a) Phân h u c truy n th ng

Có th chia phân h u c truy n th ng ra làm 4 nhóm: phân
chu ng, phân rác, than bùn và phân xanh.
B ng 17. Hàm l ng các nguyên t dinh d
trong các nguyên li u h u c
Ch t h u c *

N

% ch t t

c

ng tiêu chu n

i

(%)

C

N

P

K

Ca

Phân b c c n (l ng)

-

-

1,0

0,2

0,3

-

Phân đ i gia súc c n (l ng)

-

-

0,3

0,1

0,1

-

Phân l n c n (l ng)

-

-

0,5

0,2

0,4

-

Phân t

i c a đ i gia súc

60

8-10

Phân c a đ i gia súc đã

35

30-35

Phân l n

80

5-10

0,7-1,0 0,2-0,3 0,5-0,7

1,2

Phân gia c m

55

15

1,4-1,6 0,5-0,8 0,7-0,8

2,3

40

16

0,6

0,2

0,3

1,1

50

Phân rác th i
Bùn t n

ng u

c th i

0,4-0,6 0,1-0,2 0,4-0,6 0,2-0,4
1,5

1,2

2,1

2,0

17

1,6

0,8

0,2

1,6

Ch t th i c a mía đ ng 75-80
sau khi l c đóng thành
bánh (bùn mía)

8

0,3

0,2

0,1

0,5

Khô d u cây th u d u

10

45

4,5

0,7

1,1

* Ghi chú: kg ch t dinh d
dinh d ng x 10

ng trên 1 t n h u c t

i = % hàm l

1,8

ng

b) Phân h u c công nghi p
Phân h u c công nghi p là m t lo i phân đ c ch bi n
t các ngu n h u c khác nhau theo m t quy trình công ngh
nh t đ nh đ t o thành m t lo i phân h u c bón vào đ t có
tác d ng t ng n ng su t cây tr ng, c i t o đ phì nhiêu đ t t t
h n so v i bón vào đ t b ng các nguyên li u thô ban đ u. Hi n


nay có th chia ra 5 lo i phân h u c công nghi p, đó là: phân
h u c , phân h u c khoáng, phân h u c sinh h c, phân h u
c vi sinh, phân vi sinh.
Phân h u c : Là lo i phân bón đ c s n xu t t các
ngu n h u c có hàm l ng ch t h u c đ t tiêu chu n theo
quy đ nh.
m ≤ 20%, hàm l ng h u c t ng s ≥ 22%, N
t ng s ≥ 2,5%, đ i v i phân h u c bón qua lá pHKCl = 5-7.
Phân h u c khoáng: Là lo i phân đ c s n xu t ra t
nguyên li u h u c đ c tr n thêm m t hay nhi u y u t
dinh d ng khoáng. Lo i phân này đ c ch bi n t các
nguyên li u h u c khác nhau (than bùn, mùn rác th i
thành ph , ph ph m nông nghi p, công nghi p...), ph i
khô, nghi n nh ,
t nhiên. Sau m t th i gian đ a ph i
tr n v i phân khoáng (đ m, lân, kali, vi l ng...) các t l
khác nhau, t o thành phân h u c khoáng. Tiêu chu n
phân h u c khoáng nh sau:
m đ i v i phân d ng b t
≤ 20%, hàm l ng h u c t ng s ≥ 15%, N t ng s + P2O5

h u hi u + K2O hoà tan ≥ 8%.
Phân h u c sinh h c: Là lo i phân đ c s n xu t ra t
nguyên li u h u c có s tham gia c a vi sinh v t s ng có
ích ho c các tác nhân sinh h c khác. Lo i phân này đ c
ch bi n t các nguyên li u h u c khác nhau (than bùn,
mùn rác th i thành ph , ph ph m nông nghi p, công
nghi p...) ph i khô, nghi n nh , lên men v i m t t p đoàn
vi sinh v t có tuy n ch n. Sau m t th i gian t o thành phân
h u c sinh h c. Tiêu chu n phân h u c sinh h c nh sau:
m đ i v i phân d ng b t ≤ 20%, hàm l ng h u c t ng
s ≥ 22%, hàm l ng đ m t ng s ≥ 2,5%, đ i v i phân h u
c sinh h c bón qua lá pH KCl = 5-7, hàm l ng axit humic,
các ch t sinh h c (đ i v i phân HCSH ch bi n t than bùn)
≥ 2,5%, đ hoai (đo di n bi n nhi t đ trong kh i phân theo
o
qui đ nh) - Không t ng quá 0,5 C.
Phân h u c vi sinh: Là lo i phân đ c s n xu t t nguyên
li u h u c có ch a ít nh t m t ch ng vi sinh v t s ng có ích
v i m t đ phù h p v i quy chu n k thu t đã ban hành. Tiêu


chu n phân h u c vi sinh nh sau:
m đ i v i phân d ng
b t ≤ 30%, hàm l ng h u c t ng s ≥ 15%, m t đ m i
6
ch ng vi sinh v t có ích ≥ 1 x 10 CFU/gam (ml).
Phân vi sinh: Là lo i phân trong thành ph n ch y u có
ch a m t hay nhi u lo i vi sinh v t s ng có ích bao g m:
nhóm vi sinh v t c đ nh đ m, phân gi i lân, phân gi i kali,
phân gi i xenlulo, vi sinh v t đ i kháng, vi sinh v t t ng kh

n ng quang h p và các vi sinh v t có ích khác v i m t đ
phù h p v i quy chu n k thu t đã ban hành. Tiêu chu n
phân vi sinh nh sau: M t đ m i ch ng vi sinh v t có ích ≥ 1
8
x 10 CFU/gam (ml).
3.2.2. Phân vô c
i v i phân đ m thì công th c và các đ c tính c a các
lo i phân đ m chính cho cây lúa đ c gi i thi u b ng 18.
B ng 18. Ngu n phân đ m cho lúa
Tên

Công th c

Hàm l

ng

Amôn nitrat

NH4NO3

33-34% N

Amôn clorua

NH4Cl

28% N

Chú gi i

Sinh lý chua (axit
hoá), ch s d ng
cho lúa c n
Sinh lý chua

Amôn sunphat

(NH4)2SO4

Amôn bicacbonat

NH4HCO3

17% N

Không chua, ch t
l ng đ m th p

Urê

CO(NH2)2

46% N

Sinh lý chua

Mônôamôn
phôtphat (MAP)

NH4H2PO4

11% N,
50% P2O5

iamôn phôtphat
(DAP)

21% N, 24% S Sinh lý chua

Hoà tan, tác đ ng
nhanh, sinh lý chua

(NH4)2HPO4 18-21%N, 46% Hoà tan, tác đ ng
P2O5
nhanh, sinh lý chua

Urê phôtphat (UP) CO(NH2)2 +

18% N, 46%

Hoà tan, tác đ ng


H3PO4

P2O5

nhanh

T t c các lo i phân lân d tiêu đ c th

thích ng cho lúa n c th hi n b ng 19.

ng m i hoá và

B ng 21. Ngu n phân lân cho lúa
Tên
Supe phôtphat
đ n

Công th c
Ca(H2PO4)2.H2O+
CaSO4. 2H2O

Supe phôtphat
kép

Ca(H2PO4)2.H2O

Mônôamôn
phôtphat (MAP)

NH4H2PO4

iamôn phôtphat
(DAP)

(NH4)2HPO4

Urê phôtphat (UP) CO(NH2)2 +H3PO4
Lân nung ch y

(FMP, phôtphat
canxi magiê,
tecmophôtphat,
lân nhi t luy n,
phân lân thu tinh)
Qu ng apatit đ c
pha axit m t ph n
Qu ng apatit
nghi n m n

Không n đ nhcông th c lý
thuy t:
4(Ca, Mg)O.P2O5
+ 5(Ca,Mg).O
P2O5.SiO5
Ca3(PO4)2
Ca3(PO4)2

Hàm l ng
16-21% P2O5
13-20% Ca,
12% S
41-50% P2O5
9-14% Ca,
1,4% S
50% P2O5,
11% N
46% P2O5,
18-21%N
46% P2O5,

18% N
14-20% P2O5,
8-11% Mg,
20-27% Ca,
11-14% Si

23-26% P2O5
25-39% P2O5,
33-36% Ca

- Các ngu n phân kali cho cây lúa th hi n

Chú gi i
Hoà tan,
trung tính
Hoà tan, sinh
lý chua
Hoà tan, tác
đ ng nhanh,
sinh lý chua
Hoà tan, tác
đ ng nhanh,
sinh lý chua
Hoà tan, tác
đ ng nhanh
Ít tan trong
n c, d tan
trong axit y u
(tan trong axit
citric 2%),

không chua
>1/3 tan
trong n c
Tác đ ng r t
ch m

b ng 20.

B ng 20. Các ngu n phân kali cho cây lúa
Tên
Kali clorua
Kali nitrat
Kali sunphat

Công th c
KCl
KNO3
K2SO4

Hàm l ng
Chú gi i
60% K2O
MOP (muriate of potash)
45% K2O, 13% N Phân ph c h p (K, N)
48-52%K2O,18%S Phân đa y u t (K, S)


K2SO4.MgSO4 21%K2O,11% Mg, Tác đ ng nhanh
Kali magiê
sunphat

22%S
Phân h n h p
N+P+K
Bi n đ ng
S d ng r ng rãi cho lúa

- T t c các lo i phân bón (ch ph m) có ch a các nguyên
t dinh d ng trung và vi l ng đ c th ng m i hoá và thích
ng cho lúa n c th hi n b ng 21.
B ng 21. Các ngu n phân bón có ch a dinh d
và vi l ng cho cây lúa
Tên

Công th c

Hàm l

ng

Ngu n phân bón có ch a l u hu nh
Amôn sunphat (NH4)2SO4
24% S
Supe phôtphat Ca(H2PO4)2.H2O+ 12% S, 16-21%
P2O5, 13-20% Ca
đ n
CaSO4. 2H2O
Kali sunphat K2SO4
18% S
13% S, 10% Mg
MgSO4.7H2O

Magiê
sunphat
(Mu i Epsom)
Kieserite
MgSO4.H2O
23% S, 17% Mg
Langbeinite
K2SO4. MgSO4
22% K2O, 11%
Mg, 22% S
Th ch cao
CaSO4.2H2O
17% S
S
97% S
L u hu nh
nguyên ch t
CO(NH2)2 + S
L u hu nh
6-30% S, 30-40%
b c urê
N
Ngu n phân bón có ch a magiê
Kieserite
MgSO4.H2O
17% Mg, 23% S
Langbeinite

K2SO4. MgSO4

Magiê clorua

MgCl2

22% K2O, 11%
Mg, 22% S
9% Mg

Magiê ôxyt

MgO

55-60% Mg

Magiê

MgCO3

25-28% Mg

ng trung
Chú gi i

Tác đ ng nhanh
Hoà tan, tác
đ ng nhanh
Tác đ ng nhanh
Tác đ ng r t
nhanh
Tác đ ng nhanh

Tác đ ng nhanh
Tác đ ng ch m
Tác đ ng ch m
Tác đ ng ch m

Hoà tan, tác
đ ng nhanh
Tác đ ng nhanh
Hoà tan, tác
đ ng nhanh
Tác đ ng ch m,
s d ng đ phun
lên lá lúa
Tác đ ng ch m


Tên
Công th c
Hàm l ng
cácbonat
ôlômit (còn g i MgCO3 + CaCO3 13% Mg, 21% Ca
đá b ch vân)

Chú gi i
Tác đ ng ch m,
hàm l ng Ca
và Mg th ng
bi n đ ng

(ti p b ng 21)
Tên

Công th c

Hàm l

ng

Chú gi i

Ngu n phân bón có ch a canxi
Canxi clorua

CaCl2. 6H2O

18% Ca

Hoà tan, tác đ ng
nhanh, không làm
t ng pH

Th ch cao

CaSO4.2H2O

23% Ca, 17%S

Hoà tan ít, tác
đ ng ch m, dùng

cho đ t m n và
đ t ki m

ôlômit (còn
g i đá b ch
vân)

MgCO3 + CaCO3 13% Mg, 21% Ca

Tác đ ng ch m,
hàm l ng Ca
và Mg th ng
bi n đ ng

Vôi

CaCO3

Tác đ ng ch m,
dùng cho đ t
chua

40% Ca

Ngu n phân bón có ch a silic
X v n lò nung CaSiO3, MgSiO3

14-19% Si, 2532% Ca, 2-4% Mg

X lò chuy n

CaSiO3, MgSiO3

4-10% Si, 26-46%
Ca, 0,5-9% Mg

X silicomangan

CaSiO3, MnSiO3

16-21% Si, 2125% Ca, 0,5-2%
Mn

Phân lân nung Si, Ca, Mg
ch y

9% Si, 14-20%
P2O5, 8-11% Mg

D ng viên

Canxi silicat

14-19% Si, 1-4%
Mg

D ng viên, phân
bón phân gi i
ch m

Kali silicat

K, Si

14% Si, 21% K2O, D ng viên, phân
2,5% Mg
bón phân gi i
ch m


(ti p b ng 21)
Tên

Công th c

Hàm l

ng

Chú gi i

Ngu n phân bón có ch a k m
K m sunphat

ZnSO4.H2O
ZnSO4.7H2O

36% Zn
23% Zn

Hoà tan, tác
đ ng nhanh

K m cácbonat ZnCO3

52-56% Zn

Tác đ ng nhanh

K m clorua

ZnCl2

48-50% Zn

Hoà tan, tác
đ ng nhanh

K m d ng
chelate

Na2Zn-EDTA

14% Zn

Tác đ ng nhanh

Na2Zn-HEDTA

9% Zn

Tác đ ng nhanh

K m ôxyt

ZnO

60-80% Zn

Hoà tan ít, tác
đ ng ch m

Ngu n phân bón có ch a s t
S t sunphat

FeSO4.H2O
FeSO4.7H2O

33% Fe
20% Fe

Tác đ ng nhanh,
hoà tan

S t amôn
sunphat

(NH4)2SO4.FeSO4. 14% Fe
6H2O

Tác đ ng nhanh,
hoà tan

Chelat s t

NaFeDTPA

10% Fe

Tác đ ng nhanh

Chelat s t

NaFeEDTA

5-14% Fe

Tác đ ng nhanh

Chelat s t

NaFeEDDHA

6% Fe

n đ nh h n
trong đ t trung
tính

Ngu n phân bón có ch a mangan

Mangan
sunphat

MnSO4.H2O

24-30% Mn

Hoà tan, tác
đ ng nhanh

Mangan
clorua

MnCl2

17% Mn

Hoà tan, tác
đ ng nhanh

Mangan
cacbonat

MnCO3

31% Mn

Ít hoà tan, tác
đ ng ch m

Chelat
mangan

Na2MnEDTA

5-12% Mn

Tác đ ng nhanh

Mangan ôxyt

MnO2

40% Mn

Ít hoà tan, tác
đ ng ch m


(ti p b ng 21)
Tên

Công th c

Hàm l

ng

Chú gi i

Ngu n phân bón có ch a đ ng
ng sunphat CuSO4.H2O

ng ôxyt

35% Cu

Hoà tan, tác
đ ng nhanh, giá
r

CuSO4.5H2O

25% Cu

CuO

75% Cu

Ít hoà tan, tác
đ ng ch m

Ngu n phân bón có ch a bo
Borat
Anhydro

Na2B4O2

20% B

Hoà tan, tác
đ ng nhanh

Phân borat

Na2B4O2.5H2O

14% B

Hoà tan, tác
đ ng nhanh

Colemanite

Na2B4O2.10H2O

11% B

Hoà tan, tác
đ ng nhanh

Ca2B6O11.5H2O

10% B

Hoà tan ít, tác
đ ng ch m

3.3. Các quy lu t dinh d

ng c a cây lúa

3.3.1. Các đ nh lu t s d ng phân bón chung c a cây tr ng
a)

nh lu t tr l i

Vào cu i th k XIX các nhà khoa h c Pháp (Boussingault,
Deheran) và
c (Liebig) - nh ng ng i đ c xem là các nhà
tiên phong v hóa h c nông nghi p - đã phát bi u đ nh lu t:“
cho đ t kh i b ki t qu , c n tr l i cho đ t t t c nh ng nguyên
t cây tr ng l y đi theo s n ph m thu ho ch”.
nh lu t này cho phép xây d ng k ho ch phân bón theo
k ho ch n ng su t n u tính đ y đ đ n h s s d ng phân
bón c a cây. Có th dùng đ nh lu t này làm c s cho vi c tính
toán l ng phân bón đ duy trì đ phì nhiêu c a đ t. nh lu t
tr l i đã m đ ng cho phân hóa h c phát tri n khi n cho
n ng su t ru ng đ t t ng lên r t nhanh.


Hi n nay trong vi c v n d ng bi n pháp sinh h c c i t o
đ t, ng i ta đã c i t o đ t m n b ng cách tr ng cây ch u m n,
+
có kh n ng đ ng hóa natri cao, đ rút nhanh Na ra kh i dung
tích h p thu tr c khi tr ng các cây tr ng khác.
Nh v y là có nh ng nguyên t không c n tr l i. Tr l i
m t cách máy móc có th khi n cho đ t mãi mãi m t cân đ i.
Song đ nh lu t này ch a đ y đ .
t đ c xem là m t v t

ch t, là giá đ c a cây tr ng. Trong đ t có m t quá trình
chuy n hóa lý, hóa, sinh phong phú và ph c t p, nên n u ch
đ n thu n tr l i các ch t khoáng b cây tr ng l y đi là ch a
đ , mà còn ph i chú ý đ n quá trình phá h y mùn trong đ t sau
canh tác. Ngoài vi c duy trì ch t khoáng còn ph i duy trì hàm
l ng mùn cho đ t. N u các quá trình lý, hóa, sinh không đ c
c i thi n qua vi c duy trì mùn cho đ t m t cách h p lý thì dù có
tr l i đ y đ ch t khoáng cây tr ng c ng khó s d ng m t
cách có hi u qu . Mùn trong đ t có tác d ng r t rõ đ n h s
s d ng phân bón c a cây tr ng.
nh lu t c n đ c m r ng nh sau: Ngoài vi c tr l i
nh ng y u t do cây tr ng l y đi còn ph i tr l i l ng ch t
dinh d ng b r a trôi, các ch t m t đi do h u qu c a quá
trình trao đ i ion. Thí d : Tr l i magiê cho đ t sau khi bón
nhi u kali trên đ t nghèo magiê.
b)

nh lu t t i thi u

N m 1843 Liebig đã phát bi u đ nh lu t t i thi u nh sau:
“N ng su t cây tr ng ph thu c vào nguyên t phân bón có t
l th p nh t so v i yêu c u c a cây tr ng”.
Theo đ nh lu t này ng
m c n c trong thùng đ
(hình 3).

i ta xem n ng su t cây tr ng nh
c c u t o b ng nhi u thanh g

- Thùng a n ng su t ph thu c hàm l

ng N;

- Thùng b n ng su t ph thu c vào hàm l
khi nâng đ c hàm l ng N trong đ t.

ng P2O5, sau


M i thanh g đ i di n cho m t nguyên t phân bón. N ng
su t cây tr ng ph thu c vào thanh g th p nh t. Theo đ nh
lu t này thì y u t t i thi u c luân phiên nhau xu t hi n.

a

b

Hình 3. Thùng g di n đ t lu t t i thi u c a Liebig, 1843

Th c ra đ nh lu t t i thi u là k t qu t t nhiên c a ph ng
pháp nghiên c u cô l p t ng y u t , không nghiên c u quan
h gi a đ t và cây trong m t m i quan h t ng tác l n nhau
trong m t h cân b ng toàn c c. Bón phân ch y theo qui lu t
t i thi u s không bao gi gi i quy t đ c s m t cân đ i dinh
d ng nên y u t t i thi u s c luân phiên xu t hi n.
nh lu t này hi n nay đ c xem là đ nh lu t y u t h n
ch thi u và đ c phát bi u nh sau:”Vi c thi u m t nguyên t
dinh d ng d tiêu đ i v i cây tr ng trong đ t (y u t h n ch
thi u) h n ch hi u l c c a các nguyên t khác và do v y làm
gi m n ng su t cây tr ng”.

Trong th c t , khi hàm l ng m t nguyên t nào đó trong
đ t v t quá nhu c u c a cây, không cân đ i v i các nguyên
t khác thì chính nguyên t đó l i h n ch tác d ng c a các
nguyên t khác. nh lu t t i thi u c a Liebig có th m r ng
thành đ nh lu t v y u t h n ch nh sau:” t thi u hay th a
m t nguyên t dinh d ng d tiêu (nào đó) so v i yêu c u c a


cây c ng đ u làm gi m hi u qu c a các nguyên t khác và do
đó làm gi m n ng su t c a cây”.
Có tác gi tách thành lu t t i thi u ( ng v i vi c thi u) và
lu t t i đa ( ng v i vi c th a).
c) nh lu t b i thu không h n t l thu n v i l
bón cho cây (Mitscherlich)

ng phân

Trong m t thí nghi m phân bón, cho lúa ch ng h n, ng i
ta t ng d n l ng phân bón và ghi l i n ng su t m i m c
bón t ng ng, thì th y nh sau:
- Công th c không bón, n ng su t đ

c 40,9 t /ha;

- Công th c bón 40 N/ha n ng su t đ t 56,5 t /ha t ng
15,6 t /ha so v i không bón;
- Công th c bón 80 N/ha n ng su t đ t 70,8 t /ha t ng
29,9 t /ha so v i không bón;
- Công th c bón 120 N/ha n ng su t đ t 76,2 t /ha t ng
35,3 t /ha so v i không bón;

- Công th c bón 160 N/ha n ng su t đ t 79,9 t /ha t ng
39,0 t /ha so v i không bón.
+ Tính hi u su t chung:
- Bón m c 40 kg N/ha hi u su t đ m bón là 39 kg thóc/1
kg đ m bón;
- Bón m c 80 kg N/ha hi u su t đ m bón là 37,37 kg
thóc/1 kg N bón;
- Bón m c 120 kg N/ha hi u su t đ m bón là 29,41 kg
thóc/1 kg N bón;
- Bón m c 160 kg N/ha hi u su t đ m bón là 24,37 kg
thóc/1 kg N bón.
+ Tính hi u su t phân kho ng t ng 40 kg N bón thì th y:
- 40 kg N đ u tiên, hi u su t là 39 kg thóc/1 kg N bón;
- 40 kg N th hai, hi u su t là 35,76 kg thóc/1 kg N bón;


- 40 kg N th ba, hi u su t là 13,50 kg thóc/1 kg N bón;
- 40 kg N th t , hi u su t là 9,25 kg thóc/1 kg N bón.
Nh v y b i thu không h n t l thu n v i vi c bón thêm vì
t ng l ng phân bón lên g p đôi mà b i thu không t ng g p 2,
mà v m t hi u su t thì l i gi m d n. L i nhu n c a nhà nông
gi m d n.
N u bi u th trên m t h tr c to đ , trong đó tr c tung là
n ng su t, tr c hoành là l ng phân đ m bón, ta đ c đ th
bi u di n s bi n thiên c a n ng su t theo l ng bón (hình 4)
sau đây:
th là m t parabol, đ ng bi u di n c a ph
b c hai, có d ng t ng quát là:

ng trình

2

Y = ax - bx + c.
Trong thí d này, đó là ph

ng trình b c 2 c th sau:

2

Y = - 0,00146 x + 0,477 x + 40,9
i m u n parabol th hi n đ ng bi u di n hàm s b t
đ u u n xu ng, t a đ đi m u n là đi m c c đ i c a đ ng
cong bi u di n. N u x là l ng N bón thì X là l ng bón t i đa,
bón thêm phân b t đ u làm gi m n ng su t. ó là l ng bón
t i đa v m t k thu t (maximum technique).
t¹ thãc/ha
Y=-0.00146x2+0.477x+40.9

100
80
60
40
20
0
0

40

80

120

160

200

kg N/ha

Hình 4. T

ng quan gi a l

ng N bón và n ng su t lúa


Do v y mu n tính m c bón t i đa k thu t ta tìm đ o hàm
c a hàm s trên:
Y' = -2 ax + b
i m u n xu t hi n khi Y ' = 0 -----> 2 ax = b

X=

b
2a

L ng bón t i đa k thu t
164,5 kg N/ha.

đây là: 0,477/ (2 * 0,00146) =

V m t k thu t, bón quá m c này lúa s gi m n ng su t.
Khi tính hi u su t phân bón theo t ng n c ta th y: l ng
phân bón t n c d i lên n c trên hi u su t phân bón gi m đi
r t nhanh.
M c đích c a ng i s n xu t không ph i ch nh m đ t
n ng su t cao nh t mà là tìm l i nhu n cao nh t. Do đó ph i
tìm l ng bón t i thích kinh t .
L ng bón đ t l i nhu n cao nh t là l ng bón mà đó
hi u su t m t kilô phân bón thêm đ bù đ p đ c chi phí s n
xu t t ng lên do bón thêm m t kilô phân đó ho c t i thi u là tr
đ ti n mua m t kilô phân bón đ bón thêm. Gi s đ mua 1
kilô phân đ m ng i nông dân ph i bán 5 kilô thóc thì theo
ph ng trình trên l ng bón t i thích mà ng i nông dân có
th ch p nh n đ c là:

X=

Y '− b 0,05 − 0, 477
=
= 146 kg
− 2a
− 0,00292

Y’ là chi phí b ra đ bón 1 kg N (t
5 kg thóc, hay là 0,05 t ).
146 kg N g i là l

ng đ

ng ti n bán

ng bón t i thích v m t kinh t .

Theo k t qu thí nghi m s d ng phân bón
mi n B c
c a Tr ng
i h c Nông nghi p Hà N i, l ng bón t i đa k
thu t và t i thích kinh t (theo giá c nông s n và giá phân bón


vào các n m 1996-1999) cho lúa tr ng trên m t s vùng đ t
khác nhau nh b ng 24.
B ng 22. L ng bón t i đa k thu t và t i thích kinh t đ i
v i cây lúa tr ng trên m t s lo i đ t khác nhau, kg/ha
L
Lo i đ t

Cây tr ng

ng bón t i đa
k thu t

L

ng bón t i thích
kinh t

N-P2O5-K2O
PS sông H ng

Lúa

160-90-60

tb cm u

120-90-90

80-60-30

tm n

120-90-60

80-60-30

t tr ng

100-90-60

80-60-30

t phèn nh

120-90-90

80-60-30

Chú thích: Bón phân h u c theo m c c a đ a ph

d) Lu t t
phân cân đ i

120-60-30

ng

ng tác gi a các nguyên t dinh d

ng và bón

phát tri n đ c bình th ng cây tr ng c n có m t t l
xác đ nh các nguyên t c n thi t cho quá trình s ng. Các công
trình nghiên c u v sinh lý th c v t đã ch ng minh khi t l các
nguyên t dinh d ng đ t m c cân b ng t i thích thì cây tr ng
có n ng su t cao nh t. Cây tr ng hút th c n t đ t cho nên
m i s m t cân đ i trong đ t s ph n nh vào n ng đ các
ch t dinh d ng trong d ch bào.
Do m i t ng tác gi a các nguyên t dinh d ng nên
vi c cung c p nguyên t này s nh h ng đ n m t hay m t
s nguyên t khác. Khi bón nguyên t này làm cây hút các
nguyên t khác nhi u lên và n ng su t t ng, đó là m i t ng
tác d ng hay gi a các nguyên t có m i quan h hi p đ ng
(synergic), ví d
b ng 23 cho th y gi a N và S có m i quan
h hi p đ ng.


B ng 23. nh h

L

ng c a phân S và N đ n n ng su t h t c i
(t n/ha)
L

ng N bón
(kg/ha)

ng S bón (kg/ha)
0

30

Ph n ng v i S
(t n/ha)

0

0,45

0,67

0,22 khi không bón N

90

1,22

1,65

0,43 khi bón N

Ph n ng v i N 0,77 không bón S 0,98 khi bón S
Ngu n: Dubey và Khan, 1993 d n theo Rajendra và Prasad, 1997

Khi vi c cung c p nguyên t này làm cho cây hút nguyên t
kia ít đi và làm n ng su t gi m xu ng thì đó là m i t ng tác
âm hay gi a hai nguyên t đó có m i quan h đ i kháng
(antagonist).
Ranh gi i phân bi t gi a đ i kháng và hi p đ ng c ng r t
mong manh vì chính do đi u ki n th nh ng mà không ít
tr ng h p đang là hi p đ ng l i chuy n sang đ i kháng và
ng c l i, tùy theo nguyên t dinh d ng nghiên c u có n m
trong vùng t i thích đ i v i cây tr ng hay không. Thí d bón K
có khi t ng c ng hút N có khi l i h n ch vi c hút N.
g ng l

giúp cho công vi c tính toán phân bón ng i ta đã c
ng hóa m i cân b ng gi a m t s nguyên t sau đây:

+ Cân b ng đ m/lân (N/P) trong đ t
-

i v i N t ng s /P t ng s :
4>

NTS (%)
>2
P2O5TS (%)

Khi t l N t ng s /P t ng s n m trong gi i h n trên ch ng
t đ t có th b o đ m t t cân b ng dinh d ng đ m và lân cho
cây.
đây ch đánh giá tình hình cân đ i, m c đ cung c p
đ c nhi u hay ít ph i xem xét thang phân c p m c đ giàu
- nghèo c a t ng nguyên t .
N/P > 4 đ t r t thi u lân so v i đ m, không c n bón đ m
n u ch a có bi n pháp t ng lân.


N/P < 2 đ t t ng đ i đ lân mà thi u đ m, song bón lân
không có hi u qu còn hi u su t phân đ m s r t rõ.
2 ≤ N/P ≤ 4 bón lân thì đ ng th i ph i đi kèm v i vi c bón
đ m ho c ng c l i đ kh i d n đ n m t cân đ i dinh d ng
khoáng cho cây.
ph

i v i N t ng s /P d tiêu (P d tiêu phân tích theo
ng pháp Bray 1), n u g i t l này là r thì:

10 < r < 20: Trong đ t đ m cân b ng v i lân, bón đ m
đ ng th i c ng ph i bón lân đ duy trì cân b ng.
r < 10:

t c n phân đ m h n phân lân.

r > 20:

t thi u lân rõ r t, đ t tr

c h t c n bón lân.

+ Cân b ng đ m/l u hu nh (N/S) trong đ t
Trong m i tr ng h p t l N/S trong đ t kho ng b ng 10
là th a đáng (Stewart, 1969). Ngay c trong tr ng h p ch a
bi u th thi u S c ng c n b o đ m cho t l N/S trong t h p
phân bón n m trong kho ng 3 - 8 (J. Boyer, 1982).
+ Cân b ng canxi/magiê (Ca/Mg) trong đ t
Khi t ng hàm l ng Mg trao đ i trong đ t mà không t ng
đ c Ca trao đ i c u trúc đ t r t kém n đ nh, nguyên nhân là
do kích th c ion Mg++ ng m n c l n làm cho keo đ t phân
+
tán, gi ng nh tr ng h p c a ion Na .
1,0 < Ca/Mg < 7,6 c u trúc đ t t

ng đ i n đ nh.

Ca/Mg < 1 c u trúc đ t n đ nh y u.
3.3.2. V n d ng nguyên lý bón phân theo H
Dinh d ng Cây tr ng T ng h p

th ng

Nguyên lý c a H th ng Dinh d ng Cây tr ng T ng h p
(Integrated Plant Nutrition System, vi t t t là IPNS) đ c phát
bi u nh sau: Duy trì và đi u ch nh đ phì nhiêu c a đ t và
cung c p ch t dinh d ng cho cây tr ng đ n m c t i thích
nh m n đ nh n ng su t nh mong mu n qua vi c s d ng
m t cách t i thích t t c m i ngu n ch t dinh d ng có th có

đ c m t cách t ng h p. K t h p m t cách thích đáng phân


khoáng, phân h u c , tàn th th c v t, phân hay các lo i cây
có kh n ng c đ nh N, tùy theo h th ng s d ng đ t và các
đi u ki n sinh thái, xã h i và kinh t (R.N. Roy, 1995).
H th ng dinh d ng cây tr ng t ng h p coi tr ng vi c gìn
gi đ phì nhiêu cho đ t đ b o đ m m t n ng su t n đ nh
mong mu n (desired crop productivity). Mong mu n v s
l ng b o đ m cho ng i nông dân có lãi và mong mu n v
ch t l ng b o đ m ch t l ng s n ph m không nh h ng
x u đ n s c kh e con ng i và v t nuôi. N ng su t mong
mu n ch không ph i là n ng su t t i đa (maximum yield).
H th ng dinh d ng cây tr ng t ng h p t n d ng m i
ngu n phân h u c có th có, coi phân h u c là c s đ
ch m sóc cây tr ng kh e m nh. Dùng phân h u c còn là đ
b o đ m cân đ i mùn, y u t c b n c a đ phì nhiêu, cho
đ t. Nh ng ch dùng phân h u c không thôi thì không đ
b o đ m l ng th c, th c ph m nuôi s ng m t n a dân s
hi n t i, ch ch a nói đ n dân s phát tri n trong t ng lai
(Von Uexkull, 1995).
Dùng phân h u c s gi m đ c l ng phân hóa h c bón
vào đ t; tránh đ c các hi n t ng chua hóa, m n hóa, ô
nhi m ngu n n c do bón nhi u phân hóa h c.
Không th không dùng phân hoá h c vì có bón k t h p
phân h u c v i phân hoá h c thì m i đ a thêm đ c nguyên
t m i vào đ t. Ch bón phân h u c s làm cho môi tr ng
đ t ngày càng m t cân đ i sâu s c h n. Ch bón phân h u c
là ch khai thác môi tr ng đ t, ch không b i d ng và đi u
ch nh s m t cân đ i và không đ y đ theo yêu c u c a cây,

c a môi tr ng đ t.
Ph i tu theo h th ng s d ng đ t và các đi u ki n sinh
thái, kinh t , xã h i mà v n d ng ngu n ch t h u c nào là
chính. n i ch n nuôi phát tri n m nh cân đ i đ c v i tr ng
tr t thì dùng phân chu ng. N i không có phân chu ng thì ph i
dùng tàn th th c v t.
H th ng dinh d ng cây tr ng t ng h p ph n đ i vi c đ t
đ ng đang có nguy c t ng lên nông thôn Vi t Nam hi n đ i.


3.3.3. Giai đo n phát tri n và yêu c u dinh d
cây lúa

ng c a

* Y u t c u thành n ng su t:
2

NS (t n/ha) = S bông/m x S h t/bông x T l ch c x
-5
2
P 1000h t (g) * 10 = S bông/m x % h t ch c x P 1000h t (g)
-5
x 10
S bông/m quy t đ nh b i m t đ cây, s d nh c y và s c
đ nhánh. i u khi n dinh d ng nh th nào đ có s d nh
h u hi u cao, y u t quan tr ng là t o k thu t đ cây lúa đ
nhánh t p trung, đ s m nh ng m t đ th p c a cây m .
2

S h t trên bông đ

c quy t đ nh

th i k phân hóa đòng.

T l h t ch c: th ng liên quan đ n tình hình sâu b nh và
th i ti t. Tuy nhiên đi u khi n dinh d ng c ng kh c ph c
đ c s bông và t l lép.

0

ng sinh d

30

ng

Sinh tr

60

Chín hoàn toàn

Chín sáp

Chín s a

Làm đòng

nhánh
Sinh tr

Tr

B t đ u phân hóa đòng

N ym m

c y

K t thúc đ nhánh

Tr ng l ng 1000 h t là ch tiêu di truy n c a gi ng, tuy nhiên
đi u khi n dinh d ng và ch n th i v thích h p đ quá trình
chín và v n chuy n dinh d ng đ duy trì tính n đ nh c a di
truy n gi m h t l ng ho c chín không đ y đ .

Chín

ng sinh th c

90

Hình 5. Các giai đo n sinh tr ng c a cây lúa
(Shouichi Yoshida, 1976)

120

3.4. S thi u h t dinh d
khoáng cây lúa

ng và ng

đ c dinh d

ng

3.4.1. Thi u đ m
a) Ch c n ng và kh n ng di chuy n c a đ m (nit - N)

m kích thích sinh tr ng nhanh và làm t ng kích th c
lá, s h t trên bông.
m có nh h ng t i t t c các y u t
c u thành n ng su t. Màu lá là bi u hi n tr ng thái N trong
cây, có liên quan ch t ch đ n kh n ng quang h p c a lá và
n ng su t, s n l ng c a cây tr ng. Khi bón đ đ m cho cây
thì nhu c u các ch t dinh d ng khác nh : lân (P) và kali (K)
t ng lên.
b) Bi u hi n và nh h
c a cây

ng c a thi u đ m đ n sinh tr

Cây lùn, vàng. Lá già ho c c cây th
(Ph l c A-1, A-2, A-3).

ng

ng xanh h i vàng

c) Thi u đ m trong đ t

S cung c p đ m c a đ t th ng không đ đ đ t n ng
su t cao h n c a các gi ng lúa m i vì v y thi u N th ng x y
ra h u h t các vùng tr ng lúa chính. Ph n ng n ng su t đ i
v i N có ý ngh a trong t t c các lo i đ t tr ng lúa n c. Xu t
hi n thi u đ m các lo i đ t sau:
- Các lo i đ t có hàm l
chua, có k t c u thô).

ng h u c th p (< 0,5% OC, đ t

- Các lo i đ t có kh n ng cung c p N n i t i th p (đ t
phèn, đ t m n, đ t thi u P, đ t tiêu n c kém).
- Các lo i đ t ki m và đá vôi nghèo ch t h u c .
d) Nguyên nhân thi u N

- Kh n ng cung c p N c a đ t th p.
- Bón không đ l

ng N khoáng.

- Hi u qu s d ng N th p (do b c h i, ph n đ m hoá, bón
không đúng lúc, không đúng ch ho c r a trôi).


3.4.2. Thi u lân
a) Ch c n ng và kh n ng di chuy n c a lân (Ph t pho - P)

Lân c n thi t cho vi c d tr và v n chuy n n ng l ng.
Lân di chuy n trong cây và thúc đ y đ nhánh, phát tri n r , tr
và chín s m. Lân đ c bi t quan tr ng trong th i k đ u sinh
tr ng.
ng c a thi u lân đ n sinh tr

b) Bi u hi n và nh h
c a cây

ng

Cây lùn, xanh t i, lá d ng đ ng và đ nhánh kém (Ph l c
A-1, A-4).
c) Thi u lân trong đ t

i v i đ t lúa n c có ít ho c không có CaCO3 t do, k t
qu th P b ng ph ng pháp Olsen ho c Bray-1 đ c phân
lo i ra nh sau:
Ph n ng v i P

P theo Olsen
(mg P/kg đ t)

Cao

P theo Bray-1
(mg P/kg đ t)

<5

<7

Thích h p

5 - 10

7 - 20

Ch khi n ng su t cao

> 10

> 20

Theo cách tr ng lúa thì thi u lân th ng x y ra
gieo (s ) th ng vì m t đ lúa cao và b r thì nông.
Các lo i đ t có khuynh h

ru ng lúa

ng thi u lân:

- Các lo i đ t có k t c u thô, ít h u c , l

ng lân d tr th p.

- Các lo i đ t cácbonat, đ t m n và đ t nhi u natri (Na).
- Các lo i đ t núi l a (c đ nh lân m nh), than bùn và đ t
phèn.

d) Nguyên nhân thi u lân

- Kh n ng cung c p P c a đ t th p.


- Bón không đ l

ng P khoáng cho đ t.

- Hi u qu s d ng phân lân th p do kh n ng c đ nh lân
cao ho c do xói mòn (ch v i lúa n ng).
- Bón th a đ m (N) nh ng thi u lân.
m n c m c a cây khi thi u lân và m c đ ph n
v i phân lân.

ng

3.4.3. Thi u kali
a) Ch c n ng và kh n ng di chuy n c a kali (K)

Kali có ch c n ng c n thi t trong các t bào và nó làm nhi m
v v n chuy n các s n ph m quang h p. Kali cung c p s c
kho cho thành t bào th c v t và t ng c ng đ s quang h p,
làm tán lá r ng h n và t ng sinh tr ng c a cây. Khác v i đ m
và lân, kali không có nh h ng l n đ n s đ nhánh. Kali làm
t ng s h t trên bông, t l h t ch c, tr ng l ng 1.000 h t.
b) Bi u hi n và nh h
c a cây

ng c a thi u kali đ n sinh tr

ng

- Cây có màu xanh t i, mép lá có màu nâu h i vàng ho c
nh ng đ m màu nâu t i xu t hi n tr c h t đ nh c a các lá
già (Ph l c A-1, A-5 (a. b.)).
- D u hi u b b nh (đ m lá màu nâu, đ m lá Cercospora,
th i lá, th i thân và th i b lá do vi khu n…) th ng xu t hi n
nhi u h n vùng bón th a đ m nh ng không đ kali.
c) Thi u kali trong đ t

- Hàm l
Ph n

ng K trao đ i trong đ t lúa n
ng v i K

Cao
Thích h p
Ch khi n ng su t cao

c:

K trao đ i (Cmolc/kg đ t)
<0,15
0,15-0,45
>0,45