Thiết kế một số trò chơi học tập trong dạy học môn tự nhiên và xã hội

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
––––––––––––––––––––––

LÊ THỊ AN

THIẾT KẾ MỘT SỐ TRÒ CHƠI HỌC TẬP
TRONG DẠY HỌC MÔN TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2018


ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
––––––––––––––––––––––

LÊ THỊ AN

THIẾT KẾ MỘT SỐ TRÒ CHƠI HỌC TẬP
TRONG DẠY HỌC MÔN TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI
Ngành: GIÁO DỤC HỌC (GD TIỂU HỌC)
Mã số: 8.14.01.01

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Thu Hằng

THÁI NGUYÊN - 2018

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả
nghiên cứu trong Luận văn là trung thực, chưa từng được công bố trong bất kì
công trình nghiên cứu nào của tác giả khác.
Tác giả luận văn

Lê Thị An

i


LỜI CẢM ƠN
Trước hết, tôi xin bày tỏ sự kính trọng và biết ơn sâu sắc đến TS. Nguyễn
Thị Thu Hằng, người đã tận tâm, nhiệt tình chỉ bảo tôi trong suốt quá trình
nghiên cứu và hoàn thành luận văn này.
Xin trân trọng cảm ơn các thầy, cô giáo khoa Giáo dục Tiểu học - Trường
Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện thuận lợi trong suốt thời
gian tôi học tập và nghiên cứu tại đây.
Tôi cũng xin chân thành cảm ơn sự hợp tác, giúp đỡ của các thầy cô giáo
và các em học sinh trường Tiểu học Nguyễn Viết Xuân, trường Tiểu học
Vương, trường Tiểu học Thống Nhất, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái
Nguyên đã tạo mọi điều kiện và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình khảo sát và
thực nghiệm sư phạm.
Để hoàn thành luận văn: “Thiết kế một số trò chơi học tập trong dạy học
môn Tự nhiên và Xã hội” tôi đã sử dụng, kế thừa có chọn lọc các nghiên cứu
của các tác giả đi trước, đồng thời nhận được rất nhiều sự quan tâm, chỉ bảo của
các thầy, cô giáo; sự giúp đỡ của đồng nghiệp, bạn bè, người thân đã động viên
tôi trong quá trình hoàn thành luận văn.
Mặc dù đã có nhiều cố gắng và nỗ lực để hoàn thành tốt luận văn nhưng

chắc chắn sẽ không tránh khỏi những thiếu sót. Kính mong nhận được sự chỉ
bảo, đóng góp của các thầy, cô giáo và các bạn.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
Thái Nguyên, tháng 9 năm 2018
Tác giả luận văn

Lê Thị An

ii


MỤC LỤC
Lời cam đoan........................................................................................................i
Lời cảm ơn...........................................................................................................ii
Mục lục...............................................................................................................iii
Danh mục chữ viết tắt.........................................................................................iv
Danh mục các bảng..............................................................................................v
Danh mục các hình..............................................................................................vi
MỞ ĐẦU.............................................................................................................1
1. Lý do chọn đề tài............................................................................................. 1
2. Mục đích nghiên cứu....................................................................................... 2
3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu.................................................................2
4. Giả thuyết khoa học.........................................................................................2
5. Nhiệm vụ nghiên cứu......................................................................................3
6. Phạm vi nghiên cứu......................................................................................... 3
7. Phương pháp nghiên cứu................................................................................. 3
8. Cấu trúc đề tài..................................................................................................4
CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC THIẾT
KẾ TRÒ CHƠI HỌC TẬP TRONG DẠY HỌC MÔN TỰ NHIÊN VÀ
XÃ HỘI...............................................................................................................6

1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu về phương pháp tổ chức trò chơi trong
dạy học ở tiểu học................................................................................................6
1.1.1. Khái quát một số nghiên cứu trên thế giới.................................................6
1.1.2. Khái quát một số nghiên cứu của Việt Nam.............................................. 8
1.1.3. Nhận xét, đánh giá chung.......................................................................... 9
1.2. Một số khái niệm công cụ...........................................................................10
1.2.1. Trò chơi....................................................................................................10
1.2.2. Trò chơi học tập.......................................................................................11

iii


1.2.3. Thiết kế trò chơi học tập..........................................................................13
1.3. Quá trình tổ chức trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã
hội ở trường Tiểu học........................................................................................ 14
1.3.1. Mục tiêu của việc tổ chức trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên
và Xã hội............................................................................................................14
1.3.2. Nội dung trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội.........15
1.3.3. Cách thức tổ chức trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và
Xã hội................................................................................................................17
1.3.4. Đánh giá trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội..........18
1.3.5. Phương tiện tổ chức trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và
Xã hội................................................................................................................ 18
1.4. Đặc điểm tâm sinh lý học sinh giai đoạn đầu cấp tiểu học.........................19
1.4.1. Khái quát đặc điểm tâm sinh lý học sinh giai đoạn đầu cấp tiểu học......19
1.4.2. Mối quan hệ giữa đặc điểm tâm sinh lý học sinh giai đoạn đầu cấp tiểu
học với việc thiết kế và sử dụng trò chơi trong dạy học....................................21
1.5. Thực trạng thiết kế và sử dụng trò chơi trong dạy học môn Tự nhiên và
Xã hội ở một số trường tiểu học hiện nay..........................................................23
1.5.1. Khái quát quá trình điều tra thực trạng.................................................... 23

1.5.2. Kết quả điều tra........................................................................................24
1.6. Kết luận chương 1.......................................................................................28
CHƯƠNG 2: THIẾT KẾ MỘT SỐ TRÒ CHƠI HỌC TẬP TRONG
DẠY HỌC MÔN TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI...................................................30
2.1. Nguyên tắc thiết kế trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội 30
2.1.1. Đảm bảo tính sinh động, hấp dẫn............................................................ 30
2.1.2. Đảm bảo tính phù hợp với thực tiễn........................................................ 31
2.1.3. Đảm bảo hình thành và phát triển cho học sinh các năng lực đặc thù
gắn với nội dung môn học Tự nhiên và Xã hội................................................. 32
2.2. Thiết kế trò chơi học tập.............................................................................33

iv


2.2.1. Định hướng phân loại và thiết kế trò chơi học tập...................................33
2.2.2.Quy trình thiết kế trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội. 35
2.3. Thiết kế một số trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội.....37
2.3.1. Nhóm trò chơi học tập về con người và sức khỏe................................... 37
2.3.2. Nhóm trò chơi học tập về xã hội..............................................................42
2.3.3. Nhóm trò chơi học tập về tự nhiên.......................................................... 44
2.4. Gợi ý cách sử dụng trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội 52
2.4.1. Thường xuyên thay đổi hình thức tổ chức trò chơi học tập.....................52
2.4.2. Tạo cơ hội cho nhiều HS được tham gia vào trò chơi học tập.................53
2.4.3. Phối hợp cùng chuẩn bị trò chơi học tập và khai thác tối đa phương
tiện chuẩn bị cho trò chơi học tập......................................................................55
2.5. Kết luận chương 2.......................................................................................56
CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM.................................................. 58
3.1. Mục đích thực nghiệm................................................................................58
3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm............................................................................... 58
3.3. Địa bàn thực nghiệm...................................................................................58

3.4. Tổ chức thực nghiệm.................................................................................. 59
3.5. Nội dung thực nghiệm................................................................................ 61
3.6. Tiêu chí đánh giá.........................................................................................64
3.7. Kết quả thực nghiệm...................................................................................64
3.7.1. Kết quả trước thực nghiệm...................................................................... 64
3.7.2. Kết quả sau thực nghiệm......................................................................... 65
3.7.3. Phân tích kết quả sau khi thực nghiệm.................................................... 67
3.8. Kết luận chương 3.......................................................................................69
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.........................................................................71
1. Kết luận..........................................................................................................71
2. Kiến nghị....................................................................................................... 72
TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................................74
PHỤ LỤC

v


DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
GV

:Giáo viên

HS

:Học sinh

HSTH

:Học sinh tiểu học

TCHT

:Trò chơi học tập

TN-XH

:Tự nhiên và Xã hội

4


DANH MỤC BẢNG BIỂU
Bảng 1.1.Hệ thống các phương pháp dạy học thường sử dụng trong dạy học
môn TN-XH.....................................................................................24
Bảng 1.2. Vai trò của việc sử dụng TCHT trong môn TN-XH.......................... 25
Bảng 1.3.Các hình thức tổ chức trò chơi ở môn TN-XH...................................26
Bảng 3.1. Kế hoạch thực nghiệm.......................................................................62
Bảng 3.2. Kết quả kiểm tra môn TN-XH trước thực nghiệm............................ 65
Bảng 3.3. Kết quả kiểm tra môn TN-XH sau thực nghiệm................................66
Bảng 3.4. Kết quả bày tỏ thái độ của HS khi sử dụng TCHT trong bài dạy
môn Tự nhiên và Xã hội...................................................................68

5


DANH MỤC HÌNH VẼ
Hình 2.1. Quy trình thiết kế TCHT trong dạy học môn TN-XH........................37
Hình 3.1. Biểu đồ thể hiện mẫu thực nghiệm sư phạm......................................60

6

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài

1


1.1. Trong xu thế hội nhập toàn cầu, tiếp nhận thông tin, giao tiếp, nhận
thức bản thân, tìm hiểu môi trường tự nhiên và xã hội xung quanh và giải quyết
vấn đề nằm trong những năng lực không thể thiếu đối với mỗi công dân. TNXH là một môn học ở tiểu học góp phần hình thành và phát triển những năng
lực đó. Đây là môn học bắt buộc từ lớp 1 đến lớp 3, nội dung môn học mang
tính tích hợp cao liên quan đến môi trường tự nhiên và môi trường xã hội. Nội
dung môn học xoay quanh các vấn đề gần gũi và thiết thực về con người, sức
khoẻ và một số sự vật, hiện tượng đơn giản trong TN-XH, gắn với trải nghiệm
của HS trong cuộc sống ở gia đình, nhà trường, địa phương; trải nghiệm quá
trình tìm tòi, nghiên cứu khoa học trong thế giới tự nhiên và trong cuộc sống
hàng ngày.
1.2. Yêu cầu của giáo dục hiện nay đòi hỏi phải đổi mới phương pháp dạy
học ở tất cả các môn học để phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS.
Vì vậy, trong dạy học môn TN-XH, phương pháp tổ chức trò chơi là phương
pháp dạy học được nhiều GV lựa chọn và sử dụng. Để có được các hình thức tổ
chức dạy học hấp dẫn, tạo điều kiện cho HS được học tập trong không khí vui
vẻ, thoải mái, phương pháp tổ chức trò chơi trở thành một phương pháp dạy học
quan trọng ở bậc tiểu học. Đặc biệt là các TCHT có nội dung tác động đến khả
năng tư duy, phát triển ngôn ngữ phù hợp với nhận thức của HS. Phương pháp
tổ chức trò chơi cũng là phương pháp phù hợp với đặc điểm tâm lí HS tiểu học,
đặc biệt là giai đoạn đầu cấp tiểu học. Giai đoạn mà tri giác của HS phản ánh
những thuộc tính trực quan, cụ thể của sự vật, hiện tượng và xảy ra khi chúng
trực tiếp tác động lên giác quan. Do đó, việc tổ chức các TCHT có vai trò quan

trọng giúp HS gắn nội dung học tập với hoạt động vui chơi, giúp kiến thức bài
học trở nên nhẹ nhàng, thu hút, hấp dẫn HS tham gia. Bên cạnh đó, việc sử
dụng phương pháp tổ chức trò chơi còn giúp HS được phát triển các năng lực
cơ bản: năng lực giao tiếp xã hội, năng lực hợp tác làm việc tập thể, năng lực
giải quyết
2


vấn đề, năng lực nhận thưc khoa học, năng lực tìm hiểu môi trường tự nhiên và
xã hội xung quanh, … Vì vậy, nếu đưa được các trò chơi học tập vào môn TNXH thường xuyên và khoa học, chắc chắn chất lượng dạy học sẽ ngày càng
được nâng cao.
1.3. Trong thực tế, đã có nhiều các công trình nghiên cứu khoa học về việc
thiết kế và tổ chức trò chơi trong dạy học ở tiểu học, nhưng việc nghiên cứu gắn
trò chơi với dạy học môn TN-XH vẫn còn hạn chế. Nhiều GV trong thực tiễn
dạy học, khi sử dụng phương pháp tổ chức trò chơi trong dạy học môn TN-XH
còn mang tính kinh nghiệm cá nhân, chưa hệ thống và khai thác được hết tiềm
năng của TCHT. Phần lớn GV chỉ chú trọng sử dụng trò chơi nhằm củng cố tri
thức, chưa thực sự gắn với nhu cầu của HS, chưa bám sát mục tiêu của bài học,
chưa quan tâm đến việc tích hợp phát triển năng lực cho HS qua các kĩ thuật tổ
chức trò chơi; hình thức tổ chức còn đơn điệu, nhàm chán, lặp đi lặp lại không
gây hứng thú với HS.
Kế thừa những thành tựu của các công trình nghiên cứu đi trước và xuất
phát từ nhu cầu thực tiễn trong dạy học môn TN-XH ở Tiểu học, chúng tôi chọn
đề tài “Thiết kế một số TCHT trong dạy học môn TN-XH”.
2. Mục đích nghiên cứu
Thiết kế một số TCHT trong dạy học môn TN-XH nhằm phát triển ở HS
các năng lực đặc thù gắn với nội dung môn học từ đó góp phần nâng cao hiệu
quả dạy học môn học.
3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu
3.1. Khách thể nghiên cứu

Quá trình dạy học môn TN-XH ở tiểu học.
3.2. Đối tượng nghiên cứu
Quy trình thiết kế và sử dụng TCHT trong dạy học môn TN-XH.
4. Giả thuyết khoa học

3


Nếu xây dựng được quy trình và thiết kế được một số TCHT trong môn
TN- XH tiếp cận dạy học định hướng năng lực thì sẽ phát triển ở HS các năng
lực đặc thù gắn với nội dung môn học từ đó góp phần nâng cao hiệu quả dạy
học môn học.
5. Nhiệm vụ nghiên cứu
5.1. Nghiên cứu lí luận về việc thiết kế và sử dụng trò chơi trong dạy học
môn TN-XH để xây dựng cơ sở lí luận cho việc nghiên cứu của đề tài.
5.2. Khảo sát thực trạng về việc tổ chức trò chơi trong các tiết học TN-XH
ở trường tiểu học hiện nay.
5.3. Đề xuất quy trình và thiết kế một số TCHT, gợi ý cách sử dụng TCHT
trong dạy học môn TN-XH.
5.4. Tiến hành thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm nghiệm tính khả thi và
hiệu quả của TCHT đối với hứng thú và sự phát triển năng lực của HS trong
các tiết học môn TN-XH.
6. Phạm vi nghiên cứu
- Nội dung nghiên cứu: Thiết kế một số TCHT trong dạy học môn TN-XH.
- Địa bàn nghiên cứu: Một số trường Tiểu học trên địa bàn thành phố Thái
Nguyên - tỉnh Thái Nguyên.
7. Phương pháp nghiên cứu
7.1. Phương pháp luận
7.1.1. Quan điểm tiếp cận hệ thống
Cho phép nhìn nhận một cách sâu sắc, toàn diện và khách quan về thiết

kế một số TCHT trong dạy học môn TN-XH.
Thấy được mối quan hệ giữa các thành tố cấu thành thiết kế TCHT và
thấy được mối quan hệ của quá trình trên với các đối tượng khác trong hệ
thống lớn hơn.
7.1.2. Quan điểm thực tiễn

4


Thiết kế một số TCHT trong dạy học môn TN-XH dựa trên khảo sát thực
trạng dạy học và giáo dục, thực trạng năng lực HS và nhu cầu HS.
Đề xuất các nguyên tắc, quy trình thiết kế TCHT, các TCHT và gợi ý
cách sử dụng TCHT phải hướng tới đáp ứng yêu cầu thực tiễn việc dạy học
môn TN- XH ở trường tiểu học.
7.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể
7.2.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận
Để xây dựng cơ sở lí thuyết cho vấn đề nghiên cứu cụ thể: sử dụng các
phương pháp phân tích, tổng hợp, hệ thống hoá, khái quát hoá hệ thống lý luận
của đề tài.
7.2.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn
Nhằm thu thập thông tin tổ chức trò chơi trong giờ học môn TN-XH ở
một số trường tiểu học trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên: Sử dụng phiếu điều
tra đối với GV để tìm hiểu mức độ sử dụng trò chơi trong các tiết học TN-XH;
Tiến hành điều tra, khảo sát để tìm hiểu thực trạng về việc sử dụng, cách thức tổ
chức các TCHT của GV trong dạy học môn TN-XH. Phương pháp quan sát
kết hợp với phỏng vấn, trao đổi trực tiếp với GV; trò chuyện với HS nhằm tìm
hiểu những thái độ, hứng thú trong học tập của các em, những điều mà các em
mong muốn có được trong những giờ học môn TN-XH. Thực nghiệm sư
phạm: Để kiểm chứng tính đúng đắn và tính khả thi của các TCHT và gợi ý
sử dụng TCHT trong môn TN-XH.

7.2.3. Các phương pháp bổ trợ
Sử dụng các phần mềm thống kê để liệt kê, mô tả, phân tích, xử lí các số
liệu điều tra, khảo sát, thực nghiệm nhằm làm rõ các vấn đề thực tiễn liên quan
đến đề tài nghiên cứu.
8. Cấu trúc đề tài
5


Ngoài phần mở đầu và kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phần nội
dung đề tài gồm 3 chương:
Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc thiết kế trò chơi học tập
trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội
Chương 2: Thiết kế một số trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên
và Xã hội
Chương 3: Thực nghiệm sư phạm

6


CHƯƠNG 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC THIẾT KẾ TRÒ CHƠI
HỌC TẬP TRONG DẠY HỌC MÔN TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI
1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu về phương pháp tổ chức trò chơi trong
dạy học ở tiểu học
1.1.1. Khái quát một số nghiên cứu trên thế giới
Trò chơi là một hoạt động không còn quá xa lạ trong trường học nói chung
và dạy học tiểu học nói riêng. Các vấn đề lí luận về trò chơi đã được nhiều nhà
sư phạm trên thế giới cũng như nước ta quan tâm, nghiên cứu. Vào những năm
40 của thế kỉ XIX, một số nhà khoa học giáo dục Nga như: P.A.Bexonova,
OP.Seina, V.I.Đalia, E.A.Pokrovxki, ... đã đánh giá cao vai trò giáo dục, đặc biệt

và tính hấp dẫn của trò chơi dân gian Nga đối với trẻ mẫu giáo. E.A.Pokrovxki
trong lời đề tựa cho tuyển tập “Trò chơi của trẻ em Nga” đã chỉ ra nguồn gốc,
giá trị đặc biệt và tính hấp dẫn lạ thường của trò chơi dân gian Nga đối với trẻ
em.
Vào thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX các nhà nghiên cứu như: Ph.Phroebel
(Đức), M.Mentori (Ý), ... có ý tưởng trò chơi với dạy trẻ học, dùng trò chơi làm
phương tiện dạy học. Về sau, ý tưởng đó được tiếp tục phản ánh trong hàng
loạt công trình nghiên cứu của các nhà giáo dục Liên Xô như: A.P.Radina,
A.P.Vsova, A.Navanhesova, A.L.Sovokia.
Ngay từ đầu thế kỉ XX nhà tâm lý học Thụy Sĩ J.Piaget đã rất quan tâm tới
phương pháp này “Thông qua hoạt động vui chơi để tiến hành học tập”.
B.C.Grrenhikaia cũng đã khẳng định: “Chúng ta không những phải tạo cho trẻ
có thì giờ để chơi mà còn phải làm toàn bộ cuộc sống của trẻ được nuôi dưỡng
bằng trò chơi”. [Dẫn theo 4]
Vào những năm 30-40-60 của thế kỉ XX, vấn đề sử dụng trò chơi dạy học
trên “tiết học” được phản ánh trong công trình của R.I. Giucovxkaia,
V.R.Bexpalova. E.I.Udalsova, ... R.I. Giucovxkaia đã nâng cao vị thế của dạy
7


học bằng trò chơi. Bà chỉ ra những tiềm năng và lợi thế của những “tiết học”
dưới hình thức TCHT, coi TCHT như là hình thức dạy học giúp người học lĩnh
hội những tri thức mới từ những ý tưởng đó, bà đã soạn thảo ra một số “tiết học
- trò chơi” và đưa ra một số yêu cầu khi xây dựng chúng.[Dẫn theo 4]
Với sự đa dạng của các hình thức tổ chức trò chơi cũng như ý nghĩa và tác
dụng to lớn mà trò chơi đem lại thì phương pháp tổ chức trò chơi được nghiên
cứu theo nhiều khuynh hướng khác nhau, cụ thể như:
Khuynh hướng thứ nhất: Các nhà sư phạm nghiên cứu trò chơi và sử
dụng nó với mục đích giáo dục - phát triển toàn diện nhân cách của trẻ. Tiêu
biểu cho khuynh hướng này là N.K. Crupxkaia, I.A. Komenxki, Đ. Lokk, J.J.

Rutxo, Saclơ Phuriê, Robert Owen, A.X. Macarenco, E.I. Chikhieva trẻ và
phải hướng dẫn, chỉ đạo đúng đắn cho trẻ chơi. Các nhà sư phạm này cho rằng
trò chơi có vai trò quan trọng trong quá trình hình thành và phát triển nhân
cách của trẻ. “TCHT đẩy mạnh sự phát triển chung của trẻ, nó giúp trẻ xích lại
gần nhau, phát huy tính độc lập của chúng. Nếu GV biết cách tổ chức, hướng
dẫn loại trò chơi này một cách khéo léo và sinh động thì trẻ sẽ rất thích thú và
tràn ngập niềm vui” (Theo
E.I. Chikkieva). Đại diện cho khuynh hướng này còn phải kể đến nhà sư phạm
người Tiệp Khắc nổi tiếng I.A. Komenxki (1592 - 1670). Ông coi trò chơi là
hình thức hoạt động cần thiết, phù hợp với bản chất và khuynh hướng của
trẻ. Trò chơi dạy học là một dạng hoạt động trí tuệ nghiêm túc, là nơi mọi khả
năng của trẻ em được phát triển, mở rộng phong phú thêm vốn hiểu biết. Với
quan điểm trò chơi là niềm vui sướng của tuổi thơ, là phương tiện phát triển
toàn diện cho trẻ I.A. Komenxki đã khuyên người lớn phải chú ý đến trò chơi
dạy học cho trẻ em.
Khuynh hướng thứ hai: Với các đại diện tiêu biểu cho khuynh hướng này
là I.B. Bazedora, Ph. Phroebel, X.G. Zalxmana,… Họ nghiên cứu và sử dụng
TCHT trong phạm vi dạy học. Ở đây, trò chơi được xem như là một hình thức
dạy HS động có tác dụng lớn trong việc kích thích hứng thú cũng như xây dựng
8


động cơ học tập cho HS tiểu học nói chung và HS lớp 1 nói riêng. Nhà sư phạm
người Đức nổi tiếng Ph. Phroebel (1782 - 1852) là người khởi xướng và đề xuất
ý tưởng kết hợp dạy học với trò chơi cho trẻ. Quan điểm của ông về trò chơi
phản ánh cơ sở lý luận sư phạm duy tâm thần bí. Ông cho rằng thông qua trò
chơi trẻ nhận thức được cái khởi đầu do thượng đế sinh ra tồn tại ở khắp mọi
nơi, nhận thức được những quy luật tạo ra thế giới, tạo ra ngay chính bản thân
mình.
Khuynh hướng thứ ba: Nghiên cứu và sử dụng TCHT vào mục đích giáo

dục và phát triển một số năng lực, phẩm chất trí tuệ cho HS. Tiêu biểu là các
nhà sư phạm nổi tiếng như T.M. Babunova, A.K. Bodarenco,… Với khuynh
hướng này, TCHT được xem như là một phương pháp dạy học hiệu quả, góp
phần quan trọng vào việc nâng cao tính tích cực, độc lập của quá trình nhận
thức của HS.
1.1.2. Khái quát một số nghiên cứu của Việt Nam
Trong quá trình đổi mới về nội dung và phương pháp dạy học có rất nhiều
nhà giáo dục đã nghiên cứu, tìm tòi, thiết kế nên các trò chơi nhằm giáo dục
toàn diện tạo hứng thú học tập cho các em như: cuốn “Tổ chức hoạt động vui
chơi ở Tiểu học nhằm phát triển tâm lực, trí tuệ, thể lực cho HS” của Hà Nhật
Thăng (chủ biên) hay cuốn “150 trò chơi thiếu nhi” của Bùi Sĩ Tụng, Trần
Quang Đức (đồng chủ biên). Ở các tài liệu này, các tác giả đã đề cập rất rõ
vai trò của trò chơi, đưa ra những hoạt động vui chơi chung chung, chưa đi sâu
vào ứng dụng của trò chơi trong môn học cụ thể.
Gần đây, trong tác phẩm “Trò chơi trẻ em”, tác giả Nguyễn Ánh Tuyết đã
đề cập đến trò chơi trí tuệ. Loại trò chơi này có tác dụng thúc đẩy hoạt động trí
tuệ của trẻ. Tác giả Trần Thị Ngọc Trâm đã thiết kế một hệ thống TCHT nhằm
phát triển khả năng khái quát hóa của trẻ mẫu giáo lớn. Còn tác giả Trương
Thị Xuân Huệ lại nghiên cứu về việc xây dựng và sử dụng trò chơi nhằm
hình thành biểu tượng toán ban đầu cho trẻ 5-6 tuổi. Tác giả Hứa Thị Hạnh
cũng nghiên cứu việc thiết kế và sử dụng trò chơi nhằm phát triển trí tuệ của
9


trẻ mẫu giáo nhỡ (4-5 tuổi). Các tác giả đã nêu ra một số biện pháp nhằm

10


phát huy tính tích cực học tập của HS thông qua việc xây dựng và sử dụng

TCHT.
“Những trò chơi vui nhộn trong sinh hoạt tập thể” là cuốn sách của tác
giả Trần Phiêu (2005 - NXB trẻ). Đây là cuốn sách giới thiệu tuyển tập các trò
chơi khá hấp dẫn và vui nhộn, mong rằng những buổi sinh hoạt, vui chơi của
các bạn nhỏ ngày càng sinh động và thiết thực hơn.
Nhóm tác giả Đỗ Tiến Đạt, Trần Ngọc Lan, Phạm Thanh Tâm đã đề cập
đến các loại trò chơi theo từng nội dung bài học trong chương trình Toán 1 qua
cuốn sách 100 trò chơi Toán lớp 1. Tác giả Ngô Thúc Lanh đã cho xuất bản
cuốn Giúp em vui học toán 1. Cuốn sách đã đưa ra những câu đố và rất nhiều
trò chơi toán giúp các em củng cố nội dung bài học, rèn trí thông minh và khả
năng sáng tạo mà vẫn đảm bảo vui mà học, học mà vui.
Đối với môn TN-XH ở Tiểu học nói chung và trong chủ đề Tự nhiên nói
riêng có các nghiên cứu sáng tác trò chơi trong dạy học cụ thể như: cuốn “Học
mà vui vui mà học” của tác giả Vũ Xuân Đỉnh, “Trò chơi học tập TN-XH” lớp
1, 2, 3 Bùi Phương Nga (chủ biên), Dự án phát triển GV Tiểu học - NXB Giáo
dục, “Tổ chức hoạt động vui chơi ở tiểu học nhằm phát triển tâm lực, trí tuệ
và thể lực cho HS” do tác giả Hà Nhật Thăng (chủ biên) đã giới thiệu các trò
chơi vận động cho HSTH. Trần Đồng Lâm cùng Trần Đình thuận và Vũ Thị
Ngọc Thư đã giới thiệu một số trò chơi giữa buổi cho HSTH nhằm đem lại
tinh thần sảng khoái cho HS sau những giờ học căng thẳng, qua cuốn sách “Tổ
chức cho HSTH vui chơi giữa buổi học”. Trong đó, các tác giả đã giới thiệu
chủ yếu các động tác thể dục nhẹ nhàng, một số động tác theo bài hát giúp cho
HS giảm bớt căng thẳng trong giờ học.
1.1.3. Nhận xét, đánh giá chung
Tổ chức trò chơi là hoạt động không thể thiếu trong đời sống con người.
Vì vậy, trên thế giới cũng như ở Việt Nam đã có nhiều công trình nghiên cứu về
phương pháp tổ chức trò chơi trong quá trình dạy học. Phần lớn các tác giả đều
nhận định, chỉ ra được hiệu quả cao khi sử dụng kết hợp “học mà chơi, chơi mà
học” với HS lứa tuổi tiểu học.
11

Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu chỉ dừng lại ở việc sử dụng trò chơi
trong các hoạt động tập thể mà ít có những công trình nghiên cứu về TCHT gắn
với việc tổ chức dạy học những môn học cụ thể, đặc biệt là môn TN-XH. Một
số công trình nghiên cứu, cuốn sách chỉ đi hệ thống lại các trò chơi đã có trong
SGK hoặc có gợi ý các TCHT cho GV Tiểu học nhưng lại chưa hệ thống hóa về
cơ sở lựa chọn, thiết kế, cách tổ chức TCHT cho HS tiểu học. Đặc biệt, chưa gắn
việc sử dụng TCHT với vấn đề phát triển năng lực cho HS tiểu học, nhất là
những năng lực đặc thù gắn với dạy học môn TN-XH như: năng lực nhận thức,
tìm hiểu môi trường TN-XH xung quanh; năng lực giao tiếp, giải quyết một số
vấn đề đơn giản. Ở đề tài này, tác giả đi vào chuyên sâu nghiên cứu “Thiết kế
một số TCHT trong dạy học môn TN-XH” theo quy trình phù hợp một cách cụ
thể.
1.2. Một số khái niệm công cụ
1.2.1. Trò chơi
Có rất nhiều khái niệm về trò chơi, tùy thuộc vào mục đích và đối tượng sử
dụng sẽ có những khái niệm khác nhau.
Karin Hamman (một nhà tâm lý học Đức) và Chrisma Wakhend (một nhà
giáo dục học Đức) cho rằng: Vui chơi là một khái niệm không thể định nghĩa
được. Bởi nó cũng giống như cuộc sống và tình yêu. Nó là một quá trình, mà đã
là một quá trình thì nó luôn luôn sống động, luôn luôn đổi thay và phát triển.
Còn Huizinga lại có quan điểm: Vui chơi là dành cho cả người lớn và trẻ
em. Nó là một chức năng văn hóa, là một trong những nền tảng của nền văn
minh, có tính chất toàn cầu và hòa nhập trong cuộc sống của con người cũng
như loài vật. Vì vậy, vui chơi là trọng tâm không những cho trẻ em mà còn cho
người lớn và cả xã hội mà ta đang sống”.
Nếu vui chơi là một thuật ngữ chỉ một dạng hoạt động giải trí tự nguyện
của mọi người, tạo ra sự sảng khoái, thư giãn về thần kinh, tâm lý, thì trò chơi
là một vui chơi có nội dung, có tổ chức của nhiều người, có quy định luật lệ.

12


Trò chơi

13


vừa mang tính chất vui chơi giải trí, vừa có ý nghĩa giáo dưỡng và giáo dục đối
với con người.
Theo từ điển Tiếng Việt, do trung tâm từ điển học xuất bản năm 2007 định
nghĩa “Trò chơi là hoạt động bày ra để vui chơi, giải trí.” [18] Chữ “trò” được
hiểu là một hình thức mua vui bày ra trước mặt mọi người. Chữ “chơi” là một
từ chung để chỉ hoạt động lúc nhàn rỗi, ngoài giờ làm việc nhằm mục đích giải
trí là chính.
Đ.V Enconhin định nghĩa: Trò chơi luôn gắn liền với sự phát triển của xã
hội loài người và sự thay đổi vị trí của đứa trẻ trong các mối quan hệ xã hội.
Theo Đ.K Unsinxki – một nhà giáo dục người Nga quan niệm rằng: Trò
chơi là một hoạt động không nhằm tạo ra sản phẩm kết quả vật chất mà nó chỉ
giúp trẻ thỏa mãn nhu cầu được chơi, đem lại kết quả về mặt tinh thần.
Trong cuốn Giáo dục trẻ em, tập 3 do NXB ĐHQGHN, 1997: “Trò chơi là
một hoạt động độc lập - tự do và tự nguyện của đứa trẻ”. Trò chơi của trẻ không
phải là thật là giả vờ, giả vờ làm một cái gì đó. Nhưng sự giả vờ ấy của trẻ lại
mang tính chất thật.[1]
Theo Đặng Thành Hưng: “Trò chơi là thuật ngữ có hai nghĩa khác nhau
tương đối xa: 1. Một kiểu loại phổ biến của chơi. Nó chính là chơi có luật (tập
hợp quy tắc, định rõ mục đích, kết quả và yêu cầu hành động) và có tính cạnh
tranh hoặc tính thách thức đối với người tham gia; 2. Những thứ công việc được
tổ chức và tiến hành dưới hình thức chơi, như chơi, bằng chơi, chẳng hạn: học
bằng chơi, giao tiếp bằng chơi, giao tiếp bằng chơi, rèn luyện thân thể dưới hình

thức chơi ..., và thực chất đó là việc”. [10]
Có rất nhiều quan niệm về trò chơi và trong luận văn này chúng tôi quan
niệm: trò chơi là một hoạt động của con người nhằm mục đích trước tiên là vui
chơi, giải trí, thư giãn, sau đó là phát triển kiến thức, rèn luyện thể lực, phát
triển các giác quan, rèn kĩ năng hợp tác, làm việc tập thể.
1.2.2. Trò chơi học tập

14


Về tên gọi, tùy thuộc vào tác giả nhìn nhận trò chơi theo chức năng và ý
nghĩa giáo dục của nó hoặc tùy thuộc vào cách hiểu, cách dịch của người dịch
từ tiếng nước ngoài sang tiếng Việt, trò chơi này có một số tên gọi khác nhau.
Có thể kể một số tên thường gặp như: “trò chơi dạy học”, “TCHT”, “trò chơi
khó”, “trò chơi đòi hỏi trí thông minh”, “trò chơi có luật”… Trò chơi này
theo tiếng Anh là “game with rules”.
Theo A.N. Lêônchiev “Trò chơi đó được gọi là TCHT hay trò chơi dạy học
là vì trò chơi đó gắn liền với một mục đích dạy học nhất định và đòi hỏi khi tổ
chức phải có tài liệu dạy học kèm theo phù hợp với mục đích của trò chơi”. [Dẫn
theo 5]
Kharlamôv cho rằng loại trò chơi được xem là TCHT “Đó là những trò chơi
có nhiệm vụ chủ yếu là giáo dục và phát triển trí tuệ cho trẻ em”. [Dẫn theo 5]
Nhà sư phạm nổi tiếng A.I Xôrôkina cũng đã đưa ra một luận điểm vô
cùng quan trọng về đặc thù của dạy học kết hợp với trò chơi. Theo ông, TCHT
là một quá trình phức tạp, nó là hình thức dạy học và đồng thời nó vẫn là trò
chơi… Chúng không có mối quan hệ bền vững. Khi các mối quan hệ chơi bị
xóa bỏ, ngay lập tức trò chơi biến mất và khi ấy, trò chơi biến thành tiết học,
đôi khi biến thành sự luyện tập.
Tác giả N.K.Crupxkaia từng nhận định: “TCHT không những là phương
thức nhận biết thế giới, là con đường dẫn dắt trẻ đi tìm chân lý mà còn giúp trẻ

xích lại gần nhau, giáo dục cho trẻ tình yêu quê hương, lòng tự hào dân tộc. Trẻ
em không chỉ học trong lúc học mà còn học trong lúc chơi. Chơi với trẻ vừa là
học vừa là lao động, vừa là hình thức giáo dục nghiêm túc”.[Dẫn theo 8]
Việc phân loại và gọi tên trò chơi hoàn toàn được dựa vào kết quả tác động
giáo dục chủ yếu của nó, tuy nhiên việc phân loại cũng chỉ mang tính tương đối
và ước lệ mà thôi. Điều cơ bản là nhà giáo dục phải hiểu được nội hàm, bản
chất và ý nghĩa của trò chơi. Trong đề tài này, chúng tôi sử dụng tên gọi loại trò
chơi này là TCHT và thuật ngữ này đã được công nhận và sử dụng rộng rãi
trong lĩnh vực giáo dục. TCHT chủ yếu hướng tới việc giáo dục và phát triển
hoạt động nhận thức của trẻ. Chơi là phương tiện, học là mục đích.
15