Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo luật hình sự việt nam

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

PHAN THỊ THU LÊ

CÁC TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM
HÌNH SỰ TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC

HÀ NỘI – 2019


VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

PHAN THỊ THU LÊ

CÁC TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM
HÌNH SỰ TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM

Ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự
Mã số: 9.38.01.04

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS CAO THỊ OANH

HÀ NỘI – 2019

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi, có sự hỗ trợ của các
Thầy cô, bạn bè, đồng nghiệp. Các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những
kết luận khoa học của luận án chưa được ai công bố trong bất kỳ công trình nào.

TÁC GIẢ LUẬN ÁN

Phan Thị Thu Lê


MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1
Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN
ĐẾN ĐỀ TÀI ..............................................................................................................9
1.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài ...................................................................10
1.2. Tình hình nghiên cứu ở trong nước ....................................................................14
1.3. Đánh giá về tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án .........................26
Chương 2: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG
TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ...................................................................................32
2.1. Khái niệm, bản chất, đặc điểm tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự ............32
2.2. Vai trò, ý nghĩa pháp lý của các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự ..........46
2.3. Phân loại tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự ..............................................51
2.4. Tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự thể hiện các nguyên tắc của Luật
hình sự .......................................................................................................................59
2.5. Cơ sở của việc quy định các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự ................63
2.6. Đánh giá mối quan hệ giữa các các tình tiết tăng nặng TNHS với các tình

tiết giảm nhẹ TNHS khi quyết định hình phạt .........................................................69
Chương 3: QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ
CÁC TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ..........................75
3.1. Khái quát quy định về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong
pháp luật hình sự từ 1945 đến 2015 ..........................................................................75
3.2. Quy định về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong BLHS 2015 .....88
3.3. So sánh quy định về các tình tiết tăng nặng trong pháp luật hình sự Việt
Nam và pháp luật hình sự một số nước. ..................................................................103
Chương 4: THỰC TIỄN VÀ CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT
LƯỢNG ÁP DỤNG CÁC TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM
HÌNH SỰ ................................................................................................................112
4.1. Khái quát tình hình xét xử các vụ án hình sự của Toà án các cấp ...................112


4.2. Thực tiễn áp dụng các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự .......................114
4.3. Yêu cầu và các giải pháp nâng cao chất lượng áp dụng các tình tiết tăng
nặng trách nhiệm hình sự ........................................................................................145
PHẦN KẾT LUẬN ................................................................................................163
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN
ĐẾN ĐỀ TÀI ..........................................................................................................165
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................166


DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT

Chữ viết tắt

Chữ viết đầy đủ

BLHS

BLHS

BĐXH

Biến đổi xã hội

CTTP

Cấu thành tội phạm

KHP

Khung hình phạt

NCS

Nghiên cứu sinh

NXB

Nhà xuất bản

PLHS

Pháp luật hình sự

QPPL

Quy phạm pháp luật

TAND

Tòa án nhân dân

TNHS

Trách nhiệm hình sự

VKSND

Viện kiểm sát nhân dân


DANH MỤC BẢNG

Bảng 4.1. Thống kê kết quả giải quyết, xét xử các vụ án hình sự các cấp (Thời
gian 10 năm từ 2008 – 2017) ......................................................................112
Bảng 4.2. Thống kê những bản án có áp dụng tình tiết tăng nặng (trong 1000
bản án được thu thập ngẫu nhiên). .................................................................. 1
Bảng 4.3. Thống kê những bản án có áp dụng tình tiết tăng nặng theo năm ............. 5
Bảng 4.4. Thống kê những tội có áp dụng tình tiết tăng nặng theo tình tiết ..............7


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu
Từ Đại hội Đảng năm 1986, Đảng ta đã xác định phải tiếp tục đẩy mạnh
cải cách tổ chức và hoạt động của Nhà nước, tiến hành xây dựng Nhà nước pháp
quyền của dân, do dân và vì dân. Đảng ta coi đây là một nhiệm vụ chiến lược
quan trọng nhằm mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn

minh. Chính điều đó đòi hỏi phải thực hiện nghiêm chỉnh nguyên tắc pháp chế
nhằm đưa pháp luật vào cuộc sống. Do vậy, trong pháp luật hình sự, các tình tiết
tăng nặng trách nhiệm hình sự (TNHS) là một chế định quan trọng. Thực hiện
đúng những quy định về các tình tiết tăng nặng TNHS là một trong những bảo
đảm nguyên tắc pháp chế, nguyên tắc công bằng, nguyên tắc phân hóa TNHS
trong xử lý tội phạm. Vì vậy, nghiên cứu các tình tiết tăng nặng TNHS có ý
nghĩa cả về nhận thức, về phương diện lý luận và về thực tiễn.
Về lý luận: Việc nhận thức đầy đủ, đúng đắn chế định các tình tiết tăng
nặng TNHS có vai trò quan trọng trong việc đưa ra những luận giải khoa học để
xây dựng những quy định về tình tiết tăng nặng TNHS, và áp dụng thống nhất
các quy định đó trên thực tiễn. Tuy nhiên, cho đến nay, nhiều vấn đề về lý luận
liên quan đến tình tiết TNHS chưa được nghiên cứu, giải quyết triệt để như bản
chất các tình tiết tăng nặng; mối quan hệ giữa các yếu tố, quá trình xã hội lên
việc quy định và áp dụng tình tiết tăng nặng TNHS; giới hạn và phạm vi quy
định cũng như áp dụng tình tiết tăng nặng TNHS để bảo đảm tính phổ biến của
các tình tiết đó; nguyên tắc không áp dụng trùng lắp tình tiết tăng nặng; phân
định rõ ràng trong Luật và áp dụng trong thực tiễn các tình tiết tăng nặng định
tội, định khung và tình tiết tăng nặng chung ... để thể hiện được Chính sách pháp
luật hình sự nước ta. Việc nghiên cứu toàn diện, hệ thống các tình tiết tăng nặng
TNHS trong luật hình sự Việt Nam sẽ giúp chúng ta xây dựng được mô hình lý
luận về các tình tiết tăng nặng TNHS trong luật hình sự Việt Nam.

1


Về thực tiễn: Thực tiễn xét xử của các Toà án cho thấy các quy định của
BLHS về tình tiết tăng nặng TNHS nhìn chung được áp dụng đúng đắn thống
nhất. Tuy nhiên, vẫn còn bộc lộ những bất cập, sai sót, vướng mắc do vẫn còn
những quy định pháp luật hình sự chưa thật phù hợp về nội dung cũng như kỹ
thuật lập pháp; vấn đề nhận thức và áp dụng các quy định đó vẫn còn nhiều tranh

cãi; việc hướng dẫn của cơ quan có thẩm quyền chưa thực sự đầy đủ... điều đó
dẫn đến việc áp dụng các tình tiết tăng nặng có thể đưa đến những quyết định
quá nghiêm khắc, phản tác dụng cho quá trình cảm hóa người phạm tội, làm
giảm hiệu quả đấu tranh, phòng chống tội phạm.
Thực tế cho thấy các tình tiết tăng nặng TNHS có ý nghĩa rất quan trọng
về xã hội cũng như pháp lý hình sự, nhưng chế định này lại chưa được quan tâm
nghiên cứu đúng với vai trò của nó. Đến thời điểm này, ở nước ta chưa có một
công trình chuyên khảo nào ở cấp độ Luận án tiến sĩ nghiên cứu một cách toàn
diện, hệ thống những vấn đề lý luận và thực tiễn áp dụng các tình tiết tăng nặng
TNHS. Các tình tiết này mới chỉ được đề cập một cách cơ bản, thiếu chuyên sâu
trong các giáo trình của các trường đào tạo luật; các bài viết được đăng tải trên
các tạp chí khoa học mới chỉ dừng lại phân tích một số vấn đề của chế định ở
góc độ thực tiễn áp dụng và chưa mang tính chất hệ thống.
Hơn nữa, trong tình hình hiện nay, mặc dù BLHS năm 2015, sửa đổi năm
2017 đã được ban hành thay thế BLHS 1999, trong đó tuy có một số thay đổi về
các tình tiết tăng nặng TNHS nhưng nhìn chung không có sự thay đổi nhiều,
nhưng việc tiếp tục nghiên cứu các tình tiết tăng nặng TNHS tại điều 52 BLHS
năm 2015 vẫn là cần thiết để thống nhất quan điểm nhận thức, áp dụng pháp luật
... và được xem xét, đánh giá trong mối quan hệ với sự vận động của xã hội. Do
đó, cần thông qua việc nghiên cứu đề tài, rà soát lại những thay đổi của các tình
tiết tăng nặng TNHS dưới sự ảnh hưởng của biến đổi xã hội để kịp thời đưa ra
các giải pháp phù hợp.

2


Như vậy, trước yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền, tiếp tục thực hiện
Cải cách tư pháp, công cuộc hội nhập quốc tế về tư pháp hình sự và bảo vệ
quyền con người, việc tiếp tục nghiên cứu cả về mặt lý luận cũng như thực tiễn
đề tài “Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt

Nam” là cấp thiết, phù hợp với đòi hỏi cả về lý luận và thực tiễn. Chính vì điều
đó tác giả đã lựa chọn đề tài này để nghiên cứu trong luận án của mình.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu của luận án trên tiếp cận một cách có hệ thống, toàn
diện các vấn đề lý luận, đánh giá thực tiễn áp dụng các tình tiết tăng nặng TNHS,
phát hiện sai sót, vướng mắc, làm rõ nguyên nhân và từ đó đề xuất một số kiến
nghị về tiếp tục hoàn thiện quy định về các tình tiết tăng nặng TNHS và đưa ra
những giải pháp nâng cao chất lượng áp dụng của chế định này nhằm thực hiện
đúng đắn chính sách pháp luật hình sự, bảo đảm pháp chế, cá thể hoá hình phạt,
đảm bảo sự công bằng, nhân đạo trong áp dụng hình phạt theo yêu cầu của Cải
cách tư pháp hiện nay.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu:
Xuất phát từ mục đích đó, Luận án có những nhiệm vụ sau:
+ Đánh giá tổng quan tình hình nghiên cứu ở trong và ngoài nước về các
tình tiết tăng nặng TNHS;
+ Giải quyết những vấn đề lý luận về tình tiết tăng nặng TNHS; đưa ra
nhận thức đầy đủ về các tình tiết tăng nặng TNHS trên cơ sở đánh giá, phân tích,
lý giải cơ sở của việc quy định các tình tiết tăng nặng TNHS, mục đích của việc
tăng nặng TNHS, về khái niệm, bản chất, đặc điểm, ý nghĩa, phân loại TNHS,

3


mối quan hệ giữa tình tiết tăng nặng TNHS với tình tiết giảm nhẹ TNHS, phân
tích tính quyết định xã hội đối với các tình tiết tăng nặng TNHS...
+ Luận án nghiên cứu thực trạng quy định về các tình tiết tăng nặng
TNHS; thực tiễn áp dụng các tình tiết tăng nặng trên thực tế; làm rõ ảnh hưởng
của các tình tiết tăng nặng đến TNHS, trên cơ sở phân tích quy định của pháp
luật về các tình tiết tăng năng TNHS, hệ thống các mức độ ảnh hưởng TNHS,

đánh giá, làm rõ những mặt tích cực đã đạt được cũng như phát hiện những
vướng mắc trong thực tiễn áp dụng các tình tiết tăng nặng TNHS và chỉ ra
nguyên nhân để khắc phục.
+ Cuối cùng, trên cơ sở nghiên cứu lý luận, đánh giá thực trạng pháp luật
và thực tiễn áp dụng, quán triệt các yêu cầu của chính sách pháp luật hình sự, Cải
cách tư pháp, Luận án có những kiến nghị, đề xuất một số giải pháp hoàn thiện
pháp luật hình sự và nâng cao chất lượng áp dụng các tình tiết tăng nặng TNHS
ở Việt Nam.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Luận án nghiên cứu những quan điểm khoa học, quy định của pháp luật
hình sự Việt Nam về các tình tiết tăng nặng TNHS tại Điều 48 BLHS năm 1999
và Điều 52 BLHS năm 2015 và thực tiễn áp dụng các tình tiết tăng nặng TNHS.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
- Luận án nghiên cứu các tình tiết tăng nặng TNHS được quy định tại điều
52 BLHS 2015, có nghiên cứu khái quát lịch sử pháp luật hình sự Việt Nam và
so sánh với pháp luật hình sự một số nước về tình tiết tăng nặng TNHS. Đồng
thời nghiên cứu thực tiễn áp dụng các tình tiết tăng nặng TNHS trong xét xử của
các Toà án.

4


Do phạm vi của một Luận án và còn thiếu cơ sở thực tiễn, cho nên tác giả
chỉ nghiên cứu tình tiết tăng nặng TNHS đối với cá nhân phạm tội (quy định tại
Điều 52 BLHS) mà không nghiên cứu tình tiết tăng nặng TNHS đối với pháp
nhân thương mại phạm tội.
- Về thời gian: Đề tài luận án nghiên cứu thực tiễn áp dụng các tình tiết
tăng nặng TNHS trong khoảng thời gian từ 2008 đến 2018.
- Về không gian: Địa bàn khảo sát, đánh giá trên phạm vi cả nước.

4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
4.1. Cơ sở phương pháp luận
Luận án “Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình
sự Việt Nam” được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của Chủ nghĩa
Mác – Lê nin, Tư tưởng Hồ Chí Minh, những quan điểm của Đảng và Nhà nước
ta về nhà nước và pháp luật, về mối quan hệ giữa thực tiễn xã hội và pháp luật,
về Chiến lược Cải cách tư pháp và về phòng chống tội phạm.
4.2. Phương pháp nghiên cứu
Với hướng tiếp cận liên ngành, đa ngành mang tính hệ thống và lịch sử.
Để thực hiện mục tiêu của đề tài, tác giả sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu
khoa học xã hội khác nhau như: Phân tích, tổng hợp, lịch sử, thống kê, so sánh ...
để làm sáng tỏ các vấn đề cần nghiên cứu. Cụ thể:
- Phương pháp phân tích: Phương pháp này được sử dụng để phân tích
cũng như luận giải những vấn đề lý luận cơ bản về tội phạm và hình phạt, phân
tích các nội dung cơ bản của các tình tiết tăng nặng TNHS.
- Phương pháp tổng hợp: Phương pháp này được sử dụng nhằm hệ thống
các vấn đề lý luận, thực hiện việc thu thập và xử lý có hiệu quả các số liệu thực

5


tiễn liên quan có ý nghĩa trong việc luận giải và làm sáng tỏ các nội dung nghiên
cứu của luận án;
- Phương pháp lịch sử: Đây là phương pháp được sử dụng để tìm hiểu lịch
sử lập pháp hình sự Việt Nam về các tình tiết tăng nặng TNHS qua các thời kỳ
và quá trình biến chuyển của pháp luật hình sự khi quy định về các tình tiết tăng
nặng TNHS.
- Phương pháp thống kê: Đây là phương pháp được sử dụng nhiều trong
quá trình nghiên cứu. Đầu tiên, phương pháp này được sử dụng để hệ thống hoá
tất cả các tài liệu, những công trình và bài viết liên quan đến đề tài nghiên cứu và

được phân loại, sắp xếp, có chủ đích nhằm phục vụ mục đích nghiên cứu để đem
lại hiệu quả cho quá trình nghiên cứu. Đặc biệt, phương pháp này được ưu tiên
sử dụng khi thực hiện Chương 4 Luận án.
- Phương pháp khảo sát thực tiễn và nghiên cứu điển hình: Hơn 1000 bản
án được thu thập từ các Toà án ở các địa phương khác nhau, các cấp xét xử khác
nhau đã được khảo sát ngẫu nhiên; nhiều vụ việc điển hình đã được phân tích,
nhất là trong Chương 4, để làm cơ sở thực tiễn cho các kết luận và kiến nghị
khoa học trong Luận án.
- Phương pháp luật học so sánh: Đây là phương pháp được dùng để so
sánh về nhận thức, về quan điểm, áp dụng các tình tiết tăng nặng TNHS trong
xét xử của các Tòa án qua từng giai đoạn, từng văn bản pháp lý hình sự nhằm
phục vụ những mục đích cụ thể của luận án...
5. Đóng góp mới về khoa học của luận án
Đóng góp mới của Luận án thể hiện ở chỗ, đây là Luận án Tiến sĩ đầu tiên
ở Việt Nam nghiên cứu một cách toàn diện và có hệ thống về các tình tiết tăng
nặng TNHS trong luật hình sự Việt Nam. Trên cơ sở nghiên cứu toàn diện có hệ
thống các vấn đề lý luận về tình tiết tăng nặng TNHS, phân tích các quy định của pháp

6


luật hình sự Việt Nam về các tình tiết tăng nặng TNHS có so sánh với pháp luật hình
sự một số nước, đánh giá kết quả cũng như những hạn chế, vướng mắc trong thực
tiễn áp dụng quy định của pháp luật luật hình sự về các tình tiết tăng nặng TNHS
và nguyên nhân, Luận án đưa ra kiến nghị hoàn thiện các quy định của Bộ luật hình
sự Việt Nam về các tình tiết tăng nặng TNHS và các giải pháp nâng cao chất lượng
áp dụng các quy định đó trên thực tế.
6. Ý nghĩa lý luận và ý nghĩa thực tiễn của luận án
Về mặt lý luận: Những kết quả nghiên cứu của luận án góp phần bổ sung,
hoàn thiện vấn đề lý luận về tình tiết tăng nặng TNHS, giúp cho các học giả, các

nhà nghiên cứu có góc nhìn toàn diện hơn, đầy đủ hơn về tình tiết tăng nặng TNHS
và công tác áp dụng quy định về tình tiết này của BLHS Việt Nam năm 2015.
Luận án cũng góp một phần nhỏ làm nguồn tư liệu để làm tài liệu tham
khảo, giảng dạy, trao đổi kinh nghiệm, nghiên cứu về các vấn đề có liên quan
đến tình tiết tăng nặng TNHS và thực tiễn áp dụng quy định về tình tiết này
Về mặt thực tiễn: Luận án đã góp một phần làm rõ thực trạng áp dụng tình
tiết tăng nặng TNHS trong thời gian qua, những ưu điểm đạt được, những vướng
mắc và khó khăn, tìm ra những nguyên nhân và giải pháp khắc phục. Luận án là
tài liệu tham khảo cho các nhà hoạt động thực tiễn trong áp dụng pháp luật hình
sự nói chung, áp dụng các tình tiết tăng nặng TNHS nói riêng.
Kết quả nghiên cứu của luận án có thể phục vụ cho việc đánh giá một
cách toàn diện và khoa học về việc áp dụng các tình tiết tăng nặng TNHS, làm
căn cứ cho việc đề xuất các nội dung hoàn thiện về các tình tiết tăng nặng TNHS
và nâng cao chất lượng áp dụng, đáp ứng yêu cầu của chiến lược cải cách tư
pháp ở nước ta.
7. Kết cấu của luận án

7


Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, phụ lục, các danh mục tài liệu tham
khảo và hệ thống bảng biểu, Luận án được cấu trúc thành bốn chương như sau:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài.
Chương 2: Những vấn đề lý luận về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự.
Chương 3: Quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về các tình tiết tăng
nặng trách nhiệm hình sự.
Chương 4: Thực tiễn và các giải pháp nâng cao chất lượng áp dụng các
tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự.

8

Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI

Tổng quan tình hình nghiên cứu các tình tiết tăng nặng TNHS giúp cho
tác giả có cái nhìn khái quát, các cơ sở lý luận, các kết quả nghiên cứu đã được
công bố liên quan đến đề tài đang thực hiện. Khi nghiên cứu tổng quan tài liệu
giúp cho tác giả dựa vào đó để lựa chọn chủ đề, kiểm tra các tài liệu sẵn có, vạch
ra được mục tiêu nghiên cứu, từ đó xây dựng được những giả thuyết cho đề tài
nghiên cứu của mình. Khi nghiên cứu một đề tài, điều đầu tiên tác giả phải xác
định lý thuyết nghiên cứu cho công trình của mình, nghiên cứu không có lý
thuyết sẽ mất phương hướng và như vậy sẽ không có giá trị khoa học. Cơ sở lý
thuyết được lựa chọn để thực hiện đề tài phải được gắn liền với đề tài mà luận án
nghiên cứu. Đó chính là nội dung đề cập xuyên suốt đề tài, thường được thể hiện
ở tên của đề tài nghiên cứu. Ở đây đề tài nghiên cứu của nghiên cứu sinh là “Các
tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam”. Vì vậy,
các tình tiết tăng nặng TNHS trong luật hình sự Việt Nam được nhận thức từ
những vấn đề lý luận về các tình tiết tăng nặng nói chung như: Khái niệm, bản
chất, phân loại, đặc điểm…
Với nhận thức như vậy, NCS cho rằng nghiên cứu tổng quan các tình tiết
tăng nặng TNHS, cả ở trong nước và nước ngoài từ đó rút ra nhận xét, đánh giá
về những vấn đề liên quan đến đề tài có thể kế thừa và phát triển, vấn đề gì cần
tiếp tục nghiên cứu, làm rõ… là rất cần thiết.
Các tình tiết tăng nặng TNHS là căn cứ quan trọng trong việc quyết định
hình phạt. Do vậy, không chỉ ở nước ta mà ở các nước khác trên thế giới cũng quy
định về chế định này. Nên để có thể thực hiện được đề tài của mình, tác giả không
chỉ tham khảo, kế thừa những công trình trong nước mà cả những công trình ở các

9

nước khác, tiếp thu có chọn lọc để triển khai nghiên cứu thực tế những vấn đề cơ
bản của đề tài.

1.1. Tình hình nghiên cứu ở ngoài nước
Khi tìm hiểu các công trình nghiên cứu về các tình tiết tăng nặng TNHS ở
nước ngoài, tác giả nhận thấy tuy vấn đề nghiên cứu đã được đề cập và có tính
cập nhật nhưng góc độ nghiên cứu cũng như phạm vi nghiên cứu lại khác nhau
và khác với đề tài nghiên cứu được thực hiện trong luận án này. Có thể thấy các
tình tiết tăng nặng TNHS chưa được giới khoa học quan tâm nhiều nên theo hiểu
biết của tác giả hiện nay có rất ít các nghiên cứu về vấn đề này. Tác giả tham khảo
những quy định về các tình tiết tăng nặng TNHS trong BLHS Liên bang Nga cho
thấy, trong thời gian qua đã có những công trình khoa học nghiên cứu về Luật hình
sự nói chung và một số vấn đề liên quan đến các tình tiết tăng nặng TNHS nói
riêng. Điển hình là các công trình:
Cuốn giáo trình “Luật hình sự phần chung” của trường Đại học tổng hợp
Sibêri, NXB Tiến Bộ Matxcova năm 2012, đã đề cập đến các tình tiết tăng nặng
hình phạt là một chế định quan trọng không thể không xem xét khi quyết định
hình phạt. Các tình tiết này nếu có trong vụ án sẽ làm tăng tính chất nguy hiểm
của tội phạm và người thực hiện hành vi này sẽ gánh chịu hậu quả rất nghiêm
khắc. Nếu trong vụ án có càng nhiều tình tiết tăng nặng thì hình phạt dành cho
người thực hiện hành vi nguy hiểm đó càng cao.
Ngoài ra có thể kể đến một số công trình nghiên cứu khác như: Cuốn
“Luật hình sự Nga, Phần Chung”Matxcova, năm 2005 [144] do tác giả
Kruglikov làm chủ biên; Cuốn “Luật hình sự và xã hội học”, nhà xuất bản sách
pháp lý, Matxcova năm 1970 của tác giả Ghersengion A.A; Cuốn “Tội phạm học
và chính sách hình sự”, nhà xuất bản trường đại học tổng hợp Xvertlov năm

10

1980 của tác giả Koovalev M.I và Vôrônhin Iu.A; cuốn “Những vấn đề xã hội
học của luật hình sự”’ nhà xuất bản khoa học, Matxcova năm 1983 của tác giả
Babaev M.M; Ngoài ra, có thể kể đến một số cuốn giáo trình khác cũng có
nghiên cứu về các tình tiết tăng nặng hình phạt như là: Giáo trình luật hình sự
(1999) do GS.TS Gausmann L.Đ, GS.TS Kolodkin L.M, GS.TS Macximov C.B.
chủ biên; Giáo trình luật hình sự, phần các tội phạm (1998) do GS.TS Ignatop
A.N và GS.TS Craxicop Y. A làm chủ biên; Giáo trình luật hình sự(2002) do
GS.TS Borzenkop và GS.TS Kanuixarop chủ biên; Bình luận khoa học BLHS
Liên bang(1997) do Xcuratov U.I và Lebedev B.M chủ biên; Bình luận khoa học
BLHS Liên bang Nga(2000) do GS.TS. Radchenko chủ biên...
Nội dung của các công trình này nghiên cứu về chính sách hình sự dưới
những góc độ khác nhau như luật hình sự, tội phạm học, xã hội học. Đây có thể
xem là nền tảng tri thức lý luận cơ bản làm tiền đề cho việc nghiên cứu các nội
dung cụ thể của khoa học luật hình sự, trong đó có việc nghiên cứu và hoàn
thiện chính sách pháp luật nói chung, chế định các tình tiết tăng nặng hình phạt
nói riêng.
Bên cạnh giáo trình, liên quan đến chế định các tình tiết tăng nặng hình
phạt có thể kể đến một số luận án như:
- Luận án tiến sỹ của tác giả Донец Сергей Петрович (2003),
Смягчающие и отягчающие обстоятельства в уголовном праве (правовая
природа, классификация, проблемы учета), Кандидатская диссертация
юриспруденция, Казань, Россия [143]. Tạm dịch là luận án của tác giả Dones
Sergey Petrovich (2003) “Những tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trong luật hình
sự (bản chất pháp lý, phân loại và các vấn đề nghiên cứu)”
Luận án đã đề cập đến vấn đề nguồn gốc và khái niệm các tình tiết giảm
nhẹ, tăng nặng hình phạt. Nghiên cứu chế định giảm nhẹ, tăng nặng hình phạt

11

trong lịch sử đất nước, khái niệm các tình tiết và xác định mối quan hệ của
chúng, phân loại các tình tiết tăng nặng và vai trò của chúng trong quyết định
hình phạt. Những tình tiết làm tăng lên và làm giảm đi hình phạt đã xuất hiện từ
thời cổ đại và tiếp đến ngày nay. Đến cuối thế kỷ 19 ở luật hình sự Nga đã hình
thành các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ, đã có những giới hạn khác nhau có tính
công khai, nghiêm cấm việc lặp lại các tình tiết tăng nặng đã được quy định tại các
điều trong phần chung với tư cách là các dấu hiệu của tội phạm, nêu lên những vấn
đề bất cập khi áp dụng các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trên thực tế. Từ đó đưa ra
những giải pháp hoàn thiện.
- Luận án của tác giả Пилипенко Светлана Павловна (2007),
Институт

обстоятельств,

законодательстве

отягчающих

(теоретико-прикладной

наказание,
анализ),

в

головном
Кандидатская

диссертация юриспруденция, Нижний Новгород, Россия [146]. Tạm dịch là
luận án của tác giả Pylypenko Svetlana Pavlovna (2007) với tên đề tài “Chế
định các tình tiết tăng nặng hình phạt trong pháp luật hình sự (nghiên cứu lý
luận cơ bản)”.
Tác giả luận án chỉ ra rằng các tình tiết tăng nặng hình phạt liên quan chặt
chẽ đến hành vi nguy hiểm cho xã hội và tính nguy hiểm cho xã hội thuộc về
nhân thân của bị cáo. Vì vậy nó có ý nghĩa rất lớn trong thực tiễn xét xử. Đây là
một trong những chế định quan trọng trong luật hình sự Nga. Quyết định hình
phạt đúng có ý nghĩa lớn trong thực tiễn đấu tranh phòng chống tội phạm. Vấn
đề này đã là sự quan tâm không chỉ là của các nhà lý luận mà của cả những nhà
áp dụng pháp luật.
- Luận án của tác giả Мясников Олег Алексеевич (2001), Смягчающие
и отягчающие наказание обстоятельства в российском уголовном праве,
Кандидатская диссертация юриспруденция, Москва, Россия [145]. Tạm dịch

12


là luận án của tác giả Myasnikov Oleg Alekseyevich (2001) với đề tài “Các tình
tiết giảm nhẹ và tăng nặng hình phạt trong luật hình sự Nga”
Tác giả luận án chỉ ra giới hạn của các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng
hình phạt và sự cần thiết phải thay đổi một số tình tiết tăng nặng cũng như giảm
nhẹ trong BLHS vì những tình tiết ấy không có nhiều ý nghĩa trong luật hình sự
những năm qua. Sự thay đổi này cần phải được nghiên cứu, phân tích một cách
khách quan, toàn diện và sâu sắc. Đánh giá tính hợp lý, khoa học của giới hạn,
xác định ý nghĩa của việc xây dựng các tình tiết mới...
Ngoài giáo trình, luận án có thể kể đến bài viết của tiến sỹ luật học
Горбунова Лариса Вячеславовна, khi tác giả viết về “Những tình tiết tăng
nặng mới theo BLHS của Liên bang Nga năm 1996”[141] và “Tình tiết tăng
nặng Phạm tội nhiều lần và tái phạm”[142]. Trong bài viết này tác giả đã nghiên

cứu làm sáng tỏ khái niệm và bản chất của các tình tiết tăng nặng hình phạt, chỉ
ra mối quan hệ của chúng với việc phân loại các dấu hiệu của tội phạm, nghiên
cứu vai trò của các tình tiết tăng nặng trong việc áp dụng hình phạt trong luật
hình sự liên bang Nga.
Đánh giá chung: Nhìn một cách khái quát về mặt lý luận cũng như trong
thực tiễn áp dụng còn có nhiều cách hiểu khác nhau về tình tiết tăng nặng TNHS.
Theo quy định của BLHS có thể hiểu các tình tiết này thể hiện tính nguy hiểm
cho xã hội cao hơn của tội phạm và đòi hỏi nhu cầu cải tạo giáo dục người phạm
tội bằng biện pháp mang tính trừng trị, những biện pháp nghiêm khắc hơn so với
những trường hợp thông thường. Những tình tiết này không phải là sản phẩm của
quá trình chủ quan duy ý chí mà đó là sản phẩm của quá trình nhận thức thực tiễn,
đánh giá bản chất tội phạm, qua thực tiễn áp dụng pháp luật để đúc kết, hình thành
nên. Việc quy định các tình tiết tăng nặngTNHS hình sự là điều cần thiết, giúp bảo
đảm tính công bằng, nghiêm minh của pháp luật và cải tạo, giáo dục người phạm
tội.

13


Các công trình nêu trên đã đề cập đến các khía cạnh khác nhau về các nội
dung của luật hình sự, cũng như các tình tiết tăng nặng TNHS, đây là nguồn tư
liệu quí giá tác giả có thể tham khảo trong quá trình nghiên cứu của mình.
1.2. Tình hình nghiên cứu ở trong nước
Trên thực tiễn khi quyết định hình phạt, Tòa án sẽ căn cứ vào các quy
định của BLHS, căn cứ vào tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi
phạm tội, nhân thân người phạm tội, và căn cứ vào các tình tiết giảm nhẹ và tăng
nặng TNHS [86]. Chính vì vậy, các tình tiết tăng nặng TNHS là một trong những
căn cứ có ý nghĩa vô cùng quan trọng về mặt lý luận - thực tiễn và pháp lý trong
quá trình áp dụng pháp luật hình sự để giải quyết vụ án hình sự, đồng thời thể
hiện rõ chính sách pháp luật của Nhà nước ta là “nghiêm trị kết hợp với khoan

hồng”, “trừng trị kết hợp với giáo dục” trong chính sách hình sự của Nhà nước
ta, nhờ vậy công bằng trong xử lý tội phạm được bảo đảm cũng như bảo đảm
thực hiện tốt hơn nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự và cá thể hóa hình
phạt đối với người phạm tội [40]; [70]. Đây là vấn đề đặt ra cần được nghiên
cứu. Trong thời gian qua, khoa học luật hình sự nước ta cũng đã quan tâm
nghiên cứu về các tình tiết tăng nặng TNHS. Tuy nhiên, nhìn một cách khách
quan có thể thấy mặc dù các tình tiết tăng nặng TNHS có ý nghĩa như vậy nhưng
chưa được giới nghiên cứu quan tâm nhiều.
Trong khoa học pháp lý hình sự nước ta cũng có một số công trình ở các
cấp độ khác nhau nghiên cứu về vấn đề các tình tiết tăng nặng TNHS và đây
chính là nguồn tài liệu tham khảo quí báu giúp tác giả có cơ sở kế thừa và phát
triển nghiên cứu sâu sắc thêm về các tình tiết tăng nặng TNHS trong luật hình sự
Việt Nam.
Nghiên cứu về các tình tiết tăng nặng TNHS trước tiên cần phải làm sáng
tỏ khái niệm, đặc điểm, bản chất, mục đích và ảnh hưởng của các tình tiết tăng
nặng TNHS cũng như việc áp dụng các tình tiết này trên thực tế. Trong thời gian

14


qua, những vấn đề này được đề cập trong các nghiên cứu ở những mức độ, cách
tiếp cận khác nhau của các nhà khoa học; cụ thể là:
1.2.1. Nhóm các công trình nghiên cứu về bản chất, đặc điểm, phân
loại, vai trò các tình tiết tăng nặng TNHS trong luật hình sự Việt Nam.
Bản chất, đặc điểm, phân loại, vai trò các tình tiết tăng nặng TNHS được
đề cập hầu hết ở các giáo trình, sách tham khảo cũng như ở một số đề tài, bình
luận khoa học, hoặc những tài liệu chuyên khảo, các tài liệu tham khảo chuyên
sâu. Đây là những công trình cung cấp những tri thức lý luận cơ bản nhất liên
quan đến đề tài nghiên cứu, cụ thể:
- Cuốn giáo trình Luật hình sự Việt Nam phần chung (chương XX), của

Học viện Khoa học xã hội do GS. TS. Võ Khánh Vinh chủ biên, được Nhà xuất
bản Khoa học xã hội xuất bản năm 2014 [133], nhìn chung đã đề cập đến những
vấn đề như là bản chất, đặc điểm, phân loại, vai trò của các tình tiết tăng nặng
TNHS, đã đề cập đến các tình tiết tăng nặng TNHS được cân nhắc khi quyết
định hình phạt, là những tình tiết khác nhau về tội phạm đã thực hiện, về nhân
thân người phạm tội đã được quy định cụ thể trong luật, có ý nghĩa làm tăng
nặng TNHS và hình phạt đối với người phạm tội. Do vậy, trong mỗi vụ án khi
lượng hình Tòa án chỉ được căn cứ vào các tình tiết đã được quy định cụ thể
trong luật (điều 48 BLHS năm 1999) [85]. Hình phạt nghiêm khắc đến đâu phụ
thuộc vào hành vi nguy hiểm và các tình tiết có trong vụ án.
- Cuốn Giáo trình luật hình sự Trường Đại học Luật Hà Nội (2008) do tập
thể tác giả: Nguyễn Ngọc Hòa, Lê Cảm, Trần Văn Độ [39]. Cuốn giáo trình đã
đưa ra các khái niệm, phân tích các đặc điểm, phân loại, ảnh hưởng của các tình
tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự.
- Cuốn Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (chương XIV), Trường Đại học
Luật Hà Nội do GS.TS Nguyễn Ngọc Hòa chủ biên, được NXB Công an nhân dân

15


xuất bản năm 2015 [38], đã đề cập đến các tình tiết tăng nặng TNHS là một
trong những căn cứ khi quyết định hình phạt. Tác giả liệt kê các tình tiết theo
quy định tại điều 48 BLHS và dựa trên các công văn, nghị quyết của Tòa án
nhân dân tối cao để giải thích. Việc cân nhắc các tình tiết tăng nặng hay giảm
nhẹ trách nhiệm hình sự được quy định trong luật là yêu cầu bắt buộc của Tòa
án. Tòa án phải cân nhắc đầy đủ các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ và các tình tiết
khác có trong vụ án để có đầy đủ căn cứ quyết định một hình phạt phù hợp.
- Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (phần chung) của Trường Đại học Kiểm
sát Hà Nội do TS Phạm Mạnh Hùng chủ biên, được NXB chính trị quốc gia, năm
2014 đã đề cập đến các tình tiết tăng nặng TNHS như là một trong những căn cứ

độc lập so với căn cứ thứ nhất (tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi
phạm tội) và căn cứ thứ hai (nhân thân người phạm tội) để quyết định hình phạt là
nhằm tạo lập những cơ sở pháp lý thống nhất để xem xét, cân nhắc mức độ nguy
hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội cũng như cân nhắc đặc điểm nhân thân người
phạm tội, tránh sự lạm dụng hoặc tùy tiện trong khi áp dụng các tình tiết tăng nặng
trách nhiệm hình sự để quyết định những hình phạt không phù hợp.
Bên cạnh đó còn có một số công trình có liên quan như GS. TS. Võ Khánh
Vinh (1994), Quyết định hình phạt trong luật hình sự Việt Nam. Chương IX [131];
- Cuốn sách tham khảo “Bình luận khoa học về các tình tiết tăng nặng,
giảm nhẹ trách nhiệm hình sự”, của tác giả Đinh Văn Quế, NXB tổng hợp Tp.
Hồ Chí Minh năm 2009 [80]. Tác giả đã giải thích và làm sáng tỏ nội dung của
các tình tiết tăng nặng trong BLHS, cũng như việc phát hiện những bất hợp lý về
các quy định của BLHS thông qua thực tiễn xét xử để kiến nghị với các cơ quan
có thẩm quyền sửa đổi, bổ sung cho phù hợp. Như vậy, cuốn sách tham khảo này
cũng mới chỉ dừng lại ở việc làm rõ nội dung của một số tình tiết giảm nhẹ, tăng
nặng TNHS ở góc độ áp dụng.

16


- Trong cuốn sách chuyên khảo “Bình luận khoa học BLHS Việt Nam năm
1999”. Tập 1, Phần chung của Viện Nghiên cứu Khoa học Pháp lý do tác giả
Uông Chu Lưu (2001) chủ biên, NXB Chính trị Quốc gia, đã đề cập đến nguyên
tắc khi áp dụng đó là chỉ được áp dụng các tình tiết tăng nặng kể từ khi BLHS có
hiệu lực pháp luật. Nếu trước ngày BLHS có hiệu lực pháp luật mà người phạm
tội thực hiện tội phạm có một trong các tình tiết mới đó mà sau khi BLHS có
hiệu lực mới bị phát hiện, điều tra, truy tố và xét xử thì không được coi các tình
tiết trên là tình tiết tăng nặng đối với người phạm tội và khi Tòa án đã xác định
bị cáo phạm tội ở khung hình phạt nào, dù có nhiều tình tiết tăng nặng thì họ
cũng không bị xử phạt quá mức cao nhất của khung hình phạt đó.

Ngoài ra còn có một số tác giả khác cũng đề cập đến nội dung các tình tiết
tăng nặng như:
Sách chuyên khảo như Đinh Văn Quế (2006), Bình luận khoa học BLHS
phần chung (bình luận chuyên sâu), NXB Thành phố Hồ Chí Minh, TP. Hồ Chí
Minh [79]; Đinh Văn Quế (2000), Tìm hiểu về hình phạt và quyết định hình phạt
trong Luật Hình sự Việt Nam, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội; Dương Tuyết
Miên (2007), Định tội danh và quyết định hình phạt; NXB Lao động Xã hội, Hà
Nội; Cao Thị Oanh, Lê Đăng Doanh (2015), Bình Luận khoa học BLHS năm
2015, NXB Lao động, Hà Nội [69]; Đỗ Đức Hồng Hà, Nguyễn Thị Ngọc Hoa
(2009), Chỉ dẫn áp dụng BLHS Việt Nam; đã được sửa đổi, bổ sung năm 2009,
NXB Lao động, Hà Nội [31]; Phạm Văn Lợi, Trần Đình Nhã, Lê Cảm (2009),
Chính sách hình sự trong thời kỳ đổi mới ở Việt Nam, NXB Chính trị Quốc gia,
Hà Nội [54]; Kiều Đình Thụ (1998), Tìm hiểu luật hình sự Việt Nam, NXB TP
Hồ Chí Minh, TP Hồ Chí Minh [98]; Phạm Văn Lợi, Đoàn Minh Duệ, Nguyễn
Văn Cường, Lê Tuấn Sơn (2010), Nghiên cứu so sánh pháp luật hình sự một số
quốc gia khu vực Asean, NXB Tư pháp, Hà Nội [55].

17


Tuy nhiên, do yêu cầu cung cấp những kiến thức cơ bản nhất của một giáo
trình hoặc trong những bình luận khoa học với mục đích để mọi người đều có thể
hiểu và thực thi nó trong đời sống nên tính lý luận và sự chuyên sâu còn hạn chế,
nhất là chưa đề cập được những quan điểm khác nhau, sự đa dạng trong hoạt động
áp dụng các tình tiết tăng nặng TNHS của các cơ quan có thẩm quyền
1.2.2. Nhóm các công trình nghiên cứu quy định của pháp luật hình sự
về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự và thực tiễn áp dụng quy định
về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự.
Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là những chế định rất phức
tạp, có nhiều nội dung liên quan đến các chế định khác nhau trong BLHS như:

Hình phạt,quyết định hình phạt, phân hóa trách nhiệm hình sự, trách nhiệm hình
sự, miễn trách nhiệm hình sự, tái phạm, tái phạm nguy hiểm...Bởi vậy, có thể
tham khảo một số công trình sau đây:
Luận án tiến sĩ luật học của tác giả Võ Khánh Vinh (1994) về nguyên tắc
công bằng trong Luật hình sự Việt Nam [132]; luận án tiến sĩ luật học của tác giả
Cao Thị Oanh (2008) về phân hóa trách nhiệm hình sự [70]; luận án tiến sĩ luật
học của tác giả Dương Tuyết Miên (2003) về Quyết định hình phạt trong Luật
Hình sự Việt Nam [65]; luận án tiến sĩ luật học của tác giả Nguyễn Trung Thành
(2002) về Phạm tội có tổ chức trong Luật Hình sự Việt Nam và việc đấu tranh
phòng chống tội phạm [95]; Luận án của Phan Thị Bích Hiền (2014) về Vấn đề
lợi dụng chức vụ, quyền hạn phạm tội trong Luật hình sự Việt Nam ...
Một số luận văn thạc sĩ tiêu biểu liên quan trực tiếp đến đề tài như:
- Luận văn của tác giả Đặng Xuân Đào (1996) về Các tình tiết tăng nặng
trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam [26].

18