Đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh trong dạy học chương “Nitơ - Photpho” – Hóa học 11 THPT

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2
======

TRẦN THỊ HƢƠNG NGA

ĐÁNH GIÁ NĂNG LỰC THỰC NGHIỆM HÓA HỌC
CỦA HỌC SINH TRONG DẠY HỌC CHƢƠNG
“NITƠ – PHOTPHO” – HÓA HỌC 11 THPT

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

HÀ NỘI - 2018


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2
======

TRẦN THỊ HƢƠNG NGA

ĐÁNH GIÁ NĂNG LỰC THỰC NGHIỆM HÓA HỌC
CỦA HỌC SINH TRONG DẠY HỌC CHƢƠNG
“NITƠ – PHOTPHO” – HĨA HỌC 11 THPT
Chun ngành: Lí luận và phƣơng pháp dạy học bộ mơn Hóa học
Mã số: 8 14 01 11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Cao Thị Thặng

HÀ NỘI - 2018

LỜI CẢM ƠN
Với lịng kính trọng và biết ơn sâu sắc, em xin chân thành cảm ơn
TS. Cao Thị Thặng ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn, giúp đỡ em trong suốt quá trình
thực hiện luận văn.
Xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo thuộc bộ môn phƣơng pháp dạy học
hóa học, cùng với các thầy cơ tham gia giảng dạy lớp Lí luận và phƣơng pháp dạy
học mơn Hóa học K20 đã nhiệt tình giảng dạy, truyền thụ những tri thức chuyên
môn và tạo mọi điều kiện thuận lợi để học viên chúng em hồn thành khóa học cũng
nhƣ luận văn này.
Tôi xin chân thành cảm ơn ban giám hiệu, các thầy cơ trong tổ bộ mơn Hóa
học và các em học sinh của trƣờng THPT Bình Xuyên, trƣờng THPT Võ Thị Sáu,
trƣờng THPT Quang Hà thuộc huyện Bình Xuyên - Vĩnh Phúc, luôn tạo điều kiện
giúp đỡ, động viên tôi thực hiện luận văn này.
Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè đã ln ủng hộ và tạo
điều kiện thuận lợi trong suốt thời gian học tập và hồn thiện luận văn.
Tơi xin chân thành cảm ơn !
Hà Nội, ngày 25 tháng 10 năm 2018
Tác giả

Trần Thị Hương Nga


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là
trung thực và không trùng lặp với các đề tài khác. Tôi cũng xin cam đoan rằng mọi
sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã đƣợc cảm ơn và các thơng tin trích
dẫn trong luận văn đã đƣợc chỉ rõ nguồn gốc.
Tác giả

Trần Thị Hương Nga


DANH MỤC NHỮNG TỪ VIẾT TẮT
Viết đầy đủ

Viết tắt

Năng lực

NL

Năng lực thực nghiệm hóa học

NLTNHH

Giáo viên

GV

Học sinh

HS

Trung học phổ thơng

THPT

Thí nghiệm

ThN

Phƣơng trình hóa học

PTHH

Phịng thí nghiệm

PTN

Thực nghiệm sƣ phạm

TNSP

Phƣơng pháp

PP

Dạy học

DH

Câu hỏi nghiên cứu

CHNC

Giả thuyết nghiên cứu

GTNC

Phụ lục

PL


MỤC LỤC

PHẦN I. MỞ ĐẦU ........................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài .............................................................................................. 1
2. Mục đích nghiên cứu ........................................................................................ 2
3. Khách thể và phạm vi nghiên cứu .................................................................. 2
4. Nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................................... 2
5. Giả thuyết khoa học.......................................................................................... 4
6. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................. 4
7. Đóng góp mới của đề tài .................................................................................. 4
8. Cấu trúc của luận văn ....................................................................................... 5
PHẦN II. NỘI DUNG....................................................................................... 6
CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC ĐÁNH
GIÁ NĂNG LỰC THỰC NGHIỆM HÓA HỌC CỦA HỌC SINH LỚP 11
TRƢỜNG THPT ............................................................................................... 6
1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu. .......................................................................... 6
1.2. Năng lực của học sinh phổ thông ................................................................ 8
1.2.1. Khái niệm về năng lực ..................................................................... 8
1.2.2. Một số năng lực chung cần phát triển cho học sinh trƣờng THPT . 9
1.3. Một số phƣơng pháp đƣợc sử dụng để phát triển năng lực thực nghiệm
hóa học cho học sinh .......................................................................................... 16
1.3.1. Phƣơng pháp sử dụng thí nghiệm hóa học .................................... 16
1.3.2. Phƣơng pháp sử dụng câu hỏi và bài tập hóa học ......................... 18
1.4. Đánh giá kết quả học tập, đánh giá năng lực, đánh giá năng lực thực

nghiệm .................................................................................................................. 20
1.4.1. Khái niệm đánh giá ........................................................................ 20
1.4.2. Đánh giá năng lực của học sinh ..................................................... 21
1.4.3. Đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học ....................................... 24


1.5. Một số công cụ đánh giá năng lực ............................................................. 24
1.5.1. Đánh giá qua quan sát .................................................................... 24
1.5.2. Đánh giá qua hồ sơ ........................................................................ 26
1.5.3. Tự đánh giá .................................................................................... 28
1.5.4. Đánh giá qua bài kiểm tra .............................................................. 29
1.5.5. Đánh giá theo phƣơng pháp nghiên cứu khoa học sƣ phạm ứng
dụng ......................................................................................................... 30
1.6. Thực trạng đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học ............................... 38
1.6.1. Phân tích chƣơng trình sách giáo khoa Hóa học 11 hiện hành,
nội dung chƣơng Nitơ – Photpho. ........................................................... 38
1.6.2. Đánh giá năng lực thực nghiệm trong đề thi Tốt nghiệp THPT
và đề thi THPT Quốc gia ......................................................................... 39
1.6.3. Xây dựng phiếu điều tra và khảo sát thực trạng đánh giá năng
lực thực nghiệm Hóa học của học sinh trong chƣơng Nitơ – Photpho ở
một số trƣờng THPT (3 trƣờng) huyện Bình Xuyên hiện nay. ............... 40
Tiểu kết chƣơng 1............................................................................................ 42
CHƢƠNG 2: ĐÁNH GIÁ NĂNG LỰC THỰC NGHIỆM HÓA HỌC
CỦA HỌC SINH TRONG DẠY HỌC CHƢƠNG NITƠ – PHOTPHO
HÓA HỌC 11 .................................................................................................. 43
2.1. Năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh lớp 11, chƣơng Nitơ –
Photpho ................................................................................................................ 43
2.1.1. Khái niệm....................................................................................... 43
2.1.2. Cấu trúc của năng lực thực nghiệm hóa học ................................. 44
2.1.3. Tiêu chí và chỉ báo mức độ đánh giá năng lực thực nghiệm hóa

học ............................................................................................................ 49
2.2. Đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh lớp 11 trong dạy
học chƣơng Nitơ - Photpho................................................................................ 57


2.2.1. Định hƣớng chung ......................................................................... 57
2.2.2. Nguyên tắc đánh giá năng lực thực nghiệm chƣơng Nitơ Photpho của học sinh lớp 11 .................................................................... 57
2.2.3. Quy trình đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh
lớp 11, chƣơng Nitơ- Photpho ................................................................. 58
2.3. Đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh lớp 11 trong dạy
học chƣơng Nitơ - Photpho................................................................................ 59
2.3.1. Mục đích của việc xây dựng bộ cơng cụ đánh giá năng lực thực
nghiệm hóa học ........................................................................................ 59
2.3.2. Cơ sở để xây dựng bộ công cụ đánh giá năng lực thực nghiệm
hóa học ..................................................................................................... 59
2.3.3. Quy trình xây dựng bộ công cụ đánh giá năng lực thực nghiệm
hóa học ..................................................................................................... 60
2.3.4. Bộ cơng cụ đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học..................... 60
Tiểu kết chƣơng 2............................................................................................ 88
CHƢƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ................................................... 89
3.1. Mục đích thực nghiệm sƣ phạm ................................................................ 89
3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sƣ phạm................................................................ 89
3.3. Đối tƣợng và địa bàn thực nghiệm sƣ phạm ........................................... 90
3.4. Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm ............................................................... 90
3.4.1. Đo lƣờng ........................................................................................ 91
3.4.2. Thu thập dữ liệu ............................................................................. 91
3.4.3. Phân tích dữ liệu ............................................................................ 91
3.5. Kết quả thực nghiệm ................................................................................... 94
3.5.1. Kết quả bài kiểm tra năng lực thực nghiệm hóa học của học
sinh, phiếu hỏi giáo viên, phiếu hỏi học sinh của trƣờng THPT Bình

Xuyên (Xem PL10).................................................................................. 94


3.5.2. Kết quả bài kiểm tra năng lực thực nghiệm hóa học của học
sinh, phiếu hỏi giáo viên, phiếu hỏi học sinh của trƣờng THPT Võ Thị
Sáu (Xem PL10). ..................................................................................... 94
3.5.3. Kết quả bài kiểm tra năng lực thực nghiệm hóa học của học
sinh, phiếu hỏi giáo viên, phiếu hỏi học sinh của trƣờng THPT Quang
Hà (Xem PL10)........................................................................................ 94
3.5.4. Kết quả phiếu lấy ý kiến của giáo viên và học sinh về Bộ công
cụ đánh giá và đề kiểm tra năng lực thực nghiệm hóa học (Xem PL11). 94
3.6. Phân tích kết quả đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh94
3.6.1. Phân tích định tính kết quả đánh giá năng lực thực nghiệm hóa
học của học sinh....................................................................................... 94
3.6.2. Phân tích định lƣợng kết quả đánh giá năng lực thực nghiệm hóa
học của học sinh....................................................................................... 95
Tiểu kết chƣơng 3 ………………………………………………………………110

PHẦN III. KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................. 111
I. Kết luận........................................................................................................... 111
II. Khuyến nghị ................................................................................................. 111
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 113
PHỤ LỤC


DANH MỤC BẢNG
Bảng 2.1. Cấu trúc của NLTNHH ............................................................................. 44
Bảng 2.2. Tiêu chí và chỉ báo mức độ đánh giá NLTNHH ...................................... 49
Bảng 2.3. Ma trận đề đánh giá NLTNHH của HS .................................................... 69
Bảng 2.4. Ma trận đề đánh giá NLTNHH của HS .................................................... 76

Bảng 2.5. Ma trận đề đánh giá NLTNHH của HS .................................................... 81
Bảng 3.1. Thống kê đối tƣợng, GV và địa bàn TNSP ........................................... 90
Bảng 3.2. Điểm trung bình cộng bài kiểm tra NLTNHH, giá trị độ lệch chuẩn
theo từng lớp, theo từng trƣờng và cả 3 trƣờng THPT huyện Bình
Xuyên ....................................................................................................... 95
Bảng 3.3. Bảng kết quả trung bình 3 bài kiểm tra NLTNHH của 6 lớp thuộc 3
trƣờng TNSP ............................................................................................ 96
Bảng 3.4. % số HS đạt điểm Xi ở bài kiểm tra NLTNHH ở 6 trƣờng TNSP .......... 97
Bảng 3.5. Điểm trung bình cộng phiếu hỏi GV, giá trị độ lệch chuẩn theo từng
lớp, theo từng trƣờng và cả 3 trƣờng THPT huyện Bình Xuyên ............. 98
Bảng 3.6. Tổng hợp điểm phiếu hỏi GV theo các điểm số Xi ở cả 6 lớp của 3
trƣờng THPT huyện Bình Xuyên ............................................................ 99
Bảng 3.7. Bảng % HS đạt điểm Xi theo phiếu hỏi GV ở cả 6 lớp của 3 trƣờng
THPT huyện Bình Xuyên ...................................................................... 100
Bảng 3.8. Bảng số lƣợng và % HS đạt điểm Xi theo phiếu hỏi GV của 3 trƣờng
THPT huyện Bình Xuyên ...................................................................... 100
Bảng 3.9. Điểm trung bình cộng phiếu hỏi HS, giá trị độ lệch chuẩn theo từng
lớp, theo từng trƣờng và cả 3 trƣờng THPT huyện Bình Xuyên ........... 102
Bảng 3.10. Tổng hợp kết quả phiếu hỏi HS theo các điểm số Xi ở cả 6 trƣờng .
THPT Bình Xuyên ................................................................................. 103


Bảng 3.11. Bảng % HS đạt điểm Xi theo phiếu hỏi HS ở cả 6 lớp Trƣờng THPT
huyện Bình Xuyên ................................................................................. 103
Bảng 3.12. Bảng số lƣợng và % HS đạt điểm Xi ở cả 3 Trƣờng THPT huyện
Bình Xuyên theo phiếu hỏi HS .............................................................. 104
Bảng 3.13. So sánh kết quả % điểm trung bình cộng của 3 trƣờng THPT: ............ 105
Bảng 3.14. Hệ số tƣơng quan r của từng lớp trong 3 trƣờng THPT huyện Bình
Xuyên ..................................................................................................... 107
Bảng 3.15. Hệ số tƣơng quan r của từng trƣờng và cả 3 trƣờng THPT huyện

Bình Xuyên ............................................................................................ 107


DANH MỤC HÌNH
Hình 3.1. Biểu đồ mơ tả điểm trung bình cộng bài kiểm tra NLTNHH theo
trƣờng ....................................................................................................... 96
Hình 3.2. Biểu đồ mơ tả điểm trung bình cộng phiếu hỏi GV theo trƣờng .............. 99
Hình 3.3. Biểu đồ % HS đạt điểm Xi theo phiếu hỏi GV của 3 trƣờng THPT
huyện Bình Xun ................................................................................. 101
Hình 3.4. Biểu đồ mơ tả điểm trung bình cộng phiếu hỏi HS theo trƣờng ............. 102
Hình 3.5. Biểu đồ %HS đạt điểm Xi phiếu hỏi HS ở cả 3 Trƣờng THPT huyện
Bình Xuyên ............................................................................................ 104
Hình 3.6. Biểu đồ biểu diễn sự so sánh kết quả % điểm trung bình cộng bài kiểm
tra NLTNHH của 3 trƣờng THPT. ........................................................ 106


1

PHẦN I. MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Chiến lƣợc phát triển GD giai đoạn 2011 – 2020 ban hành kèm theo Quyết
định 711/QĐ-TTg ngày 13/6/2012 của Thủ tƣớng Chính phủ chỉ rõ: "Tiếp tục đổi
mới phƣơng pháp dạy học và đánh giá kết quả học tập, rèn luyện theo hƣớng phát
huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo và năng lực tự học của ngƣời học”.
Nghị quyết Hội nghị lần thứ 8, Ban chấp hành Trung ƣơng Đảng Cộng Sản
khóa XI về đổi mới căn bản, tồn diện Giáo dục và Đào tạo nêu rõ: “Phát triển giáo
dục và đào tạo là nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Chuyển
mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện
năng lực và phẩm chất người học. Học đi đôi với hành; lý luận gắn với thực tiễn;
giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hộị”; “Đổi mới

hình thức, phương pháp thi, kiểm tra và đánh giá kết quả giáo dục theo hướng đánh
giá năng lực của người học; kết hợp đánh giá cả quá trình với đánh giá cuối kỳ
học, cuối năm học theo mơ hình của các nước có nền giáo dục phát triển”... Với
định hƣớng đó, hiện nay việc đánh giá kết quả giáo dục học sinh (HS) trong nhà trƣờng
trung học chuyển từ đánh giá kiến thức, kĩ năng sang đánh giá năng lực ngƣời học.
Hóa học là một trong các mơn khoa học có sự kết hợp chặt chẽ giữa lí thuyết
và thực nghiệm. Việc đánh giá năng lực chung và năng lực chuyên biệt là hết sức
cần thiết, đặc biệt là năng lực thực nghiệm.
Trong dự thảo chƣơng trình giáo dục trung học phổ thơng (THPT) mới mơn
hóa học đã xác định năng lực tìm hiểu khoa học hóa học, có quan hệ mật thiết với
năng lực thực nghiệm hóa học (NLTNHH), là một trong những năng lực chuyên
biệt quan trọng cần phát triển cho học sinh.
Thực tiễn dạy học hóa học cho thấy nhiều GV chƣa biết đánh giá NLTN của
HS. Trong khi đó có rất ít các cơng trình nghiên cứu có hệ thống về đánh giá năng
lực thực nghiệm hóa học của HS.
Nội dung chƣơng Nitơ – Photpho hóa học 11 là một trong những nội dung
cơ bản của mơn hóa học THPT, có khả năng giúp phát triển và đánh giá năng lực


2

thực nghiệm trong dạy học hóa học. Do đó việc nghiên cứu đánh giá NLTNHH ở
chƣơng Nitơ - Photpho có một vai trò quan trọng, làm cơ sở để đánh giá NLTNHH
của học sinh ở trƣờng THPT.
Do đó đề tài “Đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh trong dạy
học chương “Nitơ - Photpho” – Hóa học 11 THPT” có ý nghĩa thiết thực về lí luận và
thực tiễn góp phần đổi mới đánh giá kết quả học tập của HS theo định hƣớng đánh giá
năng lực.
2. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu khái niệm, biểu hiện, ma trận tiêu chí và chỉ báo các mức độ

của NLTNHH, thiết kế và sử dụng bộ công cụ nhằm đánh giá năng lực thực nghiệm
hóa học của HS trong dạy học chƣơng Nitơ- Photpho hóa học 11 góp phần thực hiện
đổi mới kiểm tra đánh giá kết quả học tập hóa học theo định hƣớng đánh giá NL.
3. Khách thể và phạm vi nghiên cứu
3.1. Khách thể nghiên cứu
Xây dựng bộ công cụ đo lƣờng, đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
TNSP đánh giá thực trạng NLTNHH của HS THPT lớp 11 tại 3 trƣờng THPT
trên địa bàn huyện Bình Xuyên tỉnh Vĩnh Phúc.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu
4.1. Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn của việc phát triển năng lực thực
nghiệm của học sinh lớp 11 trong dạy học chương Nitơ - Phot pho
4.1.1. Nghiên cứu cơ sở lý luận
- Nghiên cứu một số khái niệm có liên quan :
+ Năng lực, năng lực chung, năng lực chuyên biệt.
+ Năng lực thực nghiệm hóa học: Khái niệm, biểu hiện/ tiêu chí/ chỉ báo mức độ.
+ Phát triển năng lực thực nghiệm Hóa học.
+ Đánh giá, đánh giá năng lực thực nghiệm .
+ Bộ công cụ đánh giá năng lực thực nghiệm.
4.1.2. Nghiên cứu một số vấn đề có liên quan


3

Tình hình nghiên cứu đánh giá năng lực thực nghiệm ở Việt Nam và Thế giới.
4.1.3. Nghiên cứu cơ sở thực tiễn
- Phân tích chƣơng trình SGK hóa học 11 hiện hành, nội dung chƣơng Nitơ
– Photpho.
- Phân tích chƣơng trình giáo dục THPT mới về nội dung chƣơng Nitơ Photpho hóa học 11 và vấn đề liên quan đến đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học.
- Điều tra thực trạng về việc xây dựng và sử dụng bộ cơng cụ đánh giá năng

lực thực nghiệm hóa học 11 của học sinh ở trƣờng THPT.
4.2. Đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh 11 trong dạy học
chương Nitơ - Photpho hóa học 11 theo chương trình SGK hiện hành
4.2.1. Năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh lớp 11, chương Nitơ – Photpho.
4.2.2. Đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh lớp 11 trong dạy học
chương Nitơ – Photpho.
4.2.3. Xây dựng Bộ cơng cụ đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh
lớp 11 trong dạy học chương Nitơ – Photpho.
4.3. Thực nghiệm sư phạm để xác định tính khả thi và hiệu quả của Bộ công cụ
đã đề xuất
4.3.1. Xác định mục đích thực nghiệm
Sử dụng bộ cơng cụ đã xây dựng để đánh giá thực trạng năng lực thực
nghiệm hóa học của học sinh trong dạy học chƣơng Nitơ - Photpho ở 3 trƣờng
THPT tại địa bàn huyện Bình Xuyên tỉnh Vĩnh Phúc.
4.3.2. Nội dung thực nghiệm
Sử dụng Bộ công cụ đánh giá đã xây dựng để thu thập dữ liệu về thực trạng
NLTNHH của HS.
4.3.3. Quy trình tiến hành thực nghiệm
4.3.4. Phân tích đánh giá kết quả thực nghiệm.
- Kết luận về tính khả thi, hiệu quả của Bộ cơng cụ đánh giá năng lực thực
nghiệm hóa học.
- Phân tích nguyên nhân của thực trạng.


4

- Đề xuất biện pháp phát triển NLTNHH cho HS ở Vĩnh Phúc.
5. Giả thuyết khoa học
Nếu đề xuất đƣợc khái niệm, biểu hiện, bảng tiêu chí, chỉ báo mức độ đánh
giá, định hƣớng, nguyên tắc, quy trình đánh giá NLTN, đồng thời xây dựng đƣợc

Bộ công cụ đánh giá phù hợp thì sẽ đánh giá đƣợc năng lực thực nghiệm Hóa học
của học sinh trong dạy học chƣơng Nitơ – Photpho hóa học 11 góp phần đổi mới
đánh giá kết quả học tập của HS theo định hƣớng đánh giá NL.
6. Phƣơng pháp nghiên cứu
6.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận
+ Nghiên cứu nội dung các tài liệu liên quan đến lí luận dạy học, phƣơng
pháp dạy học mơn Hố học, phƣơng pháp tích cực.
+ Nghiên cứu chƣơng trình, tài liệu dạy học mơn Hố học ở trƣờng THPT.
+ Tìm hiểu và phân tích một số vấn đề về năng lực thực nghiệm trên thế giới
và Việt Nam.
+ Tìm hiểu và phân tích kết quả các cơng trình nghiên cứu khoa học về đánh
giá và đánh giá năng lực thực nghiệm, bộ công cụ đánh giá năng lực thực nghiệm ở
trong và ngoài nƣớc hiện nay.
6.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn
- Tìm hiểu và phân tích về thực trạng đánh giá năng lực thực nghiệm trong
chƣơng trình SGK chƣơng Nitơ – Photpho hóa học 11.
- Tìm hiểu và phân tích thực trạng việc thực hiện đổi mới phƣơng pháp đánh
giá theo định hƣớng phát triển năng lực trong chƣơng trình GDPT tổng thể và
chƣơng trình giáo dục THPT mơn hóa học.
- Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm.
6.3. Phương pháp thống kê toán học
- Sử dụng phần mềm Excel để sử lí số liệu.
- Phân tích dữ liệu thu đƣợc theo qui trình của nghiên cứu tác động trong
giáo dục (nghiên cứu khoa học sƣ phạm ứng dụng).
7. Đóng góp mới của đề tài


5

* Điều tra và nêu đƣợc thực trạng đánh giá NLTNHH của HS 11 trong dạy

học chƣơng Nitơ - Photpho thơng qua phân tích chƣơng trình SGK hóa học 11,
phân tích đề thi tốt nghiệp THPT qc gia, điều tra thực trạng đánh giá NLTNHH ở
3 trƣờng THPT tại huyện Bình Xun, tỉnh Vĩnh Phúc.
* Có đề xuất mới khả thi và hiệu quả về đánh giá NLTNHH của HS trong
dạy học học Hóa học 11 gồm
- Đề xuất khái niệm, cấu trúc, tiêu chí/ biểu hiện của NLTNHH.
- Thiết kế bảng NLTNHH gồm 5 NL thành phần, 11tiêu chí, chỉ báo 5 mức
độ đánh giá NLTNHH của học sinh phổ thơng. Làm sáng tỏ một số khái niệm có
liên quan đến NLTNHH.
- Đề xuất đánh giá NLTNHH của HS gồm 3 định hƣớng chung, 6 nguyên tắc
đánh giá, quy trình đánh giá gồm 5 bƣớc.
- Xác định mục đích, cơ sở khoa học, quy trình 5 bƣớc để xây dựng Bộ cơng
cụ đánh giá NLTNHH. Từ đó thiết kế bộ công cụ đánh giá NLTNHH cho HS gồm 1
phiếu hỏi GV, 1phiếu hỏi HS, 3 đề kiểm tra 15 phút, 3 đề kiểm tra NLTNHH 45
phút nội dung chƣơng Nitơ – Photpho. Ngồi ra cịn thiết kế 1 phiếu hỏi GV, 1
phiếu hỏi HS để khảo sát về tính khả thi của Bộ công cụ đánh giá, kết quả đánh giá
thực trạng NLTNHH của HS và tìm hiểu sơ bộ nguyên nhân của thực trạng đó.
8. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, luận văn đƣợc
trình bày trong 3 chƣơng
Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc đánh giá năng lực thực nghiệm
hóa học của học sinh 11 trƣờng THPT.
Chƣơng 2: Đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh trong dạy
học chƣơng Nitơ – Photpho hóa học 11.
Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm.


6

PHẦN II. NỘI DUNG

CHƢƠNG 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC ĐÁNH GIÁ NĂNG LỰC
THỰC NGHIỆM HÓA HỌC CỦA HỌC SINH LỚP 11 TRƢỜNG THPT
1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu.
Trên thế giới vấn đề nghiên cứu về rèn luyện, phát triển kĩ năng, năng lực
(NL) cho học sinh, sinh viên trong dạy học đã đƣợc nghiên cứu từ khá sớm. Tại
Việt Nam, vấn đề phát triển năng lực cho học sinh (HS) là định hƣớng của giáo dục
trong hơn 10 năm gần đây [4], [5]. Có khá nhiều bài báo, báo cao khoa học, luận
văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ đã đề cập đến vấn đề phát triển năng lực cho HS trong
dạy học hóa học [24], [25], [29], [32].
Đã có một số tác giả đề cập đến nội dung có liên quan đến bài tập thực
nghiệm, thí nghiệm hóa học, phát triển NL thực hành hóa học, phát triển năng lực
thực nghiệm hóa học (NLTNHH), đánh giá năng lực thực hành, đánh giá NLTN cho
HS, thí dụ nhƣ:
Nguyễn Thị Lan Phƣơng (2013), Tuyển chọn và xây dựng hệ thống bài tập
trắc nghiệm phần vô cơ nhằm phát triển năng lực thực hành hóa học cho học sinh
trung học phổ thông, Luận văn Thạc sĩ Khoa học, trƣờng Đại học Giáo dục – Đại
học Quốc gia, Hà Nội. Luận văn đã hệ thống lý thuyết về bài tập hóa học, đã xây
dựng đƣợc các dạng bài tập trắc nghiệm phần vô cơ nhằm phát triển năng lực thực
hành hóa học cho học sinh trung học phổ thông [22].
Lê Thị Tƣơi (2016), Phát triển năng lực thực hành hóa học cho học sinh
thơng qua dạy học chương Nitơ – Photpho Hóa học 11 trung học phổ thơng. Luận
văn thạc sĩ khoa học, trƣờng ĐHGD – ĐHQG Hà Nội, năm 2016. Luận văn đã
nghiên cứu cơ sở lí thuyết của đề tài, đề ra một số biện pháp phát triển năng lực
thực hành hóa học cho học sinh thơng qua dạy học chƣơng Nitơ – Photpho hóa học
lớp 11 trung học phổ thơng [34].
Vũ Thị Thu Hồi, Đào Hồng Hạnh, Nguyễn Thị Bích Hồng và Bùi Thị Hiên
(2017): Bồi dưỡng giáo viên kĩ năng phát triển năng lực thực nghiệm hóa học cho

7

học sinh trung học phổ thông – Kỷ yếu Hội thảo khoa học quốc tế phát triển năng
lực sƣ phạm đội ngũ giáo viên khoa học tự nhiên đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục
phổ thông 2017 – NXB Khoa học tự nhiên và công nghệ [17].
Đào Hồng Hạnh (2017), Phát triển năng lực thực hành hóa học cho học sinh
thơng qua dạy học chương cacbon – silic hóa học lớp 11 trung học phổ thông, Luận
văn Thạc sĩ Khoa học, trƣờng Đại học Giáo dục – Đại học Quốc gia, Hà Nội. Luận
văn đã nghiên cứu cơ sở lí thuyết của đề tài, thiết kế kế hoạch dạy học các bài thực
hành chƣơng cacbon – silic hóa học 11, nhằm phát triển năng lực thực hành hóa học
cho học sinh [15].
Lê Kim Dung (2017): “Phát triển năng lực thực hành thí nghiệm cho học
sinh thơng qua dạy học phần hóa học phi kim lớp 11 THPT”. Luận văn thạc sĩ khoa
học giáo dục, trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội 2 năm 2017. Luận văn đã đề xuất
các bài thực hành phần hóa học phi kim 11, hƣớng dẫn thực hành một số thí nghiệm
và xây dựng một số giáo án minh họa phần hóa học phi kim lớp 11 nhằm phát triển
năng lực thực hành thí nghiệm cho học sinh [12].
Cao Cự Giác, Lý Huy Hoàng - Lê Hải Đăng (2017), Xây dựng và sử dụng
bài tập thực nghiệm nhằm phát triển năng lực thực hành thí nghiệm hóa học cho
sinh viên ở trường Đại học Sư phạm, Tạp chí khoa học Đại học Đồng Tháp, số 26.
Sử dụng bài tập thực nghiệm là một trong những biện pháp hình thành và phát triển
năng lực thực hành thí nghiệm hóa học cho sinh viên. Bài báo này trình bày cấu trúc
năng lực thực hành thí nghiệm hóa học, quy trình xây dựng và giới thiệu một số bài
tập thực nghiệm trong dạy học học phần Thí nghiệm thực hành phƣơng pháp dạy
học hóa học ở trƣờng đại học sƣ phạm [14].
Đã có một số cơng trình cơng bố về việc thiết kế và sử dụng bộ công cụ đánh
giá năng lực để đánh giá năng lực độc lập sáng tạo, năng lực phát hiện vấn đề - giải
quyết vấn đề, năng lực hợp tác của học sinh, NL tìm tịi nghiên cứu khoa học nhƣ:
TS. Cao Thị Thặng, TS. Phạm Thị Bích Đào (2015), Thiết kế và sử dụng bộ
công cụ đánh giá năng lực sáng tạo của học sinh trong dạy học hóa học hữu cơ ở

trung học phổ thơng, Tạp chí Khoa học Giáo dục, số 112, tr.31-34 [26].


8

TS Cao Thị Thặng, Phạm Thị Kim Ngân, Xây dựng bộ cơng cụ đánh giá
năng lực tìm tịi nghiên cứu khoa học của học sinh trung học phổ thông trong mơn
Hóa học, Kỷ yếu hội thảo khoa học quốc tế phát triển năng lực sƣ phạm đội ngũ
giáo viên khoa học tự nhiên đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông (2017) –
NXB khoa học tự nhiên và công nghệ - tr.207-217. Đề tài đã đề cập đến việc thiết
kế bộ cơng cụ đánh giá năng lực tìm tòi nghiên cứu khoa học của học sinh trung học
phổ thơng trong mơn Hóa học [30].
Trang Quang Vinh, Nguyễn Thị Sửu và Lê Văn Nam, Thiết kế bộ công cụ
đánh giá năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trung học phổ thông vùng Đồng
bằng sông Cửu Long và thử nghiệm việc sử dụng bài tập phân hóa phối hợp với dạy
học dự án phần Hóa học hữu cơ lớp 12, Đề tài đã đề cập đến phƣơng pháp dạy học
tích cực, thiết kế bộ cơng cụ đánh giá năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trung
học phổ thông [38].
Trƣơng Xuân Cảnh (2015), Xây dựng và sử dụng bài tập để phát triển NLTN
cho học sinh trong dạy học sinh học cơ thể thực vật - sinh học 11 trung học phổ
thông, Luận án Tiến sĩ khoa học giáo dục, Trƣờng ĐHSP Hà Nội. Luận án
nghiên cứu về xây dựng và sử dụng bài tập thực nghiệm để phát triển NLTN cho
HS trong dạy học sinh học 11 [9].
Hiện nay chƣa có cơng trình nào nghiên cứu một cách độc lập, hệ thống về
đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh nói chung và ở lớp 11 chƣơng
Nitơ – Photpho nói riêng.
1.2. Năng lực của học sinh phổ thông
1.2.1. Khái niệm về năng lực
Theo các tài liệu [5], [7] cho thấy:
Với chiến lƣợc phát triển giáo dục giai đoạn 2011 – 2020 thì việc dạy học

theo định hƣớng phát triển năng lực ngƣời học là vấn đề cốt lõi để thực hiện “đổi
mới căn bản và tồn diện giáo dục”.
Đã có rất nhiều khái niệm về năng lực đƣợc đƣa ra. Theo quan điểm của
những nhà tâm lý học: “Năng lực là tổng hợp các đặc điểm, thuộc tính tâm lý của cá


9

nhân phù hợp với yêu cầu đặc trƣng của một hoạt động nhất định nhằm đảm bảo
cho hoạt động đó đạt hiệu quả cao”.
Theo từ điển Bách khoa Việt Nam [tập III, tr.41]: “Năng lực là đặc điểm của
cá nhân thể hiện mức độ thơng thạo, tức là có thể thực hiện một cách thành thục và
chắc chắn một hay một số dạng hoạt động nào đó”
Theo quan điểm của Bernd Meier, Nguyễn Văn Cƣờng [8]: “Năng lực là khả
năng thực hiện có trách nhiệm và hiệu quả các hành động, giải quyết các nhiệm vụ,
vấn đề trong những tình huống khác nhau thuộc các lĩnh vực nghề nghiệp, xã hội
hay cá nhân trên cơ sở hiểu biết, kỹ năng, kỹ xảo và kinh nghiệm cũng nhƣ sự
sẵn sàng hành động.”
Trong luận văn này, chúng tôi thống nhất sử dụng khái niệm năng lực theo
Chƣơng trình phổ thơng tổng thể 28/07/17 đã đƣa ra: “Năng lực là thuộc tính cá
nhân đƣợc hình thành, phát triển nhờ tố chất sẵn có và quá trình học tập, rèn luyện,
cho phép con ngƣời huy động tổng hợp các kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính cá
nhân khác nhƣ hứng thú, niềm tin, ý chí,... thực hiện thành cơng một loại hoạt động
nhất định, đạt kết quả mong muốn trong những điều kiện cụ thể.”
1.2.2. Một số năng lực chung cần phát triển cho học sinh trường THPT
Về năng lực, chƣơng trình giáo dục phổ thông tổng thể [7] hƣớng đến 10
năng lực cốt lõi gồm:
- Những năng lực chung đƣợc tất cả các mơn học và hoạt động giáo dục góp
phần hình thành, phát triển: Năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp
tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo.

- Những năng lực chuyên môn đƣợc hình thành, phát triển chủ yếu thơng qua
một số môn học, hoạt động giáo dục nhất định: Năng lực ngơn ngữ, năng lực tính
tốn, năng lực tìm hiểu tự nhiên và xã hội, năng lực công nghệ, năng lực tin học,
năng lực thẩm mỹ, năng lực thể chất.
- Bên cạnh việc hình thành, phát triển các năng lực cốt lõi, chƣơng trình giáo
dục phổ thơng cịn góp phần phát hiện, bồi dƣỡng năng lực đặc biệt (năng khiếu)
của học sinh.


10

Trong dạy học Hóa học ngồi những năng lực chung cịn có những năng lực
chun biệt.
Theo [5], trong mơn Hóa học ở trƣờng THPT cần phát triển cho HS năng lực
chun biệt gồm:
- Năng lực sử dụng ngơn ngữ hóa học gồm: Năng lực sử dụng biểu tƣợng
hóa học, năng lực sử dụng thuật ngữ hóa học, năng lực sử dụng danh pháp hóa học.
- Năng lực thực hành hóa học bao gồm: Năng lực tiến hành thí nghiệm, sử
dụng thí nghiệm an tồn; Năng lực quan sát, mơ tả, giải thích các hiện tƣợng thí
nghiệm và rút ra kết luận; Năng lực xử lý thông tin liên quan đến ThN.
- Năng lực tính tốn: Tính tốn theo khối lƣợng chất tham gia và tạo thành
sau phản ứng. Tính tốn theo mol chất tham gia và tạo thành sau phản ứng; Tìm ra
đƣợc mối quan hệ và thiết lập đƣợc mối quan hệ giữa kiến thức hóa học với các
phép tốn học.
- Năng lực giải quyết vấn đề thơng qua mơn hóa học: Phân tích đƣợc tình
huống trong học tập mơn hóa học; Phát hiện và nêu đƣợc tình huống có vấn đề
trong học tập mơn hóa học; Xác định đƣợc và biết tìm hiểu các thơng tin liên quan
đến vấn đề phát hiện trong các chủ đề hóa học; Đề xuất đƣợc giải pháp giải quyết
vấn đề đã phát hiện. Thực hiện giải pháp giải quyết vấn đề và nhận ra sự phù hợp
hay không phù hợp của giải pháp thực hiện đó.

- Năng lực vận dụng kiến thức hố học vào cuộc sống: Có năng lực hệ thống
hóa kiến thức. Năng lực phân tích tổng hợp các kiến thức hóa học vận dụng vào
cuộc sống thực tiễn. Năng lực phát hiện các nội dung kiến thức hóa học đƣợc ứng
dụng trong các vấn để các lĩnh vực khác nhau. Năng lực phát hiện các vấn đề trong
thực tiễn và sử dụng kiến thức hóa học để giải thích. Năng lực độc lập sáng tạo
trong việc xử lý các vấn đề thực tiễn.
Trong các năng lực chuyên biệt trên, năng lực thực hành hóa học đã đƣợc
chú trọng phát triển cho học sinh ở trƣờng phổ thông. Các biểu hiện cụ thể của NL
thực hành hóa học nêu trên ở mức độ cơ bản. Trong quá trình dạy học hóa học, HS
có thể hình thành và rèn luyện các thao tác cụ thể nâng cao nhƣ: Nhận ra vấn đề và


11

đề xuất các giả thuyết khoa học, đề xuất các phƣơng án TN, vận dụng kiến thức và
kĩ năng vào các tình huống tƣơng tự. Đó chính là biểu hiện của NLTN hóa học, cho
nên trong giới hạn nghiên cứu của luận văn, chúng tôi tập trung vào NLTNHH của
HS – mức độ nâng cao hơn so với NL thực hành hóa học.
1.2.3. Năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh THPT
1.2.3.1. Khái niệm thực nghiệm
Theo [9]: Trong nghiên cứu khoa học, thực nghiệm đƣợc hiểu là một phƣơng pháp
thu thập thông tin đƣợc thực hiện bởi những quan sát trong điều kiện gây biến đổi
đối tƣợng khảo sát và môi trƣờng xung quanh đối tƣợng khảo sát một cách có chủ
định.
Trong nghiên cứu luận văn này, phƣơng thức thực nghiệm đƣợc thực hiện
chủ yếu bằng các thí nghiệm và các thí nghiệm đƣợc sử dụng là các thí nghiệm
mang tính chất đại diện, bằng việc tiến hành các thí nghiệm: tạo ra những biến đổi ở
đối tƣợng nghiên cứu để quan sát, thu thập dữ liệu.
1.2.3.2. Năng lực thực nghiệm hóa học
Theo các tài liệu [9], [33] cho thấy:

Năng lực thực nghiệm là một trong những năng lực chuyên biệt, quan trọng
cần đƣợc hình thành và phát triển trong q trình dạy học hóa học.
Năng lực thực nghiệm của học sinh phổ thông là sự làm chủ những hệ thống
kiến thức, kĩ năng, thái độ và vận hành chúng một cách hợp lý để thực hiện thành công
nhiệm vụ thực nghiệm trong quá trình học tập ở trƣờng phổ thơng [9].
NLTNHH là khả năng thực hiện có hiệu quả và có trách nhiệm các hành
động giải quyết các nhiệm vụ/vấn đề thuộc lĩnh vực TN hóa học trên cơ sở những
hiểu biết, kĩ năng, kĩ xảo và kinh nghiệm của bản thân để đáp ứng các yêu cầu và
nhiệm vụ trong bối cảnh cụ thể [33].
Mặc dù cách diễn đạt khác nhau song các khái niệm về NL TNHH của học
sinh có thể hiểu là khả năng của học sinh vận dụng những kiến thức, kĩ năng sẵn có
để thực hiện thí nghiệm hóa học thành cơng, an tồn và giải thích đƣợc các hiện
tƣợng quan sát đƣợc để rút ra kết luận cần thiết từ đó hình thành những kĩ năng mới


12

và vận dụng để giải quyết các vấn đề thực tiễn [33].
Năng lực thực hành thí nghiệm
Theo [9]: Khái niệm thực hành đƣợc hiểu là làm để áp dụng lý thuyết vào thực
tiễn. Nhƣ vậy có thể hiểu năng lực thực hành là khả năng vận dụng phối hợp kiến
thức, kĩ năng, thái độ vào trong các điều kiện ngoại cảnh (khách quan) khác nhau để
giải quyết các vấn đề thực tiễn một cách có hiệu quả nhất.
Năng lực thực hành thí nghiệm là một trong những năng lực chuyên biệt của
bộ mơn hóa học. Năng lực thực hành thí nghiệm trong bộ mơn hóa học có thể hiểu
là khả năng vận dụng các kiến thức, kĩ năng thực hành trong lĩnh vực hóa học cùng
với thái độ tích cực để giải quyết các vấn đề đặt ra trong thực tiễn. Đó có thể là khả
năng thực hiện thành cơng một thí nghiệm hóa học hay khả năng chế tạo dụng cụ
hoạt động dựa trên các nguyên tắc hóa học để phục vụ cuộc sống. Năng lực thực
hành thí nghiệm trong hóa học gồm các năng lực thành tố sau: Thiết kế

phƣơng án thí nghiệm; Lập kế hoạch thí nghiệm; Tìm hiểu, chế tạo dụng cụ thí
nghiệm; Bố trí thí nghiệm; Tiến hành thí nghiệm; Thu thập số liệu thí nghiệm; Xử
lý số liệu, nhận xét, đánh giá kết quả thí nghiệm.
1.2.3.3. Bài tập thực nghiệm
Theo nội dung của một số tài liệu [9], [14], [22], [32] rút ra một số nội dung về
bài tập thực nghiệm nhƣ sau:
a) Khái niệm
Bài tập thực nghiệm là một dạng nhiệm vụ học tập có cấu trúc gồm những
dữ kiện và những yêu cầu đòi hỏi ngƣời học phải thực hiện bằng hoạt động thực
nghiệm, qua đó phát triển năng lực thực nghiệm cho ngƣời học [9].
Bài tập thực nghiệm hóa học là bài tập hóa học gắn liền với các phƣơng pháp
và kỹ năng làm thí nghiệm, khả năng quan sát và mơ tả các hiện tƣợng xảy ra trong
thí nghiệm. Bao gồm các bài tập về tổng hợp và điều chế các chất, giải thích và mơ
tả các hiện tƣợng, phân biệt và nhận biết các chất, tách và tinh chế các chất. Một số
nội dung trong các bài tập trên gắn liền với các vấn đề sản xuất, kinh tế và môi
trƣờng.


13

b) Tác dụng của việc sử dụng bài tập thực nghiệm trong dạy học hóa học
Theo nội dung của [35] cho thấy: Sử dụng bài tập thực nghiệm trong dạy học hóa
học giúp HS:
- Phát triển năng lực nhận thức, rèn luyện tƣ duy từ lí thuyết đến thực hành
và ngƣợc lại, từ đó xác nhận những thao tác kĩ năng thực hành hợp lý.
- Rèn luyện kĩ năng sử dụng dụng cụ hóa chất, các dụng cụ thí nghiệm và
phƣơng pháp thiết kế thí nghiệm.
- Rèn luyện các thao tác, kĩ năng thực hành cần thiết trong phịng thí nghiệm
(cân, đong, nung, đun nóng, sấy, hịa tan, lọc, chiết, …) góp phần vào việc giáo dục
kĩ thuật tổng hợp cho HS.

- Rèn luyện khả năng ứng dụng kiến thức vào thực tiễn đời sống, tạo sự say
mê học tập hóa học cho HS.
- Giáo dục tƣ tƣởng, đạo đức, tác phong lao động: rèn luyện tính kiên nhẫn,
trung thực, sáng tạo, chính xác, khoa học; rèn luyện tác phong lao động có tổ chức,
có kế hoạch, có kỉ luật, có văn hóa, …
Nhƣ vậy, việc sử dụng bài tập thực nghiệm giúp HS tiếp cận với khoa học
thực nghiệm, từ đó hình thành và phát triển NLTNHH ở HS THPT.
c) Phân loại bài tập hóa học thực nghiệm
Theo các tài liệu đã tham khảo [31], [35] cho thấy:
* Bài tập hóa học thực nghiệm
Là dạng bài tập mà khi giải nó, HS phải tiến hành các thí nghiệm hóa học.
HS tự tiến hành TN, quan sát, mô tả hiện tƣợng, vận dụng lý thuyết để giải thích
và đƣa ra kết luận cần thiết.
Ví dụ: Rót vào ống nghiệm khoảng 1ml dung dịch NH 3 đặc, nhỏ tiếp vài giọt
dung dịch phenolphtalein vào, sau đó nhỏ tiếp dung dịch HCl vào cho đến dƣ, lắc
nhẹ, quan sát, nêu hiện tƣợng, giải thích và viết phƣơng trình phản ứng.
Hướng dẫn giải:
Hiện tƣợng:
- Ban đầu, dung dịch phenolphtalein chuyển thành màu hồng.