Đánh giá tác dụng của bài thuốc khớp TK1 kết hợp điện châm trongđiều trị hội chứng cổ vai tay

LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành khóa học và hoàn tất luận văn này, tôi luôn nhận được
sự giúp đỡ vô cùng quý báu của các thầy cô giáo, các đồng nghiệp, bạn bè và
gia đình.
Tôi xin chân thành cảm ơn Đảng ủy, Ban giám đốc, Phòng đào tạo Sau
Đại học và các thầy cô giáo trong Học Viện Y – Dược học cổ truyền Việt Nam
đã giảng dạy, chỉ bảo tận tình, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá
trình học tập và nghiên cứu.
Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc và lòng kính trọng đến các GS, PGS, TS
trong Hội đồng chấm luận văn đã góp ý cho tôi nhiều kiến thức quý báu để
hoàn thành luận văn này.
Tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới Tiến sĩ, Bác sĩ
Nguyễn Thị Kim Ngân, Phó Trưởng bộ môn Lão khoa, Học Viện Y – Dược học
cổ truyền Việt Nam đã tận tình chỉ bảo, cung cấp cho tôi những kiến thức về
mặt lý thuyết cũng như triển khai đề tài trên lâm sàng để hoàn tất luận văn
này.
Tôi xin chân thành cảm ơn và ghi nhớ sự giúp đỡ của Giám đốc, Ban
giám đốc cùng tập thể các y bác sỹ, các bạn đồng nghiệp của Bệnh Viện
Châm cứu Trung ương đã tạo mọi điều kiện thuận lợi trong quá trình triển
khai đề tài trên lâm sàng.
Cuối cùng, tôi cũng rất biết ơn những người thân trong gia đình, cùng
bạn bè, đồng nghiệp đã luôn động viên khích lệ tôi trong quá trình học tập và
nghiên cứu.
Hà Nội, ngày

tháng

Tác giả

năm 2017

Nguyễn Ngọc Mậu


LỜI CAM ĐOAN

Tôi là Nguyễn Ngọc Mậu, học viên Cao học khóa 8, Học viện Y Dược
học cổ truyền Việt Nam, chuyên ngành Y học cổ truyền, xin cam đoan:
1. Đây là luận văn do bản thân tôi trực tiếp thực hiện dưới sự hướng dẫn
của Tiến sĩ Nguyễn Thị Kim Ngân.
2. Công trình này không trùng lặp với bất kỳ nghiên cứu nào khác đã
được công bố tại Việt Nam.
3. Các số liệu và thông tin trong nghiên cứu là hoàn toàn chính xác,
trung thực và khách quan, đã được xác nhận và chấp thuận của cơ sở nơi
nghiên cứu.
Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trước pháp luật về những cam kết này.

Hà Nội, ngày

tháng năm 2017

Người viết cam đoan

Nguyễn Ngọc Mậu


MỤC LỤC
ĐẶT VẤN ĐỀ..................................................................................................1
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU........................................................3
1.1. HỘI CHỨNG CỔ VAI TAY....................................................................3

1.1.1 ĐẠI CƯƠNG..........................................................................................3
1.1.2. NGUYÊN NHÂN HỘI CHỨNG CỔ VAI TAY..................................3
1.1.3. CƠ CHẾ GÂY ĐAU CỔ VAI CÁNH TAY..........................................5
1.1.4. TRIỆU CHỨNG LÂM SÀNG, CẬN LÂM SÀNG CỦA HỘI
CHỨNG CỔ VAI TAY....................................................................................6
1.1.5. ĐIỀU TRỊ HỘI CHỨNG CỔ VAI TAY THEO YHHĐ.....................8
1.2. HỘI CHỨNG CỔ VAI TAY THEO YHCT..........................................10
1.2.1. BỆNH DANH.......................................................................................10
1.2.2. NGUYÊN NHÂN VÀ CƠ CHẾ BỆNH SINH..................................10
1.2.3. CHẨN ĐOÁN VÀ ĐIỀU TRỊ THỂ LÂM SÀNG.............................11
1.3. PHƯƠNG PHÁP ĐIỆN CHÂM............................................................13
1.3.1. KHÁI NIỆM........................................................................................13
1.3.2. CƠ CHẾ TÁC DỤNG CỦA CHÂM CỨU ĐIỆN CHÂM THEO
YHHĐ.............................................................................................................14
1.3.3. CƠ CHẾ TÁC DỤNG CỦA CHÂM CỨU ĐIỆN CHÂM THEO
YHCT.............................................................................................................16
1.4. SƠ LƯỢC VỀ BÀI THUỐC TK1........................................................17
1.4.1. NGUỒN GỐC......................................................................................17
1.4.2. THÀNH PHẦN....................................................................................17
1.4.3. TÁC DỤNG BÀI THUỐC..................................................................28
1.4.4. CÁCH DÙNG......................................................................................28
1.5. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ĐỘC TÍNH CẤP BÀI THUỐC TK1......28


1.6. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ ĐIỀU TRỊ HỘI CHỨNG CỔ VAI TAY TRÊN THẾ
GIỚI VÀ VIỆT

NAM...........................................................................................29

1.6.1. TRÊN THẾ GIỚI................................................................................29

1.6.2. TẠI VIỆT NAM...................................................................................30
CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.........32
2.1. CHẤT LIỆU NGHIÊN CỨU...........................................................................32
2.1.1. BÀI THUỐC TK1.....................................................................................32
2.1.2. Phương pháp điện châm........................................................................33
2.2. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU..........................................................................35
2.2.1. Tiêu chuẩn chọn bệnh nhân theo y học hiện đại...................................35
2.2.2. Tiêu chuẩn chọn bệnh nhân theo Y học cổ truyền.................................36
2.2.3. TIÊU CHUẨN LOẠI TRỪ BỆNH NHÂN.......................................................36
2.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.........................................................36
2.3.1. THIẾT KẾ NGHIÊN CỨU...........................................................................36
2.3.2. QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU.......................................................................37
2.3.3. CÁC CHỈ TIÊU NGHIÊN CỨU....................................................................38
2.3.4. TIÊU CHUẨN ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ ĐIỀU TRỊ ............................................38
2.4. ĐỊA ĐIỂM – THỜI GIAN NGHIÊN CỨU..........................................43
2.5. XỬ LÝ SỐ LIỆU....................................................................................43
2.6. ĐẠO ĐỨC TRONG NGHIÊN CỨU.................................................................44
CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU....................................................46
3.1. ĐẶC ĐIỂM CỦA ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU................................46
3.1.1. ĐẶC ĐIỂM CHUNG CỦA ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU.............46
3.1.2. ĐẶC ĐIỂM BỆNH TẬT CỦA ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU.............................48
3.1.3. ĐẶC ĐIỂM ĐAU CỦA ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU......................................48
3.1.4. ĐẶC ĐIỂM TẦM VẬN ĐỘNG CỘT SỐNG CỔ TRƯỚC ĐIỀU
TRỊ

52


3.1.5. ĐẶC ĐIỂM VỀ MỨC ĐỘ HẠN CHẾ SINH HOẠT HÀNG NGÀY
TRƯỚC ĐIỀU TRỊ.......................................................................................52

3.1.6. ĐẶC ĐIỂM PHIM CHỤP X- QUANG .........................................................53
3.1.7. ĐẶC ĐIỂM PHÂN BỐ THỂ Y HỌC CỔ TRUYỀN.......................54
3.2. KẾT QUẢ ĐIỀU TRỊ.............................................................................55
3.2.1. SỰ CẢI THIÊN VỀ MỨC ĐỘ ĐAU..............................................................55
3.2.2. MỨC CẢI THIỆN TẦM VẬN ĐỘNG KHỚP THEO BIÊN ĐỘ HOẠT ĐỘNG CỘT
SỐNG CỔ...........................................................................................................56

3.2.3. MỨC CẢI THIỆN CHỨC NĂNG SINH HOẠT...............................................60
3.2.4. KẾT QUẢ ĐIỀU TRỊ CHUNG.....................................................................61
3.2.5 KẾT QUẢ ĐIỀU TRỊ THEO Y HỌC CỔ TRUYỀN..........................................63
3.3. MỘT SỐ TÁC DỤNG KHÔNG MONG MUỐN................................64
3.3.1. TÁC DỤNG KHÔNG MONG MUỐN TRÊN LÂM SÀNG CỦA BÀI THUỐC TK1
.........................................................................................................................64
3.3.2. TÁC DỤNG KHÔNG MONG MUỐN TRÊN LÂM SÀNG CỦA CHÂM..............64
3.3.3. SỰ BIẾN ĐỔI MỘT SỐ CHỨC NĂNG SINH HỌC CỦA CƠ THỂ.....................65
3.3.4. SỰ BIẾN ĐỔI MỘT SỐ CHỈ SỐ SINH HÓA CỦA CƠ THỂ .............................66
CHƯƠNG 4: BÀN LUẬN............................................................................67
4.1 ĐẶC ĐIỂM CHUNG CỦA ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU.................67
4.1.1. Giới tính................................................................................................67
4.1.2. TUỔI.....................................................................................................67
4.1.3. Nghề nghiệp...........................................................................................68
4.1.4. TÍNH CHẤT ĐAU VÀ CÁC TRIỆU CHỨNG KÈM THEO.........69
4.1.5. Thời gian mắc bệnh...............................................................................69
4.1.6. Dấu hiệu Xquang...................................................................................70
4.1.7 Phân bố vị trí đau...................................................................................71
4.1.8. Phân bố bệnh nhân theo mức độ đau của thang điểm VAS...................71


4.1.9. Đặc điểm tầm vận động cột sống cổ trước điều trị...............................72
4.1.10. Đặc điểm về mức độ hạn chế sinh hoạt hàng ngày trước điều trị..........72

4.1.11. Đặc điểm phân bố theo thể của y học cổ truyền...................................72
4.2. KẾT QUẢ ĐIỀU TRỊ THCSC TRÊN LÂM SÀNG...........................73
4.2.1. SỰ CẢI THIỆN MỨC ĐỘ ĐAU........................................................73
4.2.2. HIỆU QUẢ CẢI THIỆN TẦM VẬN ĐỘNG CỘT SỐNG CỔ.......74
4.2.3. MỨC CẢI THIỆN CHỨC NĂNG SINH HOẠT HÀNG NGÀY....76
4.2.4 KẾT QUẢ ĐIỀU TRỊ CHUNG CỦA HAI NHÓM..........................77
4.2.5. Kết quả điều trị theo y học cổ truyền....................................................79
KẾT LUẬN....................................................................................................82
KIẾN NGHỊ...................................................................................................83
TÀI LIỆU THAM KHẢO


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
ALT........................Alanin aminotranferase
AST........................Aspartat aminotraferase
BN.........................Bệnh nhân
CSC........................Cột sống cổ
D0............................Trước điều trị
D15...........................Sau điều trị 15 ngày
D30..........................Sau điều trị 30 ngày
ĐC..........................Điện châm
Hb...........................Hemoglobin
NPQ .......................Bảng câu hỏi NPQ
THCSC ..................Thoái hóa cột sống cổ
TVĐK.....................Tầm vận động khớp
VAS........................ Thang điểm nhìn đánh giá mức độ đau
YHCT.....................Y học cổ truyền
YHHĐ……………Y học hiện đại

DANH MỤC BẢNG
Bảng 2.1. Phân loại mức độ đau và cách cho điểm dựa vào VAS...................39
Bảng 2.1. Tầm vận động cột sống cổ sinh lý và bệnh lý.................................41
Bảng 2.3. Đánh giá mức độ hạn chế sinh hoạt hàng ngày (NPQ)...................42
Bảng 2.4. Bảng đánh giá kết quả điều trị chung.............................................43
Bảng 3.1. Sự phân bố theo giới.......................................................................46
Bảng 3.2. Sự phân bố theo tuổi.......................................................................46
Bảng 3.3. Đặc điểm lao động nghề nghiệp.....................................................47
Bảng 3.4. Phân bố bệnh nhân theo thời gian mắc bệnh giữa hai nhóm..........48
Bảng 3.5. Tính chất đau và các triệu chứng khác kèm theo............................48
Bảng 3.6. Phân bố bệnh nhân hai nhóm theo vị trí đau trước điều trị.............49
Bảng 3.7. Đặc điểm phân bố bệnh nhân theo mức độ đau của thang điểm VAS
.........................................................................................................................51
Bảng 3.8. Tầm vận động cột sống cổ trước điều trị........................................52
Bảng 3.9 Đánh giá chức năng sinh hoạt trước điều trị....................................52
Bảng 3.10. Đặc điểm phim chụp X-quang......................................................53
Bảng 3.11 Phân bố bệnh nhân nghiên cứu theo thể YHCT.............................54
Bảng 3.12. Điểm đau trung bình theo VAS.....................................................55
Bảng 3.13. Biên độ hoạt động cúi của cột sống cổ sau 15,30 ngày điều trị....56
Bảng 3.14. Biên độ hoạt động ngửa của cột sống cổ sau 15,30 ngày điều trị.56
Bảng 3.15. Biên độ hoạt động nghiêng phải của cột sống cổ sau 15, 30 ngày
điều trị.............................................................................................................57
Bảng 3.16. Biên độ hoạt động nghiêng trái của cột sống cổ sau 15, 30 ngày
điều trị.............................................................................................................58
Bảng 3.17. Biên độ hoạt động quay phải của cột sống cổ sau 15, 30 ngày điều
trị.....................................................................................................................58


Bảng 3.18. Biên độ hoạt động quay trái của cột sống cổ sau 15, 30 ngày điều trị
.........................................................................................................................59

Bảng 3.19. Mức cải thiện chức năng sinh hoạt sau 15 ngày điều trị...............60
Bảng 3.20. Mức cải thiện chức năng sinh hoạt sau 30 ngày điều trị...............60
Bảng 3.21. Kết quả điều trị chung của các thể theo y học cổ truyền..............63
Bảng 3.22. Tác dụng không mong muốn của bài thuốc TK1..........................64
Bảng 3.23. Tác dụng không mong muốn của châm........................................64
Bảng 3.24. Sự biến đổi tần số mạch và huyết áp.............................................65
Bảng 3.25. Sự biến đổi số lượng hồng cầu, bạch cầu, tiểu cầu.......................65
Bảng 3.26. Sự biến đổi một số chỉ số sinh hóa của cơ thể..............................66


DANH MỤC BIỂU ĐỒ
Biểu đồ 3.1. Kết quả điều trị chung sau 15 ngày........................................61
Biểu đồ 3.2. Kết quả điều trị chung sau 30 ngày............................................62


DANH MỤC HÌNH

Hình 1.1: Hình mô phỏng thoái hóa cột sống...................................................4
Hình 1.2: Hình mô phỏng đĩa đệm bình thường và các loại thoát vị................4
Hình 1.3 Những biến đổi thoái hóa ở cột sống cổ.............................................5
Hình 1.4. X-quang cột sống cổ bị thoái hóa......................................................8
Hình 2.1 Thành phần bài thuốc TK1...............................................................32
Hình 2.2. Máy điện châm M8 hai tần số.........................................................34
Hình 2.3. Thước đo thang điểm VAS..............................................................39


1

ĐẶT VẤN ĐỀ
Hội chứng cổ vai tay (cervical scapulohumeral sydrome) là một nhóm

triệu chứng lâm sàng liên quan đến các bệnh lý cột sống cổ có kèm theo các
rối loạn chức năng rễ, dây thần kinh cột sống cổ hoặc tủy cổ không liên quan
đến bệnh lý viêm. Các biểu hiện lâm sàng thường gặp là đau vùng cổ, vai một
bên tay có thể kèm theo các rối loạn cảm giác hoặc vận động tại cùng rễ dây
thần kinh cột sống cổ bị ảnh hưởng [1].
Nguyên nhân gây ra hội chứng cổ vai tay thường gặp nhất là thoái hóa cột
sống cổ (THCSC – cervical spondylosis) chiếm 70-80% [2], thoái hóa các khớp
liên đốt và liên mỏm bên làm hẹp lỗ tiếp hợp, hậu quả là gây chèn ép rễ/dây thần
kinh . Nguyên nhân thứ hai là thoát vị đĩa đệm cột sống cổ(20-25%),đơn thuần
hoặc phối hợp với thoái hóa cột sống cổ, và các bệnh lý khác [3].
Theo tác giả Nguyễn Xuân Nghiên 16,83% số bệnh nhân đau cột sống
do thoái hóa [28]. THCSC là bệnh đứng hàng thứ hai sau thoái hóa cột sống
thắt lưng, chiếm 14% (sau thoái hóa CSTL 31%) trong các bệnh thoái hóa
khớp[3]. Theo số liệu tại Hoa Kỳ hàng năm có khoảng 21 triệu người mắc bệnh
thoái hóa khớp trong đó có 4 triệu người phải nhập viện điều trị và riêng đối
với THCSC đã tiêu tốn hơn 40 triệu USD/năm. Còn bệnh lý thoát vị đĩa đệm
cột sống cổ, ở Bắc Mỹ, theo nghiên cứu của Lelsey tỷ lệ mắc TVĐĐ cột sống
cổ mỗi năm chừng 5,5/100.000 người [64]. Tại Việt Nam theo GS. Trần Ngọc
Ân TVĐĐ cột sống cổ gặp tới 40% trong số thoát vị cột sống nói chung [1].
Y học hiện đại điều trị hội chứng cổ vai tay chủ yếu là điều trị triệu
chứng bằng nội khoa, ngoại khoa cùng với biện pháp vật lý trị liệu, phục hồi
chức năng bằng các nhóm thuốc chống viêm giảm đau không steroid
(NSAID), giãn cơ, có thể dùng các thuốc giảm đau thần kinh kết hợp chiếu tia
hồng ngoại, sóng siêu âm, điện xung, từ trường, kéo dãn cột sống cổ. Việc


2

điều trị ngoại khoa được cân nhắc chỉ định trong điều trị nội khoa ít có kết
quả, tổn thương thần kinh nặng, chèn ép tủy cổ đáng kể, ngoài ra còn có các

phương pháp khác như tiêm corticoid ngoài màng cứng, phong bế rễ thần
kinh chọn lọc [24],[25].
Hội chứng cổ vai tay được mô tả trong phạm vi “chứng tý”… của
YHCT. YHCT lại dựa vào cơ chế bệnh sinh mà đưa ra các pháp: khu phong,
tán hàn, hành khí, hoạt huyết, thông kinh hoạt lạc, bổ can thận nhằm đem lại
sự cân bằng âm dương, phù chính khu tà, chỉ thống và khôi phục hoạt động
sinh lý của vùng cột sống cổ [7]. Điều trị bằng thuốc YHCT kết hợp với các
phương pháp không dùng thuốc như châm cứu, xoa bóp bấm huyệt…
Kế thừa và phát huy hiệu quả bài thuốc TK1 của cụ Nguyễn Kiều kết
hợp giá trị tác dụng của Châm cứu Việt Nam, chúng tôi tiến hành đề tài:
“Đánh giá tác dụng của bài thuốc khớp TK1 kết hợp điện châm trong
điều trị hội chứng cổ vai tay” với mục tiêu:
1. Đánh giá tác dụng giảm đau và cải thiện tầm vận động cột sống
cổ của bài thuốc TK1 kết hợp điện châm trong điều trị hội chứng cổ vai
tay có thoái hóa cột sống cổ.
2. Khảo sát tác dụng không mong muốn của phương pháp điều trị
trên một số chỉ tiêu trên lâm sàng và cận lâm sàng.
Thông qua việc giải quyết hai mục tiêu nghiên cứu trên đây, luận văn sẽ
có những đóng góp trong việc phát triển ngành YHCT - châm cứu, bên cạnh
đó còn nâng cao hiệu quả điều trị cho những người bệnh mắc hội chứng cổ
vai tay, bệnh lý khá phổ biến trong cộng đồng hiện nay.


3

CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Hội chứng cổ vai tay
1.1.1 Đại cương
Hội chứng cổ vai tay (cervical scapulohumeral syndrome), còn gọi là hội

chứng vai cánh tay (scapulohumeral syndrome) hay bệnh lý rễ tuỷ cổ
(cervical radiculopathy), là một nhóm triệu chứng lâm sàng liên quan đến
bệnh lý cột sống cổ kèm theo rối loạn chứng năng rễ, dây thần kinh cột sống
cổ hoặc tuỷ cổ, không liên quan đến bệnh lý viêm thường gặp là đau vùng cổ,
vai và một bên tay kèm theo một số rối cảm giác và vận động tại vùng chi
phối của rễ của dây thần kinh cột sống cổ bị ảnh hưởng [4].
1.1.2. Nguyên nhân hội chứng cổ vai tay
Nguyên nhân thường gặp nhất (70-80%)[4] là do thoái hóa cột sống cổ,
thoái hóa các khớp liên đốt và liên mỏm bên làm hẹp lỗ tiếp hợp, hậu quả là
gây chèn ép rễ/dây thần kinh cột sống cổ tại các lỗ tiếp hợp do thoát vị đĩa
đệm cột sống cổ (20-25%), đơn thuần/phối hợp với thoái hóa cột sống cổ [5]
[14] [16].
Các nguyên nhân ít gặp khác gồm chấn thương, khối u, nhiễm trùng,
loãng xương, bệnh lý viêm cột sống, bệnh lý phần mềm cạnh cột sống.
Trong một số trường hợp hội chứng cổ vai cánh tay là do bản thân bệnh
lý của cột sống cổ gây đau cổ và lan ra vai hoặc tay, mà không có bệnh lý rễ
dây thần kinh cổ [16].
* Thoái hóa cột sống cổ:


Thoái hoá đốt sống: tạo nên các gai xương, dẫn đến hẹp lỗ ghép; trượt
thân đốt và hẹp ống sống, hẹp lỗ động mạch thân nền.



Thoái hoá đĩa đệm: gồm tổn thương nhân nhày mất nước, vòng sợi


4

giảm chiều cao và có nhiều vết rách (nứt), dẫn tới hẹp đĩa đệm và các đốt
sống tiến lại gần nhau hơn, làm thay đổi sự hài hòa của các khớp đốt
sống và làm thay đổi lỗ tiếp hợp.

Hình 1.1: Hình mô phỏng thoái hóa cột sống [47]
Thoái hóa đĩa đệm. (A). các rách gãy đồng tâm (concentric) cuối cùng
nối nhau tạo nên các rách gãy nan hoa (radial). (B) Quá trình này làm cho
khoảng đĩa đệm sụp xuống
* Thoát vị đĩa đệm cột sống cổ:
Là nguyên nhân thường gặp gây đau thần kinh cổ vai tay. Thoát vị đĩa đệm bao gồm nhiều
mức độ từ phình, lồi đến thoát vị thực thụ có mảnh rời hoặc không.

Hình 1.2: Hình mô phỏng đĩa đệm bình thường và các loại thoát vị [39]


Thoát vị đĩa đệm theo hướng ra sau giữa (trung tâm) gây chèn ép tủy hai bên.



Thoát vị đĩa đệm theo hướng cạnh giữa gây chèn ép một bên thân tủy


5



Thoát vị đĩa đệm theo hướng sau ngoài gây chèn ép một bên thân tủy
và rễ thần kinh



Thoát vị đĩa đệm vào lỗ tiếp hợp gây chèn ép vào nhánh rễ thần kinh



Thoát vị đĩa đệm sang bên gây chèn ép vào động mạch sống và dây
thần kinh sống



Thoát vị đĩa đệm ra trước không gây chèn ép vào rễ thần kinh, thân tủy
và động mạch sống
Do vậy triệu chứng lâm sàng rất đa dạng tùy theo vị trí, mức độ, hình

thái đĩa đệm thoát vị.
Ngoài ra, có thể có một số nguyên nhân khác gây đau cổ vai tay như
khối u, viêm …
1.1.3. Cơ chế gây đau cổ vai cánh tay
Hai lý thuyết chính được nhiều tác giả ủng hộ trong cơ chế bệnh sinh
của thoái hóa khớp nói chung là: lý thuyết cơ học và lý thuyết tế bào [16],
[44],[51]. Lý thuyết cơ học mô tả các vi gãy xương do suy yếu các sợi
collagen dẫn tới việc hư hỏng các proteoglycan. Lý thuyết tế bào nêu lên cơ
chế tăng áp lực làm tế bào sụn cứng lại, giải phóng các emzym tiêu protein
làm hủy hoại dần dần các chất cơ bản. [23],[44],[51],[52].

Hình 1.3 Những biến đổi thoái hóa ở cột sống cổ [39]
Khi khớp bị thoái hóa các gai xương của mỏm móc nhô vào lỗ gian đốt


6

sống chèn ép thần kinh gây đau.
Luschka phát hiện một nhánh của rễ thần kinh xuất phát từ hạch cạnh
sống chui qua lỗ gian đốt sống vòng vào ống sống. Các dây này chi phối bao
khớp gian đốt sống, mạc đốt sống, dây chằng dọc sau, các màng của tủy sống
và mạch máu khi bị kích thích sẽ gây đau.
Đám rối thần kinh cánh tay và động mạch dưới đòn phải chui qua khe
cơ bậc thang giữa và cơ bậc thang trước. Khi khe này bị hẹp chèn ép đám rối
thần kinh sẽ đau như kim châm dọc mặt trong cánh tay lan đến tận ngón 4,5.
Đau có thể lan lên vùng chẩm và tới ngực. [20] [22]
1.1.4. Triệu chứng lâm sàng, cận lâm sàng của hội chứng cổ vai tay
1.1.4.1. Triệu chứng lâm sàng
Tùy thuộc nguyên nhân, mức độ và giai đoạn bệnh, bệnh nhân có thể có
ít nhiều những triệu chứng và hội chứng sau đây:
- Hội chứng cột sống cổ
+ Đau vùng cổ gáy, có thể khởi phát cấp tính sau chấn thương, sau
động tác vận động cổ quá mức, hoặc tự nhiên như sau khi ngủ dậy. Đau cũng
có thể xuất hiện từ từ, âm ỉ, mạn tính[22],[23],[24].
+ Hạn chế vận động cột sống cổ, có thể kèm theo dấu hiệu vẹo cổ, hay
gặp trong đau cột sống cổ cấp tính[22],[23],[24].
+ Điểm đau cột sống cổ khi ấn vào các gai sau, cạnh cột sống cổ tương
ứng các rễ thần kinh [22],[23],[24].
- Hội chứng rễ thần kinh:
+ Đau vùng gáy lan lên vùng chẩm và xuống vai hoặc cánh tay, bàn tay,
biểu hiện lâm sàng là hội chứng vai gáy, hoặc hội chứng vai cánh tay. Đau
thường tăng lên khi xoay đầu hoặc gập cổ về phía bên đau [24],[64],[65].
+ Rối loạn vận động, cảm giác kiểu rễ: Yếu cơ và rối loạn cảm giác như
rát bỏng, kiến bò, tê bì ở vùng vai, cánh tay, hoặc ở bàn tay và các ngón tay

7

[24],[64],[65].
+ Một số nghiệm pháp đánh giá tổn thương rễ thần kinh cổ:
Dấu hiệu bấm chuông: Ấn cạnh cột sống tương ứng với lỗ tiếp hợp
thấy đau xuất hiện từ cổ lan xuống vai và cánh tay [24],[64],[65].
Nghiệm pháp Spurling: Bệnh nhân ngồi hoặc nằm nghiêng đầu về bên
đau, thầy thuốc dung tay ép lên đỉnh đầu bệnh nhân, làm cho đau tăng lên
[24],[64],[65].
Nghiệm pháp dạng vai: Bệnh nhân ngồi, cánh tay đau đưa lên trên đầu
và ra sau, các triệu chứng rễ giảm hoặc mất [24],[64],[65].
Nghiệm pháp kéo giãn cổ: Bệnh nhân nằm ngửa, thầy thuốc dùng tay
giữ vùng chẩm và cằm và kéo từ từ theo trục dọc, làm giảm triệu chứng [24],
[64],[65].
- Hội chứng tủy cổ
+ Do lồi hoặc thoát vị đĩa đệm gây chèn ép tuỷ cổ tiến triển trong một
thời gian dài [24],[64].
+ Biểu hiện sớm là dấu hiệu tê bì và mất khéo léo hai bàn tay, teo cơ
hai tay, đi lại khó khăn, nhanh mỏi. Giai đoạn muộn tùy vị trí tổn thương có
thể thấy liệt trung ương tứ chi; liệt ngoại vi hai tay và liệt trung ương hai
chân; rối loạn phản xạ đại tiểu tiện [24],[64].
- Các triệu chứng khác
+ Hội chứng động mạch sống nền: Đau đầu vùng chẩm, chóng mặt, ù
tai, mờ mắt, đôi khi có giảm thị lực thoáng qua, mất thăng bằng, mệt mỏi.
+ Có thể có các rối loạn thần kinh thực vật: Đau kèm theo ù tai, rối loạn
thị lực, rối loạn vận mạch vùng chẩm vai hoặc tay [24].
+ Khi có các triệu chứng toàn thân như sốt, rét run, vã mồ hôi vào ban
đêm, sụt cân,… cần phải lưu ý loại trừ bệnh lý ác tính, nhiễm trùng [24].
1.1.4.2. Cận lâm sàng

8

- Xét nghiệm máu: Ít có giá trị chẩn đoán trong bệnh lý cột sống cổ và
đĩa đệm gây chèn ép cơ học. Trong những bệnh như khối u, viêm, nhiễm
trùng có thể thấy thay đổi trong một số xét nghiệm như tế bào máu ngoại vi,
tốc độ máu lắng, CRP, phosphatase kiềm, điện di protein huyết thanh, v.v. .
[4] [5].
- Chụp X quang thường quy: Cần chụp tư thế trước sau, nghiêng và
chếch 3/4. X quang có thể phát hiện những tổn thương cột sống cổ do chấn
thương, thoái hóa, hẹp lỗ tiếp hợp, xẹp đốt sống do loãng xương, hủy xương
do bệnh lý ác tính, v.v. . [4] [5].

A

B

Hình 1.4. X-quang cột sống cổ bị thoái hóa [39]
Tư thế chụp trước sau (A), tư thế chụp nghiêng (B)
1.1.5. Điều trị hội chứng cổ vai tay theo YHHĐ
Điều trị hội chứng cổ vai tay bao gồm điều trị bảo tồn và điều trị phẫu
thuật, trong đó điều trị bảo tồn là chủ yếu. Điều trị bảo tồn có thể kết hợp
dùng thuốc nội khoa và các phương pháp vật lý trị liệu, chủ yếu là điều trị
triệu chứng và phục hồi chức năng [4].
1.1.5.1. Nguyên tắc điều trị
- Điều trị triệu chứng bệnh kết hợp giải quyết nguyên nhân (nếu có thể).
- Kết hợp điều trị thuốc với các biện pháp vật lý trị liệu, phục hối chức
năng và các biện pháp không dùng thuốc khác. [4]

9

- Chỉ định điều trị ngoại khoa khi cần thiết. [4]
1.1.5.2.Điều trị cụ thể
- Các phương pháp không dùng thuốc:
+ Giáo dục bệnh nhân thay đổi thói quen sinh hoạt, công việc.
+ Trong giai đoạn cấp có đau nhiều có thể bất động CSC tương đối bằng
đai cổ mềm.
+ Tập vận động cột sống cổ, vai, cánh tay bằng những bài tập thích hợp.
+ Vật lý trị liệu: chiếu đèn hồng ngoại, điện xung, từ trường, siêu âm liệu
pháp, kéo giãn cột sống.
- Các phương pháp dùng thuốc:
+ Thuốc điều trị triệu chứng tác dụng nhanh như thuốc chống viêm
không steroid (meloxicam, diclofenac..); corticoid (không dùng đường toàn
thân, chỉ dùng đường nội khớp), thuốc giãn cơ vân (mydocalm, myonal…).
Thuốc giảm đau sử sụng theo bậc thang giảm đau của tổ chức y tế thế giới.
Khi sử dụng các nhóm thuốc này cần lưu ý chống chỉ định và tác dụng phụ.
+ Thuốc điều trị triệu chứng tác dụng chậm bao gồm các thuốc ức chế
men tiêu sụn (chondroiitin sulfate), tăng cường tổng hợp proteoglycan và tăng
sản xuất chất nhầy dịch khớp (glucosamin sulfate)
+ Các vitamin nhóm B đặc điệt được sử dụng khi có tổn thương thần
kinh
- Điều trị phẫu thuật: được chỉ định khi các dấu hiệu thần kinh tiến triển
nặng hoặc đã điều trị bảo tồn tại cơ sở chuyên khoa không kết quả các dấu
hiệu X-quang chứng tỏ có sự chèn ép thần kinh phù hợp với thăm khám trên
lâm sàng hoặc trường hợp nặng có chỉ định phẫu thuật nới rộng khớp mỏm
móc - đốt sống. [4],[151]
1.2. Hội chứng cổ vai tay theo YHCT

10

1.2.1. Bệnh danh
YHCT không có bệnh danh tương ứng với hội chứng cổ vai tay, mà được
xếp chung vào Chứng tý. Dựa trên những triệu chứng lâm sàng tương đối đặc
trưng cho bệnh lý này là đau nhiều ở vùng cổ gáy, lan xuống vai nên người ta
gọi là Kiên tý.
Nguyên nhân gây nên chứng tý do phần dinh vệ bị hư tổn, tấu lý không
chặt, phong hàn thấp tà thừa hư xâm nhập vào cơ thể, kinh mạch bị tắc trở
không lưu thông được gây đau [13] [18].
1.2.2. Nguyên nhân và cơ chế bệnh sinh
1.2.2.1. Ngoại nhân
Do tà khí thực, phong, hàn, thấp tà cùng kết hợp xâm nhập vào hệ
thống kinh lạc, cân xương gây nên sự bế tắc ở kinh lạc làm cho sự lưu thông
khí huyết bị thất thường từ đó sinh ra bệnh.
Phong tà: Phong là gió, chủ về mùa xuân, có tính chất di chuyển, xuất
hiện và mất đi đột ngột.
Kỳ Bá nói: “Phong tà ở ngoài bì phu, trong không thể thông, ngoài
không thể tiết. Nó dẫn đi nhanh chóng mà biến đổi luôn làm tấu lý sơ hở” [11].
+ Hàn tà: Chủ khí về mùa đông, có tính chất ngưng trệ, làm cho khí
huyết kinh lạc bị tắc nghẽn. Mặt khác bệnh nhân có tình trạng khí huyết ứ trệ
ở kinh lạc thì càng dễ có điều kiện phát bệnh.
Tính co rút của Hàn tà rất cao gây co rút cân cơ, ngoài ra gây cảm giác
đau buốt như xuyên, ố hàn (sợ lạnh). Hàn quá hóa nhiệt nên thỉnh thoảng
bệnh nhân có cảm giác nóng rát nơi đau.
+ Thấp tà: Chủ khí về cuối mùa hạ, thường có xu hướng phát triển từ
dưới lên. Thấp tà gây nên một số triệu chứng có tính chất đặc trưng như: cảm
giác tê bì, nặng nề, rêu lưỡi nhờn dính, chất lưỡi bệu…
Tuệ Tĩnh bàn về ba tà khí Phong, Hàn, Thấp xâm nhập cơ thể và gây

11

bệnh như sau: [30].
“Tê thấp là mình mẩy, các khớp xương không đỏ, không sưng, mà tự
nhiên phát đau, có khi lại không cựa được, nguyên nhân do nguyên khí suy
kém, ba khí ấy xâm nhập vào kinh lạc trước, rồi xâm nhập vào cân cốt thì
nặng nề không giơ lên được, vào mạch thì huyết đông không lưu thông được,
vào cân thì co mà không duỗi ra được, vào cơ nhục thì tê dại cấu không biết
đau, vào bì phu thì lạnh. Sách chia ra nhiều tên gọi, mà bệnh thì do ba tà khí”
1.2.2.2. Nội nhân
Do chính khí cơ thể bị hư yếu, rối loạn chức năng của các tạng phủ nhất
là tạng can và tạng thận [18].
Can tàng huyết, can chủ cân, chức năng của tạng can hư yếu, không
tàng được huyết, không nuôi dưỡng được cân dẫn đến huyết bị suy kém, cân
yếu mỏi hoặc co rút lại.
Thận chủ cốt tuỷ, thận tàng tinh, tinh sinh huyết. Thận hư thì cốt tủy
không vững chắc, cân cốt yếu, huyết ít đều có ảnh hưởng góp phần gây nên
chứng kiên tý.
1.2.2.3. Bất nội ngoại nhân
Do lao động vất vả, ăn uống, tình dục không điều độ làm khí huyết suy;
hoặc do đàm ẩm, huyết ứ mà gây bế tắc kinh lạc. Do bê vác vật nặng sai tư
thế, do bị sang chấn (bị đánh, bị va đập, bị ngã…) làm huyết ứ, khí trệ, dẫn tới
bế tắc kinh khí gây đau [13].
1.2.3. Chẩn đoán và điều trị thể lâm sàng.
1.2.3.1. Các thể lâm sàng
Theo YHCT, chứng kiên tý được phân loại thành 4 thể: thể phong hàn
thấp, thể can thận hư, thể khí trệ huyết ứ và thể phong thấp nhiệt [43].
a. Thể phong hàn thấp

12

- Triệu chứng: Sau khi nhiễm phải phong hàn thấp, bệnh nhân bị đau
vùng cổ gáy, đau tăng lên khi gặp gió lạnh, đau lan lên đầu vùng chẩm, có thể
lan xuống vai và tay; sợ gió, sợ lạnh; đau tăng khi trời lạnh và ẩm thấp.
chườm nóng dễ chịu, chân tay lạnh ẩm, tay có cảm giác nặng, tê bì hoặc kiến
bò. Thích ăn chất thức ăn nóng, uống nước ấm, đại tiện bình thường hoặc hơi
nát, tiểu tiện trong, rêu lưỡi trắng nhớt, mạch phù hoặc phù hoạt.
Bệnh lâu ngày sẽ ảnh hưởng tới can thận. Thấp lâu ngày không giải được
sẽ hóa hỏa, mặt khác kinh cân bị thiểu dưỡng sẽ dẫn đến cân cơ mềm yếu, teo
nhẽo.
- Pháp điều trị: Khu phong, tán hàn, trừ thấp, thông kinh lạc.
- Điều trị không dùng thuốc:
+ Phác đồ huyệt châm cứu: Phong trì, Phong môn, Kiên tỉnh, Hợp cốc,
A thị huyệt.
b. Thể khí trệ huyết ứ
- Triệu chứng: Đau nhói vùng cổ gáy, có thể lan xuống vai và tay, vận
động hạn chế. Đau tăng khi ngồi nhiều hoặc rung xóc mạnh, chất lưỡi hơi tím,
rêu lưỡi mỏng, mạch nhu sáp.
- Pháp điều trị: Hành khí, hoạt huyết, khứ ứ, thông kinh lạc.
- Điều trị không dùng thuốc:
+ Phác đồ huyệt châm cứu: Phong trì, Phong môn, Kiên tỉnh, Hợp cốc,
A thị huyệt.
c. Can thận âm hư.
- Triệu chứng lâm sàng: Gáy, vai, vai lưng đau, có khi đau lan lên đầu;
tay chân tê, mất cảm giác, thắt lưng đau, đầu gối mỏi, chóng mặt, hoa mắt; gò
má đỏ, mồ hôi trộm, họng khô, lưỡi đỏ, rêu lưỡi mỏng, mạch tế, sác.
- Chẩn đoát bát cương : Lý hư nhiệt.
- Pháp điều trị : Tư bổ can thân, hoạt huyết, thông kinh hoạt lạc.

13

- Điều trị không dùng thuốc:
+ Phác đồ huyệt châm cứu: Phong trì, Phong môn, Kiên tỉnh, Kiên
ngung, Kiên trinh, Khúc trì, Ngoại quan, Hợp cốc, A thị huyệt.
d. Thể phong thấp nhiệt
- Triệu chứng: Phong kết hợp thấp nhiệt, bệnh nhân bị đau vùng cổ gáy,
đau tăng lên khi gặp gió nóng, đau lan lên đầu vùng chẩm, có thể lan xuống
vai và tay; sợ gió, sợ nóng; Đau tăng khi trời nóng và ẩm thấp. Chườm mát dễ
chịu, chân tay nóng, tay có cảm giác nặng, tê bì hoặc kiến bò. Thích ăn chất
thức ăn mát, uống nước mát, đại tiện bình thường hoặc táo, tiểu tiện vàng, rêu
lưỡi vàng, mạch phù sác hoặc phù hoạt.
- Pháp điều trị: Khu phong, thanh nhiệt, trừ thấp, thông kinh lạc.
- Điều trị không dùng thuốc:
+ Phác đồ huyệt châm cứu : Phong trì, Phong môn, Kiên tỉnh, Hợp cốc,
A thị huyệt.
1.3. Phương pháp điện châm
1.3.1. Khái niệm
Chữa bệnh bằng châm cứu là một nét tinh hoa lâu đời của y học phương
Đông.
Châm tức là điều khí, hòa huyết. Khi châm kim qua các huyệt vị sẽ khai
thông sự tuần hành của khí huyết. “Thông bất thống, thống bất thông” có
nghĩa là khi khí huyết lưu thông thì không đau, đau tức là khí huyết không lưu
thông.
Những loại kim thường dùng châm chữa bệnh gồm có 9 loại (cửu châm)
trong đó hay dùng nhất là loại kim số 7, dài 2-8cm, đường kính 0.2-0.3 mm
gọi là hào châm.
Các nghiên cứu về dòng điện trên cơ thể đã đưa ra kết luận là:

Khi dòng xung điện có tần số thích hợp, cường độ, điện thế thấp thì có