ảnh hưởng của ca dao, dân ca, hát ru, hò vè Nam Bộ

ảnh hưởng của ca dao, dân ca, hát ru, hò vè Nam Bộ
đến tiếng Việt thực hành và hình thành văn bản
thành văn.


Đây là một vài nhận định HTT rút ra từ quá trình thâm nhập, tiếp cận hát
ru và hò tại Vĩnh Long
2. Nhận định về giá trị nội dung và nghệ thuật ca dao, dân ca,
hát ru và hò vè đồng bằng châu thổ sông Cửu Long.

Ca dao dân ca, trong đó có các loại hình hát ru, hò vè của Nam Bộ,
mà trên thực tế, nhóm nghiên cứu chúng tôi chỉ mới tiếp cận sưu tầm
khảo sát tại một vài địa điểm trên địa bàn Vĩnh Long, đã cho thấy sự
phong phú và đa dạng của nó, có thể nói, là không hề thua kém một
vùng văn hóa ca dao dân ca nào trong cả nước, trái lại, nó còn có phần
vượt trội về số lượng, về hình thức thể loại, về giọng điệu, về phong
cách ngôn ngữ, về biến hình loại thể, về tốc độ chuyển ngữ cực nhanh,
về hình thức trình diễn, về sự thâm nhập sâu sắc trong đời sống văn hóa
cộng đồng của khu vực, văn hóa tâm linh, văn hóa tôn giáo, văn hóa ứng
xủ và văn hóa lao động sản xuất của nền địa văn hóa trẻ mà đa dạng và
giàu sức phát triển của vùng đất phương Nam. Người đọc, hay nói đúng
hơn, là người sống trong môi trường sinh sôi phát triển của ca dao dân
ca, dù ở tầng lớp nào, từ tri thức tới bình dân, hầu như với mọi lứa tuổi,
mọi giới chức, đều có thể tìm thấy mình trong kho tàng ca dao dân ca
Nam Bộ, đều có thể soi mình vào đó mà rút ra cho mình những bài học
sống, những bài học làm người. Nhưng cái làm nên thần thái của ca dao
dân ca Nam Bộ, trước hết và trên hết, không phải là ở chức năng phản
ánh, chức năng nhận thức, chức năng giáo dục, mà chính là chức năng
thư giãn giải trí của nó. Chính người bình dân Nam Bộ, từ những hoài
vọng về quê hương cố xứ ở đàng ngòai, từ cuộc sống vất vả trăm bề
của thời khai hoang khẩn đất, họ đã hà hơi cho ca dao dân ca Nam Bộ

sống dậy, mang được dáng vóc của vùng đất đang đòi hỏi phải đổ mồ
hôi công sức để kiến tạo từng ngày. Chính là những người lao động bình
dân chân lấm tay bùn, đã sáng tạo ra chính kho tàng văn hóa dân gian
của họ, phản ánh tâm tư tình cảm của họ, mang tầm suy nghĩ của họ,
thể hiện các hình thái ý thức trong đời sống vật chất và đời sống tinh
thần của họ, cho nên tiếng cười và sự thông cảm cho số phận của con
người, sự sẻ chia vui buồn giữa con người với nhau, được tôn vinh lên vị
trí hàng đầu trong sự sáng tạo nghệ thuật rất bình dân của những tầng
lớp người bình dân.
Bài ca dao sau đây là một minh chứng:

Tưởng giếng sâu qua nối sợi dây cụt
Ai dè giếng cạn nó hụt cái sợi dây
Qua tới đây mà không cưới được cô Hai mầy
Qua chèo ghe ra biển… đợi nước đầy qua chèo vô

Bài ca dao ấy, không những có thể hò lên kể cho nhau nghe một câu
chuyện khá là độc đáo khi đường dài chèo ghe mái trường mái đoản,
hay khi đang cấy gặt trên đồng, mà còn có thể diễn xướng thành hát lý
trong các Hội làng, có thể ầu ơ để ru con ru cháu. Tiềng cười rõ ràng là
quán xuyến trong toàn bài ca dao, nó được bật lên ngay từ đầu bởi sự
ngồ ngộ của câu chữ, vì nó đánh lừa được người nghe về thói quen tư
duy một chiều theo một bài ca dao đã khá là quen thuộc(tưởng giếng
sâu anh nối sợi dây dài, ai ngờ giếng cạn anh tiếc hoài sợi dây). Và cuối
cùng là tiếng cười bật lên sảng khoái, khi người ta tưởng nhân vật trữ
tình thề độc sẽ gieo mình vào biển thẳm tuyệt tình, ấy vậy mà tốc độ
chuyển ngữ rất nhanh, đã cho thấy anh ta chẳng ngu gì mà chết: không
cưới được cô Hai thì còn cô Ba, cô Bảy,.. thiếu gì.
Vẻ đẹp làm nên giá trị nghệ thuật độc đáo của ca dao dân ca Nam
Bộ là ở đó, là ở sự phản ánh tính cách của những cá nhân góp phần

sáng tạo ra nền văn hóa ca dao dân ca Nam Bộ.
Hãy nghe lời một chàng trai bộc bạch tình thiệt của mình:

Trắng như bông lòng anh không chuộng
Đen như cục than hầm biết làm ruộng anh thương

Vã hay nghe tâm sự da diết của một cô gái miệt vườn bên triền sông
hậu:

Muối chua chanh mặn đường cay
Lát gừng thì đắng từ ngày xa anh

Mọi sự đều đảo lộn khi tình yêu xa cách tình yêu. Câu ca dao đẹp là
nhờ nó nói lên được sự đau đáu day dứt trong trường tình, khiến cho thế
giới này không còn là chính nó. Nỗi niềm của những người phụ nữ thời
khẩn hoang, khi người yêu, người chồng bị triều đình kêu ra sung lính,
có thể tìm thấy rất nhiều trong kho tàng ca dao dân ca Nam Bộ, như Lý
Cái Mơn, Lý Ba Tri, Lý vọng thê… và sau này nó được gom vào bài “Dạ
Cổ hoài lang” của ông Cao Văn lầu, mà người đời tôn vinh là bản nhạc
vua của sân khấu cải lương.

Về nghệ thuật, thiết nghĩ, ngoài tính giàu hình ảnh, tính hài hước,
hóm hỉnh, tính thâm trầm sâu sắc, tính quyết liệt mạnh mẽ, với ca dao
dân ca Nam Bộ, chúng ta cũng cần phải bàn tới tính nhịp điệu và tốc độ
chuyển ngữ nhanh, để phản ánh sự phong phú và phức tạp của tính
cách con người nơi châu thổ đồng bằng rộng lớn này.

Đây là hai câu ca dao bình dân, rất bình dân, nhưng nhịp điệu thơ
mạnh và chuyển ngữ phản ánh tình cảm nhanh tới bất ngờ chóng mặt.

Bánh bò một vốn bốn lời
Anh ở nhà cứ việc ăn chơi
Để em buôn bán kiếm lời nuôi anh

Cứ tưởng người phụ nữ sẽ kể về chuyện làm ăn buôn bán, nhưng
thực ra là cô ấy trách móc anh chồng đam mê rượu chè cờ bạc, cô ấy tỏ
thái độ bất cần, mặc cho đức ông chồng muốn làm sao cũng được, một
tay cô ấy sẽ quán xuyến chu tất mọi bề. Thế nhưng nghĩ cho cùng, với
chiếc xuồng con và sề bánh bò, hàng ngày chèo rã bắp tay, lời lóm kiếm
được là bao. Đó chính là tính cách, đó chính là bản lĩnh- tính cách và
bản lĩnh phương Nam vận vào câu chữ. Đó chính là nghệ thuật nói
nhanh, nói thẳng; nghệ thuật tạo sự bất ngờ khiến người nghe chới với
giật mình.

Chúng ta hãy nghe tiếp lời một chàng trai nghèo bộc bạch sau đây:

Dĩa bàng thang con tôm càng dựng đứng
Bởi gia cảnh anh nghèo nên *** nứng nửa con

Bày tỏ thân phận như vậy thì còn cách nào bày tỏ hay hơn nữa. Nói
như vậy, người Nam Bộ gọi là nói thẳng rang, nói uỵch tẹc, chẳng cần
giữ ý giữ tứ gì; bởi ý tứ mà làm gì giữa chốn hoang vu “muỗi như sáo
thổi, đỉa lền bánh canh”.

Nghệ thuật phản ánh của ca dao dân ca Nam Bộ là dẫn ra thật
nhanh tình ý, không vòng vo rào đón.

Mù u ba lá mù u
Vợ chồng cãi lộn con cu giảng hòa

Và tạo bật ngờ cho người nghe, người xem cũng là một nét đặc
trưng làm nên giá trị của ca dao dân ca Nam Bộ, cho dù thoạt nghe ta có
cảm giác hơi ngô nghê, như câu ca dao sau đây:

Chiều chiều gọt mướp nấu canh
Thấy anh qua lại bỏ hành cho thơm
Bớ nàng ơi, có chồng chưa qua giúp tình thương

Đọc thì như vậy, nhưng khi tham gia vào đời sống diễn xướng của
nó trong sinh hoạt cộng đồng, ta sẽ thấy hết cái hay của nó, khi được hát
ru, khi được hò lên, khi được giao duyên trong câu lý.

Chiều chiều gọt mướp cái nấu canh
Gọt muớp cái nấu canh