Giáo án Lịch sử 10 bài 20: Xây dựng và phát triển văn hóa dân tộc trong các thế kỷ X XV

BÀI 20
XÂY DỰNG VÀ PHÁT TRIỂN VĂN HÓA DÂN TỘC TRONG CÁC THẾ
KỶ X - XV
I. MỤC TIÊU BÀI HỌC
1. Về kiến thức
Giúp HS hiểu:
- Trong những thế kỷ độc lập, mặc dù trải qua nhiều biến động, nhân dân ta vẫn nỗ
lực xây dựng cho mình một nền văn hóa dân tộc, tiến lên.
- Trải qua các triều đại Đinh - Lê - Lý - Trần - Hồ - Lê sơ ở các thế kỷ X - XV,
công cuộc xây dựng văn hóa được tiến hành đều đặn nhất quán. Đây cũng là giai
đoạn hình thành của nền văn hóa Đại Việt (còn gọi là văn hóa Thăng Long).
- Nền văn hóa Thăng Long đã phản ánh đậm đà tư tưởng yêu nước, tự hào và độc
lập dân tộc.
2. Về tư tưởng và tình cảm
- Bồi dưỡng niềm tự hào vì nền văn hóa đa dạng của dân tộc.
- Bồi dưỡng các ý thức bảo vệ các di sản văn hóa tốt đẹp của dân tộc.
3. Kĩ năng
- Quan sát, phát hiện.
II. THIẾT BỊ, TÀI LIỆU DẠY - HỌC
- Một số tranh ảnh nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc thế kỷ X - XV.
- Một số bài thơ, phú cúa các nhà văn học lớn.
III. TIẾN TRÌNH TỔ CHỨC DẠY - HỌC
1. Kiểm tra bài cũ
- Nguyên nhân thắng lợi của cuộc kháng chiến chống Mông - Nguyên?
2. Mở bài: Từ sau ngày giành độc lập, trải qua gần 6 thế kỷ lao động và chiến đấu
nhân dân Việt Nam đã xây dựng cho mình một nền văn hóa đa dạng, phong phú,
đậm đà bản sắc dân tộc. Để thấy được những thành tựu văn hóa, nhân dân ta xây
dựng được từ thế kỷ X - XV, chúng ta cùng tìm hiểu bài 20.
3. Tổ chức dạy và học
Các hoạt động của thầy và trò

Kiến thức cơ bản

*Hoạt động 1: Cả lớp, cá nhân
- Trước hết GV truyền đạt để HS nắm
được:
Bước sang thời kỳ độc lập trong bối
cảnh có chủ quyền độc lập các tôn giáo
được du nhập vào nước ta từ thời Bắc
thuộc có điều kiện phát triển.

I. TƯ TƯỞNG TÔN GIÁO
Ở thời kỳ độc lập nho giáo, phật
giáo, đạo giáo có điều kiện phát
triển mạnh.
+ Nho giáo


- GV có thể đàm thoại với HS về Nho
giáo để HS nhớ lại những kiến thức, hiểu
biết về Nho giáo.
+ PV: Nho giáo có nguồn gốc từ đâu?
Do ai sáng lập? Giáo lý cơ bản của Nho
giáo là gì?
+ HS trình bày những hiểu biết của mình
về Nho giáo.
+ GV kết luận: Nho giáo lúc đầu cũng
chưa phải là một tôn giáo mà là một học
thuyết của Khổng Tử (ở Trung Quốc).
Sau này một đại biểu của nho học là
Đông Trung Thư đã dùng thuyết âm

dương dùng thần học để lý giải biện hộ
cho những quan điểm của Khổng Tử
biến nho học thành một tôn giáo (Nho
giáo).
+ Tư tưởng quan điểm của Nho giáo: đề
cao những nguyên tắc trong quan hệ xã
hội theo đạo ký "Tam cương, ngũ
thường" trong đó tam cương có 3 cặp
quan hệ Vua - Tôi, Cha - Con, Chồng Vợ.
Ngũ thường là: nhân, nghĩa, lễ, trí, tín (5
đức tính của người quân tử).
+ Nho giáo du nhập vào nước ta từ thời
Bắc thuộc bước sang thế kỷ phong kiến
độc lập có điều kiện phát triển.
- GV yêu cầu HS đọc SGK để thấy được
sự phát triển của Nho giáo ở nước ta qua
các thời đại Lý, Trần, Lê sơ.
- HS theo dõi SGK và phát biểu.
- GV kết luận.
- GV có thể phát vấn: Tại sao Nho giáo
và chữ Hán sớm trở thành hệ tư tưởng
chính thống của giai cấp thống trị nhưng
lại không phổ biến trong nhân dân?
- HS suy nghĩ và trả lời.
- GV lý giải: Những quan điểm, tư tưởng
của Nho giáo đã quy định một trật tự, kỷ

- Thời Lý, Trần Nho giáo dần dần
trở thành hệ tư tưởng chính thống
của giai cấp thống trị, chi phối nội

dung giáo dục thi cử song không
phổ biến trong nhân dân.


cương, đạo đức phong kiến rất quy củ,
khắt khe, vì vậy giai cấp thống trị đã triệt
để lợi dụng Nho giáo để làm công cụ
thống trị, bảo vệ chế độ phong kiến. Còn
với nhân dân chỉ tiếp thu khía cạnh đạo
đức của Nho giáo. Nhà Lê sơ Nho giáo
trở thành độc tôn vì lúc này nhà nước
quân chủ chuyên chế đạt mức độ cao,
hoàn chỉnh.
- GV đàm thoại với HS về đạo Phật:
người sáng lập nguồn gốc giáo lý.
- GV yêu cầu HS theo dõi SGK để thấy
được sự phát triển của Phật giáo qua các
thời kỳ Lý - Trần - Lê sơ.
- HS theo dõi SGK và phát biểu.
- GV bổ sung và kết luận
- GV đánh giá vai trò của Phật giáo trong
thế kỷ X - XV Phật giáo giữ vị trí đặc
biệt quan trọng trong đời sống tinh thần
của nhân dân và trong triều đình phong
kiến, nhà nước phong kiến thời Lý coi
đạo Phật là Quốc đạo...
- GV có thể giới thiệu sự phát triển của
Phật giáo hiện nay, kể về một số ngôi
chùa cổ.
*Hoạt động 1: Cả lớp, cá nhân

- GV truyền đạt để HS nắm được cả 10
thế kỷ Bắc thuộc của nhân dân ta không
được học hành, giáo dục không có ai
quan tâm, khi đó ở Trung Quốc giáo dục
đã được coi trọng từ thời Xuân thu (thời
Khổng Tử - Khổng Tử được coi là ông
tổ của nghề dạy học ở Trung Quốc).
- Bước vào thế kỷ độc lập, nhà nước
phong kiến đã quan tâm đến giáo dục.
- GV: Việc làm nói trên của Lý Thánh
Tông có ý nghĩa gì?
- HS trả lời:
- GV bổ sung, kết luận: Thể hiện sự quan
tâm của nhà nước phong kiến đến giáo

- Thời Lý - Trần được phổ biến
rộng rãi, chùa chiền được xây dựng
khắp nơi, sư sãi đông.
- Thời Lê sơ Phật giáo bị hạn chế,
đi vào trong nhân dân.

II. GIÁO DỤC, VĂN HỌC, NGHỆ
THUẬT
1. Văn học

- Từ đó giáo dục được tôn vinh,
quan tâm phát triển.


dục, tôn vinh nghề dạy học.

- GV yêu cầu HS theo dõi SGK để thấy
được sự phát triển của giáo dục ở thế kỷ
XI - XV.
- HS theo dõi SGK, phát biểu.
- GV nhận xét, bổ sung, kết luận về
những biểu hiện của sự phát triển giáo
dục.
- GV có thể giải thích cho HS các kỳ thi
hương, hội, đình.
- PV: việc dựng bia tiến sĩ có tác dụng
gì?
- HS quan sát hình 35 bia tiến sĩ ở Văn
Miếu (Hà Nội) suy nghĩ trả lời.
- GV nhận xét, kết luận: việc làm này có
tác dụng khuyến khích học tập để đề cao
những người tài giỏi cần cho đất nước.
- PV: Qua sự phát triển của giáo dục thế
kỷ XI - XV em thấy giáo dục thời kỳ này
có tác dụng gì?
- HS suy nghĩ, trả lời.
- GV nhận xét, kết luận:
- GV có thể lý giải thêm nội dung giáo
dục chủ yếu thiên về thiên văn học, triết
học, thần học, đạo đức, chính trị... (SGK
là Tứ thư ngũ kinh). Hầu như không có
nội dung khoa học, kĩ thuật vì vậy không
tạo điều kiện cho kinh tế phát triển.
Hoạt động 1:
- GV yêu cầu HS theo dõi SGK để thấy
được sự phát triển của văn học dân gian

qua các thế kỷ. Lý giải tại sao văn học
thế kỷ XI - XV phát triển.
- HS theo dõi SGK phát biểu.
- GV nhận xét, bổ sung, kết luận về sự
phát triển của văn học.
- GV có thể minh họa thêm về vị trí phát
triển của văn học về các tài năng văn học
qua lời nhận xét của Trần Nguyên Đán,
qua một số đoạn trong Hịch tướng sĩ,

Tác dụng của giáo dục đào tạo
người làm quan, người tài cho đất
nước, nâng cao dân trí, song không
có điều kiện cho phát triển kinh tế.
2. Phát triển văn học

- Phát triển mạnh từ thời nhà Trần,
nhất là văn học chữ Hán. Tác phẩm
tiêu biểu: Hịch tướng sĩ.
- Từ thế kỷ XV văn học chữ Hán và
chữ Nôm đều phát triển.

- Đặc điểm:
+ Thể hiện tinh thần dân tộc, lòng


Cáo bình ngô... khẳng định sức sống bất
diệt của những áng văn thơ bất hủ.
- GV: Đặc điểm của văn học thế kỷ XI XV.
- HS: Dựa trên những kiến thức văn học

đã được học kết hợp với những kiến thức
lịch sử để trả lời.
- GV kết luận.
*Hoạt động 1: Nhóm - Cá nhân
- GV: giảng giải về lĩnh vực nghẹ thuật
gồm: kiến trúc, điêu khắc, sân khấu, âm
nhạc...
- GV chia HS làm 3 nhóm, yêu cầu mỗi
nhóm theo dõi SGK tìm hiểu về một số
lĩnh vực cụ thể.
+ Nhóm 1: Kiến trúc.
+ Nhóm 2: Điêu khắc
+ Nhóm 3: Sân khấu, ca nhạc...
- Câu hỏi dành cho mỗi nhóm.
+ Nhóm 1: Kể tên những kiến trúc tiêu
biểu thế kỷ X - XV, phân biệt đâu là kiến
trúc ảnh hưởng của đạo Phật, đâu là kiến
trúc ảnh hưởng của Nho giáo? Nói lên
hiểu biết về những công trình kiến trúc
đó.
Nhóm 2: Phân loại những công trình
điêu khắc Phật giáo, Nho giáo. Nét độc
đáo trong nghệ thuật điêu khắc.
Nhóm 3: Sự phát triển của nghệ thuật
sân khấu, ca múa nhạc. Đặc điểm.
- HS các nhóm theo dõi SGK thảo luận,
cử đại diện trả lời.
- GV: Trong quá trình các nhóm làm việc
GV có thể cho HS xem một số tranh ảnh
sưu tầm được: Chân cột đá ở Hoàng

thành Thăng Long (hình hoa sen nở) ấn
tín thời Trần, rồng cuộn trong lá đề, bình
gốm Bát Tràng để cung cấp thêm cho HS
kiến thức.
- HS: các nhóm trả lời.

yêu nước, tự hào dân tộc.
+ Ca ngợi những chiến công oai
hùng, cảnh đẹp của quê hương đất
nước.
3. Sự phát triển nghệ thuật

+ Kiến trúc phát triển chủ yếu ở
giai đoạn Lý - Trần - Hồ thế kỷ X XV theo hướng Phật giáo gồm
chùa, tháp, đền.
+ Bên cạnh đó có những công trình
kiến trúc ảnh hưởng của nho giáo:
Cung điện, thành quách, thành
Thăng Long.
+ Điêu khắc: Gồm những công
trình chạm khắc, trang trí ảnh
hưởng của Phật giáo và Nho giáo
song vẫn mang những nét độc đáo
riêng.
+ Nghệ thuật sân khấu ca, múa,
nhạc mang đậm tính dân gian


- GV nhận xét, bổ sung, kết luận:
GV cung cấp cho HS hiểu biết về những

công trình kiến trúc Phật giáo tiêu biểu
mà các em chưa trình bày như: Tháp Báo
Thiên (Hà Nội), Chuông Quy Điền (Hà
Nội), Tượng Quỳnh Lâm - Đông Triều
(Quảng Ninh), Vạc Phổ Minh (Nam
Định), Tháp Chàm...
+ GV có thể minh họa nét độc đáo trong
kiến trúc điêu khắc bằng bức ảnh: Chân
cột đá ở Hoàng thành Thăng Long (Hình
hoa sen nở). Hình rồng cuộn trong lá đề,
chùa Một Cột, tháp Phổ Minh nhiều tầng
và chỉ ra những nét độc đáo.
- PV: Em có nhận xét gì về đời sống văn
hóa của cư dân thời Lý - Trần - Hồ?
- HS suy nghĩ trả lời.
- GV bổ sung, kết luận.
*Hoạt động 1: Cá nhân
- GV yêu cầu đọc SGK lập bảng thống
kê các thành tựu khoa học kĩ thuật X XV theo mẫu.
- HS theo dõi SGK, tự hoàn thiện bảng
thống kê.

truyền thống.

- Nhận xét:
+ Văn hóa Đại Việt thế kỷ X - XV
phát triển phong phú đa dạng.
+ Chịu ảnh hưởng của yếu tố ngoài
song vẫn mang đậm tính dân tộc và
dân gian.

4. Khoa học kỹ thuật

4. Củng cố
- Vị trí của Phật giáo ở các thế kỷ X - XV.
- Đặc điểm thơ văn thế kỷ XI - XV.
- Nét độc đáo, tính dân tộc và dẫn dân gian trong lĩnh vực nghệ thuật thế kỷ X XV.
5. Dặn dò
HS học bài, trả lời các câu hỏi và bài tập SGK (96), đọc trước bài mới.