SLIDE BÀI GIẢNG CON NGƯỜI VÀ môi TRƯƠNG
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (922.89 KB, 64 trang )
TRƯ NG ð I H C KHOA H C HU
Khoa Môi trư ng
BÀI GI NG
MÔI TRƯ NG VÀ CON NGƯ I
Hu , 2008
CHƯƠNG 1. M% ð&U
1.1 Khái ni(m v+ môi trư ng
1.1.1. Môi trư ng
Có th hi u môi trư ng theo nghĩa r ng hay h p:
theo nghiã r ng – môi trư ng là t#t c% nh&ng gì bao quanh và có %nh hư+ng ñ-n m t v.t
th hay s0 ki2n.
theo nghĩa g n v i con ngư i và sinh v t (áp d ng trong giáo trình này), tham kh%o
ñ5nh nghĩa: “Môi trư ng bao g8m các y-u t: t0 nhiên và v.t ch#t nhân t=o, bao quanh con
ngư i, có %nh hư+ng t>i ñ i s:ng, s%n xu#t, s0 t8n t=i, phát tri n c@a con ngư i và sinh
v.t” (Lu t BVMT Vi%t Nam 2005).
M t s thu t ng liên quan:
Ho,t ñ ng b/o v% môi trư ng là ho=t ñ ng gi& cho môi trư ng trong lành, s=ch ñ p;
phòng ngFa, h=n ch- tác ñ ng x#u ñ:i v>i môi trư ng, Gng phó s0 c: môi trư ng; khHc phIc ô
nhiJm, suy thoái, phIc h8i và c%i thi2n môi trư ng; khai thác, sK dIng hMp lý và ti-t ki2m tài
nguyên thiên nhiên; b%o v2 ña d=ng sinh hOc.
Ô nhi2m môi trư ng là s0 bi-n ñPi c@a các thành phQn môi trư ng không phù hMp v>i
tiêu chuSn môi trư ng, gây %nh hư+ng x#u ñ-n con ngư i, sinh v.t.
Suy thoái môi trư ng là s0 suy gi%m vT ch#t lưMng và s: lưMng c@a thành phQn môi
trư ng, gây %nh hư+ng x#u ñ:i v>i con ngư i và sinh v.t.
S4 c5 môi trư ng là tai bi-n hoUc r@i ro x%y ra trong quá trình ho=t ñ ng c@a con ngư i
hoUc bi-n ñPi th#t thư ng c@a t0 nhiên, gây ô nhiJm, suy thoái hoUc bi-n ñPi môi trư ng
nghiêm trOng.
1.1.2. Các thành ph#n c$a môi trư ng t& nhiên
•
Th=ch quy n (lithosphere) hay còn gOi là ñ5a quy n hay môi trư ng ñ#t
•
Sinh quy n (biosphere) còn gOi là môi trư ng sinh hOc.
•
Khí quy n (atmosphere) hay môi trư ng không khí
•
Th@y quy n (hydrosphere) hay môi trư ng nư>c
(M t s5 tài li%u còn phân chia thêm trí quy
V>i sinh v.t nói chung và con ngư i nói riêng, môi trư ng có các chGc năng:
•
là không gian sinh s:ng cho con ngư i và sinh v.t;
•
là nơi chGa ñ0ng các ngu8n tài nguyên cQn thi-t cho ñ i s:ng và s%n xu#t c@a con
ngư i;
•
là nơi chGa ñ0ng các ch#t ph- th%i do con ngư i t=o ra trong cu c s:ng và s%n xu#t;
•
làm gi%m nh các tác ñ ng có h=i c@a thiên nhiên t>i con ngư i và sinh v.t;
•
lưu tr& và cung c#p các thông tin cho con ngư i.
1.2. ð-i tư.ng và nhi(m v0 c2a Khoa h3c môi trư ng.
Khoa hOc môi trư ng xu#t hi2n cách ñây vài th.p niên như là m t khoa hOc liên ngành
m>i.
“Khoa hOc môi trư ng là ngành khoa hOc nghiên cGu các tác ñ ng qua l=i gi&a các
thành phQn v.t lý, hóa hOc, sinh hOc c@a môi trư ng; t.p trung vào s0 ô nhiJm và suy thoái
môi trư ng liên quan ñ-n các ho=t ñ ng c@a con ngư i; và tác ñ ng c@a s0 phát tri n ñ5a
phương, toàn cQu lên s0 ña d=ng sinh hOc và tính bTn v&ng”
( />Khoa Môi trư ng
1
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
Nhi2m vI c@a Khoa hOc môi trư ng là tìm ra các bi2n pháp gi%i quy-t các v#n ñT vT môi
trư ng, cI th :
•
Nghiên cGu các ñUc ñi m c@a các thành phQn môi trư ng có %nh hư+ng hoUc ch5u %nh
hư+ng b+i con ngư i. ^ ñây Khoa hOc môi trư ng t.p trung nghiên cGu m:i quan h2
và tác ñ ng qua l=i gi&a con ngư i v>i các thành phQn c@a môi trư ng s:ng.
•
Nghiên cGu k_ thu.t và công ngh2 môi trư ng: nguyên nhân và gi%i pháp ki m soát ô
nhiJm môi trư ng, các công ngh2 xK lý nư>c th%i, khí th%i, rác th%i,,..
•
Nghiên cGu tPng hMp các bi2n pháp qu%n lý kinh t-, lu.t pháp, xã h i nham b%o v2 môi
trư ng và phát tri n bTn v&ng trên Trái ñ#t, + tFng qu:c gia, vùng lãnh thP, ngành
công nghi2p,..
•
Nghiên cGu vT các phương pháp mô hình hóa, phân tích hóa hOc, v.t lý, sinh hOc phIc
vI cho 3 n i dung nói trên.
1.3. M-i quan h( c2a Khoa h3c môi trư ng v7i các ngành khoa h3c khác
•
Khoa hOc môi trư ng là m t khoa hOc liên ngành (interdiscipline science), sK dIng
ki-n thGc cơ s+, phương pháp, công cI nghiên cGu tF các ngành khoa hOc khác.
•
Khoa hOc môi trư ng liên h2 chUt chc v>i nhiTu ngành khoa hOc như:
KH t0 nhiên: Sinh hOc, Sinh thái hOc, Hóa hOc, ð5a lý, ð5a ch#t, H%i dương hOc,..
KH xã h i: Xã h i hOc, Chính tr5, Lu.t, Gi>i hOc,…
KH k_ thu.t: Khí tưMngiTh@y văn, Xây d0ng, Nôngilâm nghi2p, CN thông tin,…
1.4. Khoa h3c môi trư ng trên th; gi7i và < nư7c ta.
1.4.1. Trên th gi/i
ðã có nh&ng nghiên cGu vT môi trư ng tF nh&ng năm cu:i th- kj XVII i ñQu th- kj XX
(nghiên cGu vT ô nhiJm sông Thames + London, vT sương khói + London,...). Các nghiên cGu
môi trư ng ñUc thù phát tri n m=nh nh&ng năm 1960i1970: nghiên cGu vT ozon, hi2u Gng nhà
kính, mưa acid,,...⇒ Khoa hOc môi trư ng phát tri n như 1 ngành khoa hOc riêng.
Nh&ng s0 ki2n tác ñ ng m=nh ñ-n s0 phát tri n c@a Khoa hOc môi trư ng:
+ H i ngh5 Liên hMp qu:c vT Môi trư ng con ngư i + Stockholm (Thuq ði n) năm
1972. Sau H i ngh5, Khoa hOc môi trư ng trên th- gi>i ñã phát tri n m=nh mc. NhiTu tP
chGc qu:c t- chuyên vT môi trư ng (UNEP, WWF, IUCN, GEMS,...) ñưMc hình thành.
Trung bình hang năm có hơn 30 h i ngh5 khoa hOc Qu:c t- liên quan ñ-n môi trư ng.
+ H i ngh5 thưMng ñxnh LHQ vT Môi trư ng và Phát tri n (Rio de Janeiro, 1992) v>i s0
ra ñ i Chương trình Ngh5 s0 21 (Agenda 21). GQn ñây nh#t, H i ngh5 ThưMng ñxnh thgí>i vT phát tri n bTn v&ng (26/8i4/9/2002) t=i Johannesburg, Nam Phi, (H i ngh5
Rio+10) là h i ngh5 quan trOng có tQm c•, quy mô l>n nh#t tF trư>c ñ-n nay v>i s0
tham gia c@a hơn 100 nguyên th@ qu:c gia và kho%ng 50.000 ñ=i bi u ñ-n tF hơn 180
nư>c. H i ngh5 t.p trung th%o lu.n nhi2m vI phát tri n, thu h p kho%ng cách giàu nghèo
và gi%i quy-t 5 v#n ñT ch@ ch:t:
•
Cung c#p nư>c s=ch và xK lý nư>c th%i
•
Cung c#p ngu8n năng lưMng m>i ñ thay th- năng lưMng tF dQu m‚, than ñá
•
Phòng ch:ng các lo=i d5ch b2nh
•
Phát tri n s%n xu#t nông nghi2p, ch:ng sa m=c hoá ñ#t ñai
•
B%o v2 ña d=ng sinh hOc và c%i t=o h2 th:ng sinh thái
+ Nh&ng diJn bi-n x#u vT môi trư ng toàn cQu, ñUc bi2t v#n ñT bi-n ñPi khí h.u do s0
#m lên toàn cQu, có tác ñ ng ngày c%ng rõ r2t ñ-n s0 phát tri n c@a các qu:c gia và ñ i
s:ng m„i ngư i, thu hút s0 quan tâm ngày càng r ng l>n.
Khoa Môi trư ng
2
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
TiTm l0c Khoa hOc môi trư ng trên th- gi>i ñã phát tri n m=nh: tF nh&ng năm 1970 ra ñ i
nhiTu vi2n nghiên cGu môi trư ng; nhiTu ñơn v5 ñào t=o và nghiên cGu môi trư ng + các
trư ng ð=i hOc,… NhiTu t=p chí, sách giáo khoa, chuyên kh%o vT khoa hOc và công ngh2 môi
trư ng ñưMc xu#t b%n,…
1.4.2. 0 Vi2t Nam
Nh.n thGc vT s0 cQn thi-t ph%i b%o v2 MT ñã có khá s>m: Sinh thái hOc ñưMc gi%ng d=y +
ð=i hOc tF các năm 60; Vư n Qu:c gia Cúc Phương thành l.p tF 1962; Bác H8 kêu gOi nhân
dân tr8ng cây tF nh&ng năm cu:i th.p kj 50;...
Tuy nhiên nh&ng tiTn ñT cho s0 phát tri n Khoa hOc và Công ngh2 môi trư ng + nư>c ta
ph%i tF nh&ng năm cu:i 1980 ñQu 1990: ban hành Ngh5 ñ5nh 246/HðBT (1985), thành l.p H i
b%o v2 thiên nhiên và môi trư ng (1987); Qu:c h i thông qua Lu.t b%o v2 môi trư ng (1993);
ti-p ñó hình thành m t h2 th:ng các văn b%n quy ph=m pháp lu.t và h2 th:ng qu%n lý nhà
nư>c vT b%o v2 môi trư ng; phê duy2t Chi-n lưMc B%o v2 môi trư ng qu:c gia ñ-n năm 2010
và ñ5nh hư>ng ñ-n năm 2020 (2003);....
ðUc bi2t gQn ñây, công tác b%o v2 môi trư ng ñã ñưMc s0 quan tâm lãnh ñ=o c@a ð%ng, v>i
Ngh5 quy-t s: 41iNQ/TW c@a B chính tr5 (ngày 15/11/2004) vT b%o v2 môi trư ng trong
th i kỳ ñSy m=nh công nghi2p hoá, hi2n ñ=i hoá ñ#t nư>c. Ngh5 quy-t nh#n m=nh: “B%o v2
môi trư ng là m t n i dung cơ b%n không th thi-u trong ñư ng l:i, ch@ trương và k- ho=ch
phát tri n kinh t- i xã h i c@a t#t c% các c#p, các ngành, là cơ s+ quan trOng b%o ñ%m phát tri n
bTn v&ng, th0c hi2n thHng lMi s0 nghi2p công nghi2p hoá, hi2n ñ=i hoá ñ#t nư>c”. Lu.t B%o v2
môi trư ng cũng ñã ñưMc Qu:c h i sKa ñPi và thông qua ngày 29/11/2005.
Phát tri n bTn v&ng ñã tr+ thành ñư ng l:i, quan ñi m c@a ð%ng và chính sách c@a Nhà
nư>c. ð th0c hi2n mIc tiêu phát tri n bTn v&ng, nhiTu chx th5, ngh5 quy-t khác c@a ð%ng,
nhiTu văn b%n quy ph=m pháp lu.t c@a Nhà nư>c ñã ñưMc ban hành; nhiTu chương trình, ñT tài
nghiên cGu vT lĩnh v0c này ñã ñưMc ti-n hành và thu ñưMc nh&ng k-t qu% bư>c ñQu; nhiTu n i
dung cơ b%n vT phát tri n bTn v&ng ñã ñi vào cu c s:ng và dQn dQn tr+ thành xu th- t#t y-u
trong s0 phát tri n c@a ñ#t nư>c.
Hi2n nay, trên c% nư>c có nhiTu ñơn v5 (vi2n, trung tâm, khoa/b môn thu c các trư ng ñ=i
hOc ñào t=o và nghiên cGu môi trư ng).
Khoa Môi trư ng
3
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
CHƯƠNG 2.
CÁC NGUYÊN LÝ SINH THÁI H C
CNG DENG TRONG KHOA H C MÔI TRƯ NG
2.1. Các y;u t- sinh thái
2.1.1. Khái ni2m v6 các y u t sinh thái
Nh&ng y-u t: c#u trúc nên môi trư ng xung quanh sinh v.t như ánh sáng, nhi2t ñ , thGc ăn,
b2nh t.t,... ñưMc gOi là các yEu t5 môi trư ng. N-u xét tác ñ ng c@a chúng lên ñ i s:ng m t sinh
v.t cI th ta gOi ñó là các yEu t5 sinh thái (ecological factors)
YEu t5 sinh thái: các yEu t5 môi trư ng có tác ñ ng tr4c tiEp hay gián tiEp lên ñ i s5ng sinh v t
Thư ng chia y-u t: sinh thái thành 2 nhóm:
+ Các y-u t: vô sinh (abiotic) i ánh sáng, nhi2t ñ , ñ Sm, pH, các ch#t khí,...
+ Các y-u t: h&u sinh (biotic) i các m:i quan h2 gi&a các sinh v.t v>i nhau.
Có hai ñ5nh lu.t liên quan ñ-n tác ñ ng c@a y-u t: sinh thái t>i sinh v.t:
• ð9nh lu t t i thi:u hay ñ5nh lu.t Liebig: m t s: y-u t: sinh thái cQn ph%i có mUt +
mHc t5i thicác nguyên t: vi lưMng.
• ð9nh lu t gi/i h;n hay ñ5nh lu.t Shelford: m t s: y-u t: sinh thái cQn ph%i có mUt
v>i m t gi i h,n nhIt ñJnh ñ sinh v.t có th t8n t=i và phát tri n trong ñó. Hay nói cách khác,
m„i sinh v.t có m t gi>i h=n sinh thái ñUc trưng vT m„i y-u t: sinh thái. Các loài có gi>i h=n
sinh thái r ng thì phân b: r ng và ngưMc l=i
M„i m t sinh v.t có hai ñUc trưng: nơi + (habitat) và tP sinh thái (niche).
•Nơi + là không gian cư trú c@a sinh v.t hoUc là không gian mà + ñó sinh v.t thư ng hay
gUp.
•TP sinh thái là t#t c% các yêu cQu vT y-u t: sinh thái mà cá th ñó cQn ñ t8n t=i và phát
tri n, hoUc b%o ñ%m cho m t chGc năng nào ñó (tP sinh thái dinh dư•ng, tP sinh thái
sinh s%n,...).
2.1.2.
i Là y-u t: quan trOng %nh hư+ng mOi quá trình sinh lý, sinh thái, t.p tính c@a sinh v.t.
i S0 s:ng t8n t=i trong gi>i h=n nhi2t ñ h p (i2000C ñ-n +1000C), ña s: loài s:ng trong
ph=m vi tF 0 ñ-n 500 C, m„i loài có m t gi>i h=n ch5u ñ0ng nhi2t ñ nh#t ñ5nh.
i Liên quan ñ-n nhi2t ñ môi trư ng bên ngoài, ñ ng v.t ñưMc chia thành hai nhóm:
•nhóm biEn nhi%t → nhi2t ñ cơ th dao ñ ng theo nhi2t ñ bên ngoài (cá, bò sát)
•nhóm ñLng nhi%t → nhi2t ñ cơ th c: ñ5nh không phI thu c vào thay ñPi c@a nhi2t ñ
bên ngoài (chim, thú...).
2.1.2.2. Nư c và ñ Mm
i Trong cơ th sinh v.t, nư>c chi-m m t tj l2 r#t l>n, có sinh v.t nư>c chi-m ñ-n hơn 90%
kh:i lưMng cơ th (sGa).
i TQm quan trOng c@a nư>c: hòa tan các ch#t dinh dư•ng, môi trư ng x%y ra các ph%n Gng
sinh hóa, ñiTu hòa n8ng ñ , ch:ng nóng, là nguyên li2u quang hMp,... Trên ph=m vi l>n,
nư>c có %nh hư+ng ñ-n phân b: các loài.
i Liên quan ñ-n nư>c và ñ Sm trong không khí, sinh v.t ñưMc chia thành các nhóm:
• Sinh v.t s:ng ưa nư>c i ví dI cá.
• Sinh v.t ưa ñ Sm cao i ví du: -ch nhái, lau s.y
• Sinh v.t ưa Sm vFa i ví dI ñ=i b ph.n ñ ng v.t và th0c v.t
• Sinh v.t ưa ñ Sm th#p (hay ưa khô) i ví dI sinh v.t s:ng trong vùng sa m=c.
Khoa Môi trư ng
4
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
ð ?m không khí: ñUc trưng cho hàm lưMng nư>c chGa trong không khí. Phân bi2t:
i ñ Mm tuy%t ñ5i (g/m3 hay g/kg) = kh:i lưMng hơi nư>c trong m t ñơn v5 th tích hay kh:i
lưMng không khí
i ñ Mm tương ñ5i (%) = tj s: kh:i lưMng hơi nư>c th0c t- có trong không khí và lưMng hơi
nư>c bão hoà trong cùng ñiTu ki2n nhi2t ñ và áp su#t)
2.1.2.3. Ánh sáng
i Là y-u t: sinh thái quan trOng ñ:i v>i c% th0c v.t và ñ ng v.t:
• Th0c v.t → ánh sáng là ngu8n năng lưMng cho quá trình quang hMp
• ð ng v.t → cư ng ñ và th i gian chi-u sáng %nh hư‚ng ñ-n nhiTu quá trình trao
ñ:i ch#t, sinh lý, ho=t ñ ng sinh s%n,...
i Do cư ng ñ chi-u sáng khác nhau gi&a ngày và ñêm, gi&a các mùa trong năm ⇒ tính
ch#t chu kỳ + các t.p tính c@a sinh v.t: chu kỳ ngày ñêm và chu kỳ mùa.
2.1.2.4. Các chIt khí
i Khí quy n có thành phQn t0 nhiên Pn ñ5nh:O2 = 21 %, N2 = 78 %, CO2 = 0,03% (theo th
tích), các khí trơ, H2, CH4,....→ các sinh v.t s:ng ñưMc, c%m th#y không ch5u %nh hư+ng
gì c@a không khí.
i Do ho=t ñ ng c@a con ngư i, ñưa vào nhiTu khí th%i ⇒ tăng n8ng ñ các khí nhà kính
(CO2, CH4, CFC,..), gây ra hi2u Gng nhà kính ⇒ Trái ñ#t nóng dQn lên.
2.1.2.5. Các mu5i dinh dưSng
i ðóng vai trò quan trOng trong c#u trúc cơ th sinh v.t, ñiTu hoà các quá trình sinh hóa c@a
cơ th . Kho%ng 45 nguyên t: hóa hOc có trong thành phQn c@a ch#t s:ng.
i Sinh v.t ñòi h‚i m t lưMng mu:i cQn và ñ@ ñ phát tri n, thi-u hay thFa các mu:i #y ñTu
có h=i cho sinh v.t.
i Trong các th@y v0c nư>c ngOt và vùng ven bi n, do nh.n nhiTu ch#t th%i sinh ho=t và s%n
xu#t ⇒ hàm lưMng nhiTu lo=i mu:i dinh dư•ng tăng cao.
2.1.3.
khác nhau, g8m 8 nhóm chính như + B%ng 2.1.
BIng 2.1. Các m5i quan h% chính giTa sinh v t v i sinh v t
TT
1
2
3
4
5
6
7
8
KiMu quan h(
Trung tính
(Neutralism)
Hãm sinh
(Amensalism)
C=nh tranh
(Competition)
Con m8i i V.t d&
(Predation)
Ký sinh
(Parasitism)
H i sinh
(Commensalism)
TiTn hMp tác
(Protocooperation)
C ng sinh
(Mutualism)
Khoa Môi trư ng
ðNc trưng
Hai loài không gây %nh hư+ng
cho nhau
Loài 1 gây %nh hư+ng lên loài
2, loài 1 không b5 %nh hư+ng
Hai loài gây %nh hư+ng lŽn
nhau
Con m8i b5 v.t d& ăn th5t
V.t ch@ l>n, ít , b5 h=i; v.t ký
sinh nh‚, nhiTu, có lMi
Loài s:ng h i sinh có lMi, loài
kia không có lMi ch•ng có h=i
C% hai ñTu có lMi, nhưng không
bHt bu c s:ng v>i nhau
C% hai ñTu có lMi, bHt bu c ph%i
s:ng v>i nhau
5
Ký hi(u
Loài 1 Loài 2
0
0
0
i
i
i
i
+
i
+
+
0
+
+
Ví d0
Loài 1
Loài 2
Khx
Ch8n
HP
Bư>m
T%o lam ð ng
v.t nPi
Lúa
C‚ d=i
Báo
Linh cSu
Chu t
Mèo
Dê, nai
HP, báo
Gia cQm, Giun sán
gia súc
Cua, cá Giun
b:ng
Sáo
Trâu
+
+
San hô
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
T%o
i – 9/2008
2.2. QuPn thM và các ñNc trưng c2a quPn thM
2.2.1. Khái ni2m
QuQn th là t.p hMp các cá th c@a cùng m t loài, s:ng chung trong m t vùng lãnh thP, có
kh% năng s%n sinh ra các th- h2 m>i.
2.2.2. Các ñCc trưng chính c$a qu#n th:
2.2.2.1. Kích thư c và m t ñ quVn th<
(1). Kích thư>c c@a quQn th là s: lưMng (cá th ), kh:i lưMng (g, kg...) hay năng lưMng tuy2t
ñ:i (kcal, cal) c@a quQn th , phù hMp v>i ngu8n s:ng và không gian mà quQn th chi-m cG.
i Kích thư>c c@a quQn th trong m t không gian và m t th i gian nào ñó ñưMc ư>c lưMng
theo công thGc:
(2.1)
Nt = N0 + (B V D) + (I V E)
Nt: s: lưMng cá th + th i ñi m t
N0: s: lưMng cá th c@a quQn th ban ñQu t0
B: s: lưMng cá th do quQn th sinh ra trong th i gian tF t0 ñ-n t
D: s: lưMng cá th c@a quQn th b5 ch-t trong th i gian tF t0 ñ-n t
I: s: lưMng cá th nh.p cư trong trong th i gian tF t0 ñ-n t
E: s: lưMng cá th di cư kh‚i quQn th trong th i gian tF t0 ñ-n t
(2). M.t ñ quQn th : s: lưMng cá th (hay kh:i lưMng, năng lưMng) trên m t ñơn v5 di2n tích
(hay th tích) c@a môi trư ng mà quQn th sinh s:ng. Ví dI: m.t ñ sâu 10 con/m2, m.t ñ t%o
0,5 mg/m3....
i M.t ñ quQn th có ý nghĩa sinh hOc r#t l>n, th hi2n tiTm năng sinh s%n và sGc t%i c@a
môi trư ng.
2.2.2.2. S4 phân b5 cWa các cá th< trong quVn th<
i Các cá th phân b: trong không gian theo 3 cách sau:
• Phân b: ñTu i khi môi trư ng ñ8ng nh#t, tính lãnh thP c@a các cá th cao
• Phân b: ngŽu nhiên i khi môi trư ng ñ8ng nh#t, tính lãnh thP c@a các cá th không cao
• Phân b: theo nhóm (phX biEn)i khi môi trư ng không ñ8ng nh#t, cá th có xu hư>ng
t.p trung.
2.2.2.3. Thành phVn tuXi và gi i tính
i
C#u trúc tuPi c@a quQn th ph%n ánh tj l2 gi&a các nhóm tuPi trong quQn th . C#u trúc tuPi
c@a các quQn th khác nhau c@a loài hay các loài khác nhau có th phGc t=p hay ñơn gi%n.
i
Trong sinh thái hOc, ñ i s:ng cá th ñưMc chia thành 3 giai ño=n: trư>c sinh s%n, ñang sinh
s%n và sau sinh s%n, do ñó trong quQn th hình thành nên 3 nhóm tuPi tương Gng. Khi
ch8ng các nhóm tuPi lên nhau ta ñưMc tháp tuXi. Qua hình d=ng tháp, có th ñánh giá ñưMc
xu th- phát tri n s: lưMng c@a quQn th .
Sau
sinh sIn
ðang sinh sIn
Trư7c sinh sIn
QuVn th< ñang phát tri
Sau sinh sIn
Sau sinh sIn
ðang sinh sIn
ðang sinh sIn
Trư7c sinh sIn
Trư7c sinh sIn
QuVn th< Xn ñJnh
QuVn th< suy thoái
Hình 2.1. Tháp tuPi và ñUc ñi m phát tri n c@a quQn th
Khoa Môi trư ng
6
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
Tj l2 gi>i tính là tj l2 s: lưMng gi&a các cá th ñ0c và các cá th cái. Trong t0 nhiên, tj l2
này thư ng là 1:1. Tuy v.y, tj l2 th0c t- có th khác nhau + tFng loài và tFng giai ño=n
khác nhau, ñ8ng th i còn ch5u s0 chi ph:i c@a môi trư ng.
2.2.2.4. S4 tăng trư[ng cWa quVn th<
i S0 thay ñPi s: lưMng cá th phI thu c vào các y-u t:: sinh, tK, nh.p cư, di cư. ð tính
toán s0 tăng trư+ng t0 nhiên c@a quQn th , ngư i ta chx tính tj l2 sinh và tK, còn b‚ qua
các thành phQn nh.p cư và di cư.
i ^ ñiTu ki2n không gi>i h=n vT thGc ăn và không gian s:ng, s0 tăng trư+ng c@a quQn th
theo công thGc (Verhulst, 1854):
i
dN
= r×N
dt
(2.2)
i
N là s: lưMng cá th c@a quQn th + th i ñi m t, dN/dt là chx s: gia tăng c@a c% quQn th →
dN/Ndt = r là chx s: gia tăng theo cá th hay h2 s: sinh trư+ng.
r=b–d
(2.3)
b: tj l2 sinh c@a quQn th (s: cá th sinh ra trên m t ñơn v5 kích c• c@a quQn th sau
th i gian t); d: tj l2 tK c@a quQn th (s: cá th ch-t ñi trên m t ñơn v5 kích c• c@a quQn th sau
kho%ng th i gian t).
r > 0 quQn th phát tri n ñ-n vô cùng;
r = 0 quQn th Pn ñ5nh;
r < 0 quQn th suy gi%m s: lưMng ñ-n tuy2t ch@ng.
i
Chuy n v-, l#y tích phân hai v- c@a phương trình (2.3) ta có:
N t = N 0 × e r ×t
(2.4)
ðây là phương trình có th d0 báo s: lưMng cá th c@a quQn th + th i ñi m t nào ñó
so v>i ban ñQu (N0). Trong ñó e là cơ s: logarit t0 nhiên (e = 2,72).
ðư ng cong bi u diJn hàm s: ñi lên không có gi>i h=n (Hình 2.2). ðó là ñư ng cong
lý thuy-t, bi u th5 ti\m năng sinh trư[ng c@a quQn th . ðư ng cong này thay ñPi theo loài và
phI thu c vào h2 s: sinh trư+ng r c@a chúng.
N
Nt
t
th i gian
Hình 2.2. ðư ng cong tăng trư[ng cWa quVn th< trong ñi\u ki%n không gi i h,n
Trên th0c t-, s0 tăng s: lưMng c@a quQn th luôn ch5u s0 chi ph:i b+i sHc t/i cWa môi
trư ng. Do v.y, s: lưMng c@a quQn th chx ñ=t ñưMc giá tr5 t:i ña mà môi trư ng cho phép.
V>i gi>i h=n ñó, quQn th không th tăng vô h=n mà tuân theo m t qui lu.t m>i, th hi2n dư>i
d=ng phương trình sau:
dN
K−N
= r×N×
(2.5)
dt
K
Trong ñó K: s: lưMng t:i ña quQn th có th ñ=t ñưMc trong ñiTu ki2n môi trư ng nh#t ñ5nh
hay sGc t%i c@a môi trư ng.
Khoa Môi trư ng
7
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
ðư ng cong bi u diJn c@a (2.5) sc có hình ch& S (Hình 2.3.).
N
K
Nt
t
th i gian
Hình 2.3. ðư ng cong tăng trư[ng quVn th< trong ñi\u ki%n gi i h,n.
2.2.2.5. S4 biEn ñ ng s5 lư^ng cá th< trong quVn th<
i S: lưMng cá th c@a m t quQn th thư ng không Pn ñ5nh mà thay ñPi theo mùa, theo năm,
phI thu c vào nh&ng y-u t: n i t=i c@a quQn th và các y-u t: môi trư ng. Có hai d=ng:
Bi-n ñ ng s: lưMng cá th theo chu kỳ (ngàyiñêm, mùa, năm,…)
Bi-n ñ ng s: lưMng cá th không theo chu kỳ (thiên tai, ô nhiJm, xâm nh.p ngo=i lai,…)
2.3. QuPn xã và các ñNc trưng c2a quPn xã
2.3.1. Khái ni2m
QuQn xã sinh v.t là t.p hMp c@a các quQn th cùng s:ng trong m t không gian nh#t ñ5nh
(sinh c%nh), + ñó có x%y ra s0 tương tác gi&a các sinh v.t v>i nhau.
2.3.2. Các ñCc trưng c$a qu#n xã
2.3.2.1. CIu trúc thành phVn loài và s5 lư^ng cá th< cWa t`ng loài: ñUc trưng này xác ñ5nh
tính ña d=ng sinh hOc c@a quQn xã.
i S0 ña d=ng vT loài trong quQn xã có quan h2 ñ-n s0 Pn ñ5nh c@a h2 sinh thái. ð ña d=ng
càng cao thì tính Pn ñ5nh sc càng cao và ngưMc l=i.
Tính ña d=ng ñUc trưng bang chx s: ña d=ng tính theo công thGc Shannon:
n
H = −∑ p i . ln p i
i =1
Trong ñó:
H i chx s: ña d=ng
n i s: loài trong quQn xã
pi i tj s: cá th c@a loài i trên tPng s: cá th t#t c% loài trong quQn xã (pi = 0 ~ 1)
2.3.2.2. CIu trúc v\ không gian:
S0 phân b: không gian c@a các sinh v.t trong quQn xã. S0 phân b: theo chiTu ngang
và theo ñư ng th•ng ñGng xác ñ5nh ñUc trưng c@a m„i quQn xã.
2.3.2.3. CIu trúc v\ dinh dưSng
i VT mUt dinh dư•ng, phân bi2t:
• Sinh v.t t0 dư•ng i sinh v.t có kh% năng tPng hMp ch#t h&u cơ cho cơ th tF các ch#t vô
cơ có + t0 nhiên và năng lưMng mUt tr i.
• Sinh v.t d5 dư•ng và sinh v.t phân h@y i sinh v.t ph%i s:ng nh vào ch#t h&u cơ c@a
sinh v.t khác.
i Trong quQn xã, m:i quan h2 dinh dư•ng gi&a các loài hình thành nên chuai thHc ăn và
m,ng lư i thHc ăn.
Khoa Môi trư ng
8
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
•Chuai thHc ăn: dãy các sinh v.t có m:i quan h2 dinh dư•ng v>i nhau. Trong m t chu„i
thGc ăn có 3 lo=i sinh v.t:
+ Sinh v.t s%n xu#t i ch@ y-u là cây xanh.
+ Sinh v.t tiêu thI i ch@ y-u là ñ ng v.t, có sinh v.t tiêu thI b.c 1, b.c 2,...
+ Sinh v.t phân h@y i các vi sinh v.t, phân h@y các ch#t h&u cơ thành vô cơ
(Sinh v.t s%n xu#t: sinh v.t t0 dư•ng, sinh v.t tiêu thI và phân h@y: sinh v.t d5 dư•ng).
Ví dI: Sâu ăn lá cây → Chim sâu ăn sâu → DiTu hâu ăn th5t chim → Vi khuSn phân h@y th5t
diTu hâu ch-t.
•M,ng lư i thHc ăn = t.p hMp các chu„i thGc ăn trong quQn xã.
i Phân tích chu„i thGc ăn có th th#y sinh kh:i c@a sinh v.t s%n xu#t luôn luôn l>n hơn
nhiTu so v>i sinh kh:i c@a sinh v.t tiêu thI b.c 1, và ñ-n lưMt nó, sinh v.t tiêu thI b.c 1
l=i l>n hơn nhiTu so v>i sinh v.t tiêu thI b.c 2,... Khi x-p ch8ng các b.c dinh dư•ng lên
nhau tF th#p ñ-n cao, ta ñưMc m t tháp ñưMc gOi là tháp dinh dưSng. Tháp dinh dư•ng có
th là tháp sinh kh:i hay tháp năng lưMng. Tháp sinh kh:i có th cuy n ñPi thành tháp
năng lư^ng theo nguyên tHc ñ:t cháy sinh kh:i sc thu ñưMc năng lưMng.
2.4. H( sinh thái và các ñNc trưng
2.4.1. Khái ni2m
i H2 sinh thái là m t phGc hMp th:ng nh#t c@a quQn xã sinh v.t v>i môi trư ng v.t lý xung
quanh, trong ñó có s0 tương tác gi&a các sinh v.t v>i nhau và gi&a sinh v.t v>i môi
trư ng thông qua chu trình v.t ch#t và dòng năng lưMng.
i Ví dI vT h2 sinh thái: m t cánh rFng, m t cánh ñ8ng, m t cái h8,...
i C#u trúc c@a h2 sinh thái bao g8m 4 thành phQn:
•
Môi trư ng: ch#t vô cơ, ch#t h&u cơ, các y-u t: v.t lý như nhi2t ñ , ánh sáng,...
•
Sinh v.t s%n xu#t
•
Sinh v.t tiêu thI
•
Sinh v.t phân h@y
i
Phân bi2t: h2 sinh thái t0 nhiên (vd. ao h8) và h2 sinh thái nhân t=o (vd. b nuôi cá).
2.4.2. ðCc trưng cơ b,n c$a h2 sinh thái
2.4.2.1. Vòng tuVn hoàn v t chIt
i
Trong h2 sinh thái, v.t ch#t ñi tF môi trư ng ngoài vào cơ th các sinh v.t, r8i tF sinh v.t
này sang sinh v.t kia theo chu„i thGc ăn, r8i l=i tF các sinh v.t phân h@y thành các ch#t vô
cơ ñi ra môi trư ng (còn gOi là
Quang h^p
CO2
Glucid
vòng tuQn hoàn sinhiñ5aihoá).
Khí quyMn
(th^c v_t xanh)
i
Có nhiTu chu trình ñã ñưMc xây
d0ng: chu trình nư>c, carbon, nitơ,
phospho,…Ví dI chu trình carbon
ð`ng v_t ăn cb
Xác
h&u cơ t0 nhiên + hình 2.4. Con
ch;t
Hô hIp
ñ`ng
ngư i ñã can thi2p vào chu trình
th^c
carbon t0 nhiên thông qua 2 cách
ð`ng v_t ăn thct b_c 1
v_t
chính: ñ:t các nhiên li2u (than, dQu
m‚, c@i, g„) và phá rFng, m t con
ð`ng v_t ăn thct b_c cao
ñư ng làm tăng lưMng CO2 th%i
vào khí quy n và m t con ñư ng
làm gi%m “b ” h#p thI CO2.
Sinh v t phân hud
Hình 2.4. Sơ ñb chu trình carbon hTu cơ
2.4.2.2. Dòng năng lư^ng
Khoa Môi trư ng
9
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
i
Ngu8n năng lưMng cung c#p cho các h2 sinh thái tF bGc x= MUt tr i. Năng lưMng này khi
ñ-n ñưMc Trái ñ#t chx có kho%ng 50% ñi vào h2 sinh thái, s: còn l=i chuy n thành nhi2t
năng (ph%n x=).
i
Sinh v.t s%n xu#t (th0c v.t) chx sK dIng 1% tPng năng lưMng ti-p nh.n này ñ chuy n
sang d=ng hóa năng d0 tr& dư>i d=ng ch#t h&u cơ nh quá trình quang hMp:
6 CO2 + 6 H2O
BGc x= mUt tr i
C6H12O6 + 6 O2
Di2p lIc
i
i
Ti-p tIc, cG qua m„i b.c dinh dư•ng (SV s%n xu#t → SV tiêu thI 1→ SV tiêu thI 2 →…)
chx 10% năng lưMng ñưMc tích lũy và chuy n cho b.c ti-p theo; 90% th#t thoát dư>i d=ng
nhi2t. Như v.y, theo chu„i thGc ăn, càng lên cao năng lưMng tích lũy càng gi%m (h2 s:
0,1) (Hình 2.5).
Khi ñ ng v.t và th0c v.t ch-t, phQn năng lưMng dư>i d=ng ch#t h&u cơ + cơ th chúng
ñưMc vi sinh v.t phân h@y sK dIng và 90% th#t thoát d=ng nhi2t.
Như v y, tXng năng lư^ng Mft tr i cung cIp cho th4c v t quang h^p hVu như thoát vào
môi trư ng dư i d,ng nhi%t → dòng năng lư^ng trong h% sinh thái không tuVn hoàn.
90% d;ng
nhi2t
MNt
Tr i
Năng lư^ng
Mft Tr i
(100.000 E.U)
90% d;ng
nhi2t
1%
10%
Th4c v t chk dùng 1%
ñ< quang h^p
(1.000 E.U)
ð ng v t ăn cg tiêu th
ð ng v t ăn thJt tiêu th 10%
10% th4c v t tích lũy ñư^c ñ ng v t ăn cg tích lũy ñư^c
(10 E.U)
(100 E.U)
10%
Hình 2.5. Sơ ñb dòng năng lư^ng h% sinh thái ñbng cg (E.U = ñơn vJ năng lư^ng)
2.4.2.3. S4 tiEn hóa cWa h% sinh thái
i Theo th i gian, h2 sinh thái có quá trình phát sinh và phát tri n ñ ñ=t ñưMc tr=ng thái Pn
ñ5nh lâu dài – tGc tr=ng thái ñxnh c0c (climax). Quá trình này gOi là s0 di2n thE sinh thái.
N-u không có nh&ng tác ñ ng ngŽu nhiên thì diJn th- sinh thái là m t quá trình ñ5nh
hư>ng, có th d0 báo ñưMc.
i Thư ng phân bi2t các d=ng diJn th- sau:
• diJn th- sơ c#p (hay nguyên sinh) – tF m t môi trư ng tr:ng
• diJn th- thG c#p i + môi trư ng ñã có s“n m t quQn xã nh#t ñ5nh
• diJn th- phân h@y – môi trư ng bi-n ñPi theo hư>ng b5 phân h@y dQn dQn.
2.4.2.4. Cân bjng sinh thái
i Cân bang sinh thái là m t tr=ng thái mà + ñó s: lưMng cá th c@a các quQn th + tr=ng thái
Pn ñ5nh, hư>ng t>i s0 thích nghi cao nh#t v>i ñiTu ki2n môi trư ng. Ví dI: ^ m t ñiTu
ki2n thu.n lMi nào ñó, sâu bO phát tri n m=nh làm s: lưMng chim sâu cũng tăng theo. Khi
s: lưMng chim sâu tăng quá nhiTu thì s: lưMng sâu bO b5 gi%m ñi nhanh chóng.
i Các h2 sinh thái t0 nhiên ñTu có kh% năng t0 ñiTu chxnh ñ ñ=t tr=ng thái cân bang. Cân
bang sinh thái ñưMc thi-t l.p sau khi có tác ñ ng bên ngoài là cân bang m>i, khác v>i cân
bang ban ñQu.
i Có hai cơ ch- chính ñ h2 sinh thái th0c hi2n s0 t0 ñiTu chxnh:
+ ðiTu chxnh ña d=ng sinh hOc c@a quQn xã (s: loài, s: cá th trong các quQn th )
+ ðiTu chxnh các quá trình trong chu trìnhiñ5aihóa gi&a các quQn xã.
Khoa Môi trư ng
10
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
i
Tuy nhiên m„i h2 sinh thái chx có kh% năng t0 thi-t l.p cân bang trong m t ph=m vi nh#t
ñ5nh c@a tác ñ ng. Khi cư ng ñ tác ñ ng quá l>n, vưMt ra ngoài gi>i h=n, h2 sinh thái sc
b5 m#t cân bang, dŽn ñ-n bi-n ñPi, suy thoái, th.m chí h@y di2t.
i Ví dI: các con sông, ao h8 t0 nhiên khi nh.n nh&ng lưMng nư>c th%i trong ph=m vi nh#t
ñ5nh có kh% năng phân h@y ch#t th%i ñ phIc h8i l=i tr=ng thái ch#t lưMng nư>c i gOi là quá
trình t0 làm s=ch. Nhưng khi các ngu8n th%i quá nhiTu, kh% năng t0 ñiTu chxnh không còn,
nư>c sông, h8 sc b5 ô nhiJm.
i H2 sinh thái có tính ña d=ng sinh hOc càng cao thì kh% năng t0 thi-t l.p cân bang càng l>n.
2.4.2.5. NhTng tác ñ ng cWa con ngư i lên cân bjng các h% sinh thái t4 nhiên
Con ngư i tác ñ ng vào cân bang sinh thái thông qua các ho=t ñ ng s:ng và phát
tri n:
Săn bHn và ñánh bHt quá mGc; săn bHt các loài ñ ng v.t quý hi-m làm suy gi%m nhanh s:
lưMng cá th m t s: loài nh#t ñ5nh;
ChUt phá rFng t0 nhiên l#y g„, l#y ñ#t canh tác và xây d0ng công trình (ñô th5, khu công
nghi2m) làm m#t nơi cư trú c@a ñ ng th0c v.t.
ðưa vào môi trư ng t0 nhiên quá nhiTu các ch#t th%i tF sinh ho=t, s%n xu#t; dŽn ñ-n phá
v• cân bang các h2 sinh thái t0 nhiên, gây ô nhiJm môi trư ng. Ví dI: phát th%i nhiTu
CO2 → hi2u Gng nhà kính → #m lên toàn cQu → nư>c bi n dâng → bi-n m#t các h2 sinh
thái rFng ng.p mUn.
Trong s%n xu#t công nghi2p, ñưa vào các h2 sinh thái t0 nhiên các hMp ch#t nhân t=o mà
sinh v.t không có kh% năng phân huj (ví dI dioxin); trong nông nghi2p, lai t=o và ñưa vào
t0 nhiên các loài sinh v.t m>i làm thay ñPi cân bang sinh thái t0 nhiên.
Các ho=t ñ ng phát tri n cơ s+ h= tQng, công trình xây d0ng ngăn c%n các chu trình tuQn
hoàn t0 nhiên. Ví dI: ñHp ñ.p, xây nhà máy thuj ñi2n, phá rFng ñQu ngu8n,... làm ngăn
c%n chu trình nư>c. ….
Khoa Môi trư ng
11
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
Chương 3. DÂN Sh VÀ MÔI TRƯ NG
3.1. Các thông s- cơ bIn c2a dân s- h3c
3.1.1. TJ l2 sinh: là s: tr” sinh ra trên 1000 ngư i dân trong 1 năm. S: tr” thì tính cho c% năm,
còn dân s: thì l#y s: li2u vào gi&a năm .
3.1.2. TJ l2 tK: là s: ngư i ch-t tính trên 1000 ngư i dân trong 1 năm.
3.1.3. TJ l2 tăng dân s : là hi2u s: gi&a tj l2 sinh và tj l2 tK (r = b i d).
i Các tj l2 sinh tK như ñã nói + trên ñưMc gOi là tj l2 sinh tK thô, do nó không thông tin gì vT s0
khác nhau gi&a các nhóm tuPi. Do v.y, các nhà dân s: hOc ñưa thêm m t s: chx s: n&a:
+ Td l% sinh s/n chung GFR: s: lưMng tr” ñưMc sinh ra c@a 1.000 phI n& + ñ tuPi tF 15 i 44,
tGc là nhóm tuPi sinh ñ” c@a n& gi>i.
+ Td l% sinh s/n nguyên NRR: s: con gái do m t phI n& (hay nhóm phI n&) sinh ra trong
su:t cu c ñ i mình. N-u NRR > 1 thì dân s: #y ñang tăng, và ngưMc l=i n-u NRR <1 thì
dân s: #y ñang gi%m. Còn khi NRR = 1 thì dân s: #y ñGng yên.
+ Td l% sinh s/n tXng c ng TFR: s: con sinh ra tính cho m t cUp vM ch8ng.
3.2. Thành phPn tuki và tháp tuki
i C#u trúc dân s: th hi2n qua thành phQn tuPi và tj l2 gi>i tính, thư ng ñưMc bi u diJn bang
tháp tuPi (hay tháp dân s:).
i Trên tháp dân s::
+ Nhóm tuPi ≤ 15 i dư>i tuPi lao ñ ng và sinh ñ”
+ Nhóm tuPi 15 ~ 64 i tuPi lao ñ ng và sinh ñ” c@a dân s:
+ Nhóm tuPi ≥ 65 i tuPi già không lao ñ ng, phI thu c vào xã h i.
Các nư>c có s: dân ≤15 tuPi chi-m tj l2 l>n → d#u hi2u bùng nP dân s: trong tương lai
gQn.
i Hình d=ng tháp tuPi th hi2n c#u trúc tuPi c@a dân s:; ví dI, tháp nhOn dQn chGng t‚ dân s:
tr”.
3.3. S^ phân b- và s^ di chuyMn dân cư
i Dân cư phân b: không ñTu trên Trái ñ#t, hơn n&a s0 phân b: cũng thay ñPi theo th i
gian do s0 di cư và thay ñPi tj l2 tăng dân s:.
i ðUc trưng cho s0 phân b: dân cư là m.t ñ dân s:: s: dân/ñơn v5 di2n tích (thư ng là
1km2).
i ðUc trưng c@a loài ngư i Homo sapiens là s0 di cư. TF m t ngu8n g:c lúc ñQu + Châu
Phi, các nhóm ngư i ñã to% ñi chi-m cG t#t c% các vùng ñ#t c@a hành tinh.
i Có 2 phương thGc di chuy n dân cư ch@ y-u:
(1). TO lãnh thP này sang lãnh thP khác, do các nguyên nhân:
+ sGc ép dân s: quá l>n (thFa dân s:, thi-u tài nguyên)
+ chênh l2ch gi&a các qu:c gia vT trình ñ phát tri n công ngh2 và kinh t(2). Di cư nông thônRthành th9, do các nguyên nhân:
+ nhu cQu lao ñ ng bP sung tF nông thôn (+ các nư>c phát tri n)
+ dân s: + nông thôn quá thFa và ñ i s:ng khó khăn (+ các nư>c ch.m phát tri n)
3.4. Lcch sl gia tăng dân s- th; gi7i
i S: li2u th:ng kê dân s: m>i có ñưMc tF 1650. TF m.t ñ dân c@a các b l=c nguyên thuj
còn s:ng ñ-n ngày nay, có th ư>c tính vào năm 8000 trư>c công nguyên, dân s: th- gi>i
chx kho%ng 5 tri2u ngư i. Bi-n ñ ng dân s: th- gi>i + nh&ng m:c tăng g#p ñôi như trong
B%ng 3.1.
Khoa Môi trư ng
12
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
BIng 3.1. Th i gian tăng gIp ñôi dân s5 thE gi i
M:c th i gian
8000 trư>c Công nguyên (CN)
ðQu CN
Dân s: th- gi>i
Th i gian tăng g#p ñôi (năm)
~5 tri2u
200i300 tri2u
1650 sau CN
~500 tri2u
1850 sau CN
1 tj
1930 sau CN
2 tj
1975 sau CN
4 tj
1600
200
80
45
Như v.y không chx là dân s: tăng mà c% kho%ng th i gian ñ dân s: tăng g#p ñôi cũng
ngày càng ngHn l=i.
3.4.1. Giai ño,n t` kh[i thud ñEn cu c cách m,ng nông nghi%p (7000s5500 trư c CN)
TP tiên loài ngư i xu#t hi2n vài tri2u năm trư>c ñây ư>c tính kho%ng 125.000 ngư i và
t.p trung s:ng + Châu Phi ngày nay. Ngay tF khi #y, tP tiên c@a chúng ta ñã có m t nTn văn
hoá “sáng t=o” ñưMc gOi là “cách m,ng văn hóa” th i nguyên thuj, truyTn tF ñ i trư>c ñ-n
ñ i sau.
S0 ti-n hoá vT văn hoá ñã có m t s: tác ñ ng t>i s0 gia tăng dân s:. Dân s: th i kỳ
này có tj l2 sinh kho%ng 4i5 %. Ti-n b vT văn hoá làm gi%m nhiTu tj l2 tK. Tj l2 tK dư>i
mGc tj l2 sinh m t chút và tj l2 tăng dân s: th i kỳ này ñưMc tính là 0,0004%.
3.4.2. Giai ño,n cách m,ng nông nghi%p (t` năm 7000s5500 trư c CN ñEn năm 1650)
Các nghiên cGu kh%o cP cho th#y canh nông ñã xu#t hi2n vào kho%ng 7000 i 5500 năm
trư>c Công nguyên + vùng Trung ðông tGc là Iran, IrHc ngày nay. ðây th0c s0 là bư>c ngoUt
quy-t ñ5nh ñ-n l5ch sK ti-n hoá c@a nhân lo=i. K-t qu% c@a nó là tj l2 sinh tăng lên trong khi tj l2
tK gi%m ñi. L.p lu.n có lý + ñây là do t0 túc ñưMc lương th0c, th0c phSm, ngu8n dinh dư•ng
phong phú hơn, tj l2 sinh tăng sau ñó là vi2c s%n xu#t ñưMc lương th0c t=i ch„ ñã cho phép con
ngư i ñ5nh cư t=i m t nơi. Con ngư i ñã có d0 tr& thGc ăn vào kho ñ dùng lâu dài. S%n xu#t nông
nghi2p phát tri n, nhà nông có kh% năng nuôi s:ng không chx gia ñình mình. Các thành viên c@a
c ng ñ8ng chuy n sang các ho=t ñ ng khác. MGc s:ng ñưMc c%i thi2n ñã thúc ñSy gia tăng dân s:.
TuPi thO c@a con ngư i + giai ño=n này cao hơn so v>i giai ño=n trư>c.
3.4.3. S4 gia tăng dân s5 vào giai ño,n ti\n công nghi%p (1650 s 1850)
Gi&a th- kj XVII là m t giai ño=n Pn ñ5nh và hòa bình sau ch- ñ kinh t- phong ki-n.
Cùng v>i cu c cách m=ng nông nghi2p + Châu Âu thì cu c cách m=ng thương m=i cũng ñang
tr+ thành ñ ng l0c chính. Nó ñã phát tri n nhanh chóng + th- kj XVIII. Giá nông s%n tăng và
nhu cQu cung c#p cho các thành ph: tăng ñã làm cho nông nghi2p càng phát tri n. Hàng lo=t
cây, con, nuôi tr8ng ñã xu#t hi2n. Tr8ng trOt và chăn nuôi ñã phát tri n, n=n ñói b5 ñSy lùi, d5ch
b2nh ít x%y ra. K-t qu% là dân s: trên th- gi>i trư>c h-t là Châu Âu tăng vOt.
3.4.4. S4 chuy
sinh và tj l2 tK cao sang tj l2 sinh và tj l2 tK th#p. Nhìn chung, quá trình chuy n ti-p dân s:
bao g8m 3 giai ño=n:
Giai ño,n 1: Trong th i kỳ ñQu c@a cu c cách m=ng công nghi2p, các qu:c gia phương
Tây có tj l2 sinh và tK cao. Tj l2 sinh cao do nhu cQu ñông con ñ lao ñ ng trong các nông
tr=i, còn tj l2 tK cao do b2nh t.t và thi-u v2 sinh. Do tj l2 sinh cao và tj l2 tK cũng cao nên
dân s: tương ñ:i Pn ñ5nh và s0 gia tăng dân s: trong giai ño=n này tương ñ:i ch.m. Thxnh
tho%ng có m t vài b2nh d5ch làm gia tăng tj l2 tK trong m t vài năm.
Giai ño,n 2: vào gi&a th- kj 18, tj l2 tK + các nư>c Châu Âu gi%m xu:ng th#p ch@ y-u
nh vào vi2c c%i thi2n ñiTu ki2n sinh ho=t do cu c cách m=ng công nghi2p t=o ra. Tuy nhiên
Khoa Môi trư ng
13
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
tj l2 sinh vŽn còn cao, ñiTu ñó làm cho dân s: + Châu Âu tăng vOt trong th i gian này. Sau
ñó, nh có công nghi2p hoá, ñiTu ki2n s:ng ñưMc c%i thi2n thì yêu cQu ñông con cái ñ lao
ñ ng không còn ý nghĩa n&a và khuynh hư>ng thích s:ng ñ c thân tăng lên. Thêm vào ñó,
giáo dIc ñưMc nâng cao, k- ho=ch hoá gia ñình ñưMc th0c hi2n t:t hơn ñã làm cho tj l2 sinh
gi%m xu:ng + các nư>c phát tri n trong su:t th- kj 20. Dân s: trong giai ño=n này vŽn còn
tăng nhưng ñã bHt ñQu có xu hư>ng h= xu:ng.
Giai ño,n 3: Vào cu:i th- kj 20, tj l2 sinh và tj l2 tK + các nư>c phát tri n ñTu + mGc
th#p, tuy nhiên tj l2 sinh có cao hơn tj l2 tK m t ít (ví dI như + M_ là 14/9) hay + m t s:
nư>c khác tj l2 sinh th#p hơn tj l2 tK (ví dI như + ðGc là 9/11). S0 di dân tF các nư>c kém
phát tri n vào các nư>c phát tri n trong giai ño=n này ñã góp phQn vào vi2c gia tăng dân s:
ñ:i v>i các nư>c phát tri n.
3.4.5. S4 gia tăng dân s5 thE gi i [ thE kd XX và hi%n nay
Quá trình chuy n ti-p dân s: trên ñây + các nư>c phương Tây còn ti-p diJn sang c% +
th- kj XX. MUc dù có tj l2 sinh gi%m và có m t s: lưMng l>n dân di cư sang Châu M_ nhưng
nhiTu nư>c Châu Âu vŽn có dân s: tăng ñáng k .
Tj l2 tăng bình quân hàng năm c@a dân s: th- gi>i là kho%ng 0,8%. TF năm 1850 i
1950 dân s: th- gi>i tăng tF 1 tj lên 2,5 tj ngư i.
Sang th- kj XX, khuynh hư>ng trên thay ñPi dQn. ð-n nh&ng năm 1930 + m t vài nư>c
Châu Âu tj l2 sinh gi%m xu:ng nhanh hơn tj l2 tK và làm cho s0 gia tăng dân s: ch&ng l=i.
Sau chi-n tranh th- gi>i thG hai, ñiTu ki2n sinh s:ng ñưMc c%i thi2n nhiTu, tj l2 sinh tăng cao
hơn tj l2 tK ñ bù ñHp l=i nh&ng tPn th#t vT ngư i trong chi-n tranh, tình tr=ng này kéo dài
ñ-n nh&ng năm 1960. Sau nh&ng năm 1940 i1950 do ñSy lùi ñưMc d5ch b2nh nên tj l2 tK gi%m
ñáng k .
TF nh&ng năm 1940, dân s: th- gi>i bư>c vào giai ño=n m>i: chuy n tj l2 sinh và tK
cao sang tj l2 sinh cao còn tj l2 tK th#p. Ta có giai ño=n bùng nP dân s:. N-u quãng th i gian
1940 i1950 tj l2 tăng dân s: hàng năm c@a th- gi>i là 0,9% thì tF năm 1950 i1960 con s: này
là 1,8% và tF nh&ng năm 1960 ñ-n nay tj l2 tăng dân s: hàng năm dao ñ ng trong kho%ng 1,7%
ñ-n 2,1%.
Dân s: th- gi>i kho%ng 6,446 tj ngư i (2005) v>i tj l2 tăng dân s: hàng năm là 1,14%.
Trong s: 237 nư>c ñưMc th:ng kê, thì các nư>c ñang phát tri n có chi-m m t tj l2 dân s:
ñáng k . D0 ki-n tF nay ñ-n năm 2030 dân s: th- gi>i sc tăng thêm 3,6 tj ngư i, trong ñó
96% thu c vT các nư>c ñang phát tri n, v>i tj l2 tăng dân s: là 2,1%. Châu Phi tăng nhanh
nh#t, d0 ki-n sc g#p ñôi trong vòng 23 năm, Châu M_ La tinh là 30 năm và Châu Á là 35
năm.
3.5. Dân s- Vi(t Nam
3.5.1. Dân s và tJ l2 tăng dân s
i ðQu CN nư>c ta có kho%ng 1 tri2u ngư i, th i Gia Long i 5 tri2u, th i T0 ðGc i 8 tri2u,
năm 1943 i21 tri2u, năm 1975 – 47,6 tri2u.
i Dân s: Vi2t Nam năm 2005 là 83,12 tri2u ngư i (Ngubn: TXng c c Th5ng kê,
Theo s: li2u tF www.prb.org thì năm 2005, Vi2t Nam là nư>c
ñông dân thG 3 + ðông Nam Á sau Indonesia và Philippines (Indonesia: 221,9 tri2u;
Philippine 84.8 tri2u, Vi2t Nam: 83,3 tri2u).
i Tj l2 tăng dân s:
+ Trư>c 1945, tj l2 sinh và tK + Vi2t Nam ñTu cao (5~6% và 4~5%)
+ Th i kỳ 1945i1974: dù có chi-n tranh nhưng tj l2 sinh vŽn cao, dân s: vŽn tăng (tj l2
tăng dân s: t0 nhiên + miTn BHc: 2,8~3,4%, miTn Nam: ~3,0%)
+ TF 1979 i nay: tj l2 tăng dân s: có chiTu hư>ng gi%m, ví dI: th i kỳ 1979i1989 là
2,1%/năm, th i kỳ 1989 i1999 là 1,8%/năm (Ngubn: Báo cáo hi%n tr,ng môi trư ng
Vi%t Nam 1999)
Khoa Môi trư ng
14
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
Quy mô dân s- c% nư>c năm 2006 ư>c tính 84,11 tri2u ngư i, tăng 1,21% so v>i dân s: năm 2005 (năm
2005 tăng 1,31%), trong ñó dân s: nam 41,33 tri2u, n& 42,78 tri2u. Dân s: thành th5 22,82 tri2u ngư i,
tăng nhanh do t:c ñ ñô th5 hoá nh&ng năm gQn ñây và chi-m 27,1% s: dân năm 2006; dân s: nông thôn
61,29 tri2u ngư i.
Theo ñiTu tra bi-n ñ ng dân s:, k- ho=ch hoá gia ñình 1/4/2006, mGc sinh ñã gi%m m=nh trong vòng m t
năm trư>c th i ñi m ñiTu tra (tính tF 1/4/2005 ñ-n 31/3/2006) và ñã ñ=t mGc bình quân m t phI n& sinh
2,1 con. Tj su#t sinh thô chx còn 17,4%0 là mGc th#p nh#t tF trư>c ñ-n nay. Tj su#t ch-t thô là 5,3
phQn nghìn, có giao ñ ng trong các vùng ñ5a lý kinh t- và theo cơ c#u dân s: theo ñ tuPi.
(Ngubn: TXng c c th5ng kê, />
3.5.2. CUu trúc dân s
i Vi2t Nam là nư>c có c#u trúc dân s: tr”, có th th#y ñiTu ñó qua các tháp dân s: năm
1999 và 2004 (hình 3.1). Tuy nhiên, dân s: nư>c ta ñã bHt ñQu có xu hư>ng lão hoá v>i tj
trOng ngư i già ngày càng tăng.
i Tj l2 gi>i tính có s0 thay ñPi gi&a các txnh, các vùng do %nh hư+ng c@a di dân và do h.u
qu% c@a chi-n tranh.
Hình 3.1. Tháp dân s: Vi2t Nam năm 1999 và 2005 (Ngubn: TXng c c Th5ng kê)
3.5.3. Phân b dân cư
i Dân s: Vi2t Nam t.p trung ch@ y-u vào các txnh, thành ph: ñ8ng bang BHc B , Nam B
và duyên h%i miTn Trung (chi-m 75% c% nư>c năm 1989; 78% năm 2005)
i M.t ñ dân s: Vi2t Nam thu c lo=i cao trên th- gi>i (năm 1999 là 230,6 ngư i/km2, g#p
5,7 lQn m.t ñ trung bình th- gi>i; năm 2005 là 252 ngư i/km2, cao g#p gQn 6 lQn).
i M.t ñ dân s: không ñTu gi&a các khu v0c, ví dI ñ8ng bang sông H8ng: 1218 ngư i/km2,
ðông BHc: 147 ngư i/km2, Tây BHc: 69 ngư i/km2, Tây Nguyên: 87 ngư i/km2, ðông
Nam B : 387 ngư i/km2, ð8ng Bang sông CKu Long: 435 ngư i/km2 (S5 li%u 2005,
Ngubn: TXng c c Th5ng kê, S0 khác bi2t l>n c@a các ngu8n tài
nguyên thiên nhiên và môi trư ng gi&a các vùng ñã %nh hư+ng rõ nét t>i phân b: dân cư
và kinh t- + Vi2t Nam.
3.5.4. Chi n lưXc dân s qu c gia
i MUc dù mGc sinh gi%m nhanh, nhưng qui mô dân s: Vi2t Nam ngày m t l>n do dân s:
tăng thêm trung bình m„i năm còn + mGc cao. TF nay ñ-n năm 2010, trung bình m„i năm
dân s: Vi2t Nam tăng thêm kho%ng 1 tri2u ngư i. V#n ñT dân s: bao g8m c% qui mô, cơ
c#u, ch#t lưMng dân s: và phân b: dân cư, là nh&ng thách thGc l>n ñ:i v>i s0 phát tri n
bTn v&ng ñ#t nư>c và nâng cao ch#t lưMng cu c s:ng nhân dân c% hi2n t=i và trong tương
lai.
Khoa Môi trư ng
15
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
i
Trong chi-n lưMc phát tri n kinh t- xã h i Vi2t Nam giai ño=n 2001 i 2010, Chi-n lưMc
dân s: Vi2t Nam 2001 i 2010 là m t b ph.n c@a chi-n lưMc phát tri n kinh t-ixã h i, là
nTn t%ng quan trOng trong trong chi-n lưMc phát tri n con ngư i c@a ð%ng và nhà nư>c.
Chi-n lưMc này t.p trung gi%i quy-t các nhi2m vI vFa có tính c#p bách vFa có tính lâu dài
thu c lĩnh v0c dân s: gHn v>i phát tri n trên cơ s+ nh&ng ưu tiên phát tri n c@a ñ#t nư>c
trong th.p kj ñQu c@a th- kj 21 và ñ5nh hư>ng c@a h i ngh5 qu:c t- vT Dân s: và Phát
tri n 1994. Th0c hi2n t:t các mIc tiêu c@a chi-n lưMc dân s: là tr0c ti-p góp phQn nâng
cao ch#t lưMng cu c s:ng, phát tri n ngu8n nhân l0c ch#t lưMng cao ñ phIc vI ti-n trình
công nghi2p hoá và hi2n ñ=i hoá ñ#t nư>c.
i Căn cG vào b:i c%nh kinh t- i xã h i, nh&ng thách thGc c@a v#n ñT dân s: ñ:i v>i s0 phát
tri n bTn v&ng và ñ5nh hư>ng c@a chi-n lưMc phát tri n kinh t- xã h i 2001 i 2010, Chi-n
lưMc dân s: 2001 i 2010 sc t.p trung gi%i quy-t các v#n ñT sau:
+ Ti-p tIc gi%m sGc ép c@a s0 gia tăng dân s: nham s>m Pn ñ5nh qui mô dân s: + mGc
hMp lý
+ Gi%i quy-t ñ8ng b , tFng bư>c và có trOng ñi m tFng y-u t: c@a ch#t lưMng, cơ c#u dân
s: và phân b: dân cư ñ ngu8n nhân l0c th0c s0 tr+ thành th- m=nh và tài s%n vô giá c@a
ñ#t nư>c cho c% hi2n t=i và mai sau.
+ Xây d0ng và ki2n toàn cơ s+ d& li2u qu:c gia vT dân cư, l8ng ghép y-u t: dân s: trong
vi2c ho=ch ñ5nh chính sách và l.p k- ho=ch.
MIc tiêu tPng quát c@a Chi-n lưMc dân s: Vi2t Nam 2001 i 2010 là "Th4c hi%n gia ñình ít
con, kho~ m,nh, tiEn t i Xn ñJnh qui mô dân s5 [ mHc h^p lý ñ< có cu c s5ng Im no h,nh
phúc, nâng cao chIt lư^ng dân s5, phát tri
3.6. M-i quan h( gina dân s-Vtài nguyên và môi trư ng
3.6.1. Tác ñ ng môi trư ng c$a s& gia tăng dân s
i Tác ñ ng môi trư ng c@a s0 gia tăng dân s: có th lưMng hóa bang công thGc:
I=C×P×E
Trong ñó:
I (Intensity) = cư ng ñ tác ñ ng ñ-n môi trư ng
C (Consumption) = y-u t: liên quan mGc tiêu thI tài nguyên cho m t ñQu ngư i
P (Population) = y-u t: gia tăng dân s:
E (Effects) = y-u t: liên quan h.u qu% môi trư ng do tiêu thI m t ñơn v5 tài nguyên
Ví dI: sau 20 năm, dân s: c@a m t nư>c tăng g#p 1,2 lQn; mGc tiêu thI tài nguyên ñQu
ngư i tăng 1,5 lQn; tác ñ ng môi trư ng khi tiêu thI 1 ñơn v5 tài nguyên tăng 2 lQn ⇒ cư ng
ñ tác ñ ng ñ-n môi trư ng tăng lên 3,6 lVn vì: I = 1,2P0 x 1,5C0 x 2E0 = 3,6I0
i Tác ñ ng c@a s0 gia tăng dân s: ñ-n môi trư ng bi u hi2n + các khía c=nh liên quan ñ-n
các chGc năng c@a môi trư ng:
•
T=o ra sGc ép l>n vT không gian s:ng cho con ngư i (gi%m dQn di2n tích ñ#t/ngư i);
•
T=o ra sGc ép l>n lên tài nguyên thiên nhiên và môi trư ng Trái ñ#t do khai thác quá
mGc các ngu8n tài nguyên;
•
T=o ra các ngu8n th%i t.p trung vưMt quá kh% năng t0 phân h@y c@a môi trư ng t0
nhiên trong các khu v0c ñô th5, khu s%n xu#t nông nghi2p, công nghi2p;
•
Làm suy gi%m kh% năng c@a môi trư ng trong h=n ch- thiên tai, s0 c:; th.m chí gia
tăng nguy cơ tai bi-n t0 nhiên;
•
Ngoài ra, s0 gia tăng dân s: ñô th5 và hình thành các thành ph: l>n, các siêu ñô th5,
làm cho môi trư ng cIc b + các khu v0c này b5 suy thoái nghiêm trOng. Các v#n ñT
xã h i trong ñô th5 ngày càng khó khăn.
Khoa Môi trư ng
16
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
3.6.2. Quan h2 gi a dân s và tài nguyên
i Dân s5 và tài nguyên ñIt ñai: Hàng năm trên th- gi>i có gQn 70.000 km2 ñ#t canh tác b5
hoang m=c hóa do s0 gia tăng dân s:. Hoang m=c hóa ñang ñe dOa gQn 1/3 di2n tích Trái
ñ#t, %nh hư+ng ñ-n cu c s:ng c@a ít nh#t 850 tri2u ngư i. M t di2n tích l>n ñ#t canh tác
b5 nhiJm mUn và không còn kh% năng tr8ng trOt do tác ñ ng gián ti-p c@a con ngư i.
i Dân s5 và tài nguyên r`ng: Dân s: gia tăng dŽn ñ-n thu h p di2n tích rFng do các nhu
cQu: khai thác g„ phIc vI xây d0ng và sinh ho=t, phá rFng làm rŽy, m+ ñư ng giao thông,
nuôi tr8ng th@y s%n,... Ư>c tính 80% nguyên nhân suy gi%m rFng nhi2t ñ>i trên th- gi>i là
do gia tăng dân s:. ^ Vi2t Nam, tính trung bình tF 1975 ñ-n 2003, di2n tích rFng gi%m ñi
2,5% Gng v>i mGc tăng dân s: 1%.
i Dân s5 và tài nguyên nư c: Tác ñ ng chính c@a vi2c gia tăng dân s: ñ:i v>i tài nguyên
nư>c như sau:
+ làm gi%m di2n tích mUt nư>c (ao, h8, sông ngòi,…)
+ làm ô nhiJm các ngu8n nư>c do ch#t th%i sinh ho=t, s%n xu#t công i nông nghi2p,…
+ làm thay ñPi ch- ñ th@y văn dòng ch%y sông su:i.
Chương trình nghiên cGu vT nư>c c@a UNESCO chx rõ ra rang, năm 1985 các ngu8n
nư>c s=ch trên Trái ñ#t trên ñQu ngư i còn d8i dào v>i trên 33.000 m3/ngư i/năm, nhưng hi2n
nay ñã gi%m xu:ng chx còn 8.500 m3/ngư i/năm.
i Dân s5 và khí quy<n: vi2c tăng dân s: + các nư>c phát tri n và ñang phát tri n ch5u gQn
2/3 trách nhi2m trong vi2c gia tăng lưMng CO2.
ð•c thêm: ‚nh hư[ng cWa dân s5 v i môi trư ng. />
3.7. Các h3c thuy;t, chính sách và chương trình dân s3.7.1. Các h[c thuy t v6 dân s
i
HOc thuy-t Mantuyt vT dân s:: dân s: tăng theo c#p s: nhân, nhưng lương th0c th0c
phSm, phương ti2n sinh ho=t tăng theo c#p s: c ng dŽn ñ-n nghèo ñói, khai phá quá mGc
tài nguyên thiên nhiên, phá ho=i môi trư ng,... Do v.y thiên tai và chi-n tranh d5ch b2nh
có th h=n ch- dân s:.
i
HOc thuy-t MáciLê: Căn cG vào ñiTu ki2n t0 nhiên, kinh t- xã h i, m„i qu:c gia có trách
nhi2m xác ñ5nh s: dân t:i ưu ñ ñ%m b%o s0 hưng th5nh c@a ñ#t nư>c và nâng cao ch#t
lưMng cu c s:ng ngư i dân.
3.7.2. Các chính sách và chương trình dân s
378.2.1. Chính sách dân s5
i Là toàn b mIc tiêu và ñ5nh hư>ng nham thay ñPi tj l2 tăng trư+ng dân s: c@a m t nư>c.
i Chính sách dân s: ñưMc phân ra thành 3 nhóm chính:
•
Chính sách duy trì dân s: Pn ñ5nh + các nư>c phát tri n: ðan M=ch, Thuq ði n,...
•
Chính sách h=n ch- gia tăng dân s: + các nư>c ñang phát tri n như Trung Qu:c, Vi2t
Nam, šn ð ,...
•
Chính sách gia tăng dân s: + các nư>c ñã và ñang phát tri n: Malaysia, ðGc,...
3.7.2.2. Chương trình dân s5
i
Là ho=t ñ ng ñưa ra ñ th0c hiên các n i dung c@a chính sách dân s: trong m t nư>c.
i
Ví dI: N i dung K- ho=ch hoá gia ñình + Vi2t Nam năm 1993 trong Nð 04iNQ/HNTW:
+
Tuyên truyTn, v.n ñ ng và giáo dIc nhân dân vT dân s:, khuy-n khích ch#p nh.n quy
mô gia ñình nh‚.
+
Hư>ng dŽn m„i gia ñình có tF 1 i 2 con, sinh cách nhau 3 i 5 năm.
Khoa Môi trư ng
17
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
CHƯƠNG 4.
CÁC NHU C&U VÀ HO T ðrNG THsA MÃN NHU C&U CuA CON
NGƯ I
4.1. Nhu cPu lương th^c và th^c phvm
4.1.1. Nhu c#u dinh dư\ng c$a con ngư i
Các ch#t dinh dư•ng cQn thi-t cho cu c s:ng c@a con ngư i g8m 5 nhóm: glucid (ñư ng,
tinh b t), lipid (ch#t béo), protein (ñ=m), các ch#t khoáng và các vitamin.
ð b%o ñ%m nhu cQu dinh dư•ng, lưMng lương th0c, th0c phSm và khSu phQn ăn hang
ngày có ý nghĩa quy-t ñ5nh. Nhu cQu lương th0cith0c phSm cho m t ngư i, thư ng ñưMc
qui vT s: kcal cQn trong m t ngày ñêm. Trung bình nam gi>i cQn 3.000 kcal/ngày, n& gi>i
cQn kho%ng 2.200 kcal/ngày.
Khi khSu phQn ăn thư ng xuyên thi-u vT ch#t và lưMng sc dŽn ñ-n tình tr=ng suy dinh
dưSng; ngưMc l=i, ăn quá nhiTu hay thGc ăn nhiTu thành phQn giàu năng lưMng sc dŽn ñ-n
b i dinh dưSng (béo phì).
Tình hình dinh dư•ng + các nư>c nghèo ñưMc nêu + b%ng 4.1.
BIng 4.1. Nhu cVu calori và s4 thiEu dinh dưSng [ các nư c nghèo
MGc calori
(kcal/ngư i)
TPng dân s:
(tri2u ngư i)
Dân s: suy dinh
dư•ng (tri2u ngư i)
% tPng s:
Châu Phi c.n Sahara
2.100
500
220
43
Nam Á
BHc Phi/C.n ñông
2.500
3.000
1.160
310
260
40
22
12
ðông và ðông Nam Á
2.500
1.680
270
16
Châu M_ La Tinh
2.700
430
60
15
TXng ([ các nư c nghèo)
2.500
4.200
840
20
Vùng
(Ngubn: Lê Văn Khoa, 2002)
4.1.2. Lương th&c và th&c ph?m ch$ y u c$a con ngư i
Con ngư i ñã sK dIng kho%ng 3.000 loài th0c v.t ñ làm lương th0c và t:i thi u cũng có
t>i 150 loài th0c v.t và 20 loài ñ ng v.t ñã tr+ thành hàng hoá.
4.1.2.1. Cây lương th4c chW yEu
Có 3 lo=i cây lương th0c ch@ y-u c@a con ngư i:
Lúa: là cây lương th0c quan trOng hơn c%, ñã thích Gng v>i các ñiTu ki2n khí h.u sinh
thái r#t khác nhau: nhi2t ñ>i, ôn ñ>i, vùng cao, khô, vùng th#p, trũng,...
Lúa mì: ñGng hàng thG hai sau lúa vT cây lương th0c ch@ y-u. Lúa mì thích nghi v>i
khí h.u ôn ñ>i khi mùa ñông l=nh và Sm.
Ngô: là lo=i ngũ c:c ñGng thG ba t.p trung + BHc và Trung M_.
Riêng lúa và lúa mì cung c#p kho%ng 40% năng lưMng d=ng thGc ăn cho loài ngư i.
Lúa thua ngô vT giá tr5 năng lưMng (lúa: 234 kcal/100g; ngô: 327 kcal/100g) nhưng lúa l=i
có ñ@ các acid amin cQn thi-t, trong khi ngô thi-u h•n hai lo=i quan trOng mà cơ th không
th t0 tPng hMp ñưMc là lizin và triptophan.
(2). Các th4c phMm chW yEu
Nhóm rau cW: khoai tây, khoai lang, sHn... là nh&ng cây vFa làm lương th0c vFa làm th0c
phSm. TPng s%n lưMng th- gi>i kho%ng 90 tri2u t#n c@/năm.
Nhóm rau h,t: quan trOng nh#t là ñ„ tương (ñ.u nành) và l=c. Thành phQn dinh dư•ng c@a
rau h=t cao c#p hơn nhiTu so v>i ngũ c:c.
Khoa Môi trư ng
18
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
Nhóm thJt cá: các th0c phSm có vai trò quan trOng trong khSu phQn, b%o ñ%m lưMng
protein cQn thi-t cho cơ th . Ngoài cá, 9 ñ ng v.t nuôi (trâu, bò, lMn, dê, cFu, ng„ng, gà,
v5t, gà tây) cung c#p phQn l>n protein nuôi s:ng con ngư i.
4.1.3. Các n6n s,n xuUt nông nghi2p
Trong l5ch sK nhân lo=i, nhu cQu tìm ki-m và s%n xu#t lương th0c, th0c phSm ñưMc coi
là ho=t ñ ng cơ b%n c@a xã h i loài ngư i. Có th chia ra 4 th i kỳ tương Gng v>i 4 nTn nông
nghi2p:
4.1.3.1. N\n nông nghi%p hái lư^m và săn b t, ñánh cá
Kéo dài lâu nh#t tF khi có loài ngư i cho ñ-n cách ñây kho%ng 1 v=n năm.
Các ñUc ñi m cơ b%n:
+ Lao ñ ng ñơn gi%n, công cI lao ñ ng thô sơ (ñá, cành cây); l#y lKa tF các ñám cháy t0
nhiên.
+ Lương th0c d0 tr& không có, nên n=n ñói thư ng xuyên ñe dOa, tj l2 tK vong cao.
+ Tác ñ ng ñ-n môi trư ng thiên nhiên hQu như không ñáng k .
4.1.3.2. N\n nông nghi%p trbng tr•t và chăn th/ truy\n th5ng
Cách ñây kho%ng 10.000 năm, ñánh d#u bang vi2c thay th- các ho=t ñ ng hái lưMm và săn
bHt t0 nhiên bang các ho=t ñ ng tr8ng trOt và chăn nuôi v>i các gi:ng mà con ngư i ñã
thuQn hóa ñưMc.
NTn nông nghi2p này bao g8m hai lo=i hình là du canh và ñ5nh canh.
N\n nông nghi%p du canh
+ Nương rŽy ñưMc phát ñ:t và gieo tr8ng m t ñ-n hai năm; khi năng su#t cây tr8ng gi%m,
nương rŽy sc b5 b‚ hoang cho th%m th0c v.t t0 nhiên phát tri n; cùng v>i th i gian ñ
phì nhiêu c@a ñ#t dQn dQn ñưMc khôi phIc.
+ Nông nghi2p du canh không ñáp Gng ñưMc lương th0cith0c phSm khi dân s: tăng: bình
quân cQn 15 ha ñ#t t0 nhiên ñ nuôi s:ng 1 ngư i (canh tác trên 1 ha hàng năm và quay
vòng 15 năm).
+ Canh tác du canh %nh hư+ng x#u ñ-n môi trư ng: rFng và tài nguyên rFng b5 phá h@y,
xói mòn ñ#t nghiêm trOng, m#t cân bang nư>c, gây ra h=n hán và lIt l i...
N\n nông nghi%p ñJnh canh
+ Tr8ng trOt và chăn nuôi trên di2n tích ñ#t c: ñ5nh, các k_ thu.t nông nghi2p ñưMc áp
dIng: chOn gi:ng cây, con cho năng su#t cao; tư>i nư>c ch:ng h=n; chăm sóc cây tr8ng
và v.t nuôi; bón phân h&u cơ và cung c#p thGc ăn cho v.t nuôi...
+ Nông nghi2p ñ5nh canh ñã cho năng su#t cao hơn và duy trì ñưMc m t s: dân ñông hơn
nhiTu.
V\ phương di%n b/o v% môi trư ng, cVn ph/i chIm dHt l5i canh tác du canh; còn ñ5i v i
ñJnh canh thì cVn phát tri
NTn nông nghi2p công nghi2p hoá ñUc trưng b+i vi2c sK dIng tri2t ñ các thành t0u khoa
hOc k_ thu.t c@a giai ño=n công nghi2p. ði n hình c@a nTn nông nghi2p này là cách m,ng
xanh. Nh cách m=ng xanh nông nghi2p ñã tho% mãn nhu cQu lương th0cith0c phSm cho
dân s: th- gi>i gia tăng m=nh.
Nh&ng h=n ch- c@a nTn nông nghi2p công nghi2p hóa là:
+ Không quan tâm ñ-n b%n tính sinh hOc c@a th- gi>i sinh v.t.
+ Không quan tâm ñ-n các ho=t ñ ng sinh hOc c@a ñ#t.
+ T=o ra các s%n phSm kém ch#t lưMng: nhiTu nư>c, ăn không ngon; chGa dư lưMng các
hóa ch#t ñ c h=i như thu:c trF sâu, phân bón hóa hOc hay các hocmôn ...
Khoa Môi trư ng
19
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
+ Làm m#t ñi và lãng quên dQn các cây tr8ng và v.t nuôi g:c ñ5a phương.
+ Làm xu:ng c#p ch#t lưMng môi trư ng:
• suy thoái ch#t lưMng ñ#t do ñưa nhiTu hóa ch#t vào ñ#t, dùng dIng cI cơ gi>i nUng
làm phá v• k-t c#u ñ#t,…
• ô nhiJm môi trư ng (ñ#t, nư>c) do phân bón và hóa ch#t b%o v2 th0c v.t
+ S0 phân hóa xã h i giàu nghèo ngày càng m=nh, tính ch#t Pn ñ5nh c@a xã h i ngày càng
mong manh.
N\n nông nghi%p công nghi%p hoá tuy có mang l,i nhi\u thành t4u to l n nhưng không
b\n vTng.
4.1.3.4. N\n nông nghi%p sinh thái h•c s n\n nông nghi%p b\n vTng
Trư>c khi ñ5nh hư>ng xây d0ng nTn nông nghi2p sinh thái hOc, nTn nông nghi2p bTn
v&ng, các nhà khoa hOc nông nghi2p + các nư>c công nghi2p hóa, có ch@ trương xây d0ng
m t nTn nông nghi%p sinh h•c. Quan ñi m xu#t phát c@a nó là:
• Sinh v.t k c% cây, con nuôi tr8ng, con ngư i ñTu t8n t=i và phát tri n theo nh&ng quy
lu.t sinh hOc.
• Không ñưMc bi-n cây tr8ng và v.t nuôi thành cP máy s:ng d0a vào các ñiTu ki2n nhân
t=o, làm sao ñ các s%n phSm s%n xu#t ra gi:ng như chúng ñưMc s%n xu#t tF các h2 sinh
thái t0 nhiên.
Qua nhiTu năm phát tri n nông nghi2p theo hư>ng này, ch#t lưMng s%n phSm ñưMc chGng
minh t:t hơn so v>i nông nghi2p công nghi2p hoá; nhưng năng su#t, s%n lưMng và giá
thành không ñáp Gng ñưMc v>i ñiTu ki2n kinh t- xã h i + nhiTu nư>c.
Hi2n nay, thay cho nông nghi2p công nghi2p hóa, ñưMc nói ñ-n nhiTu là n\n nông nghi%p
sinh thái, nTn nông nghi2p bTn v&ng. NTn nông nghi2p sinh thái không lo=i trF vi2c sK
dIng phân bón hóa hOc, thu:c trF sâu, chOn lOc gi:ng nhân t=o,... mà là sK dIng m t cách
hMp lý nh#t; ti-p tIc phát huy nTn nông nghi2p truyTn th:ng, tránh nh&ng gi%i pháp k_
thu.t ñem ñ-n s0 h@y ho=i môi trư ng. S%n xu#t nông nghi2p ph%i bTn v&ng, ñáp Gng nhu
cQu lương th0cith0c phSm không nh&ng cho hôm nay mà còn c% các th- h2 mai sau.
Các k-t qu% nghiên cGu vT nTn nông nghi2p sinh thái hOc r#t ñáng khích l2. Ví dI như
chương trình phòng trF d5ch b2nh tPng hMp (IPM), chương trình nôngilâmingư k-t hMp
hay nôngilâm k-t hMp; chương trình tuy n chOn cây, con nuôi tr8ng m>i tF các loài hoang
d=i. Có th nói nông nghi2p sinh thái k-t hMp cái tích c0c, cái ñúng ñHn c@a hai nTn nông
nghi2p công nghi2p hóa và sinh hOc. MIc tiêu c@a nTn nông nghi2p sinh thái là không
ngFng nâng cao năng su#t sinh hOc c@a các h2 sinh thái nông nghi2p mà các h2 sinh thái
này vŽn bTn v&ng ñ ti-p tIc s%n xu#t.
4.1.4. S,n xuUt lương th&c trên th gi/i và Vi2t Nam
4.1.4.1. S/n xuIt lương th4c trên thE gi i
An ninh lương th0c luôn là v#n ñT ñưMc c ng ñ8ng th- gi>i quan tâm. MUc dù s%n xu#t
lương th0c trên th- gi>i tính trên ñQu ngư i gia tăng và năng su#t cũng tăng, nhưng n=n
ñói và suy dinh dư•ng vŽn x%y ra phP bi-n.
Theo th:ng kê, trên th- gi>i hi2n cG 10 ngư i có 1 ngư i ñang b5 ñói; trong s: 60 tri2u
ngư i ch-t hàng năm, ch-t do ñói ăn là 10 i 20 tri2u; ngoài ra thư ng xuyên có kho%ng
850 tri2u ngư i thi-u ăn, hQu h-t t.p trung + các nư>c ñang phát tri n.
Theo ư>c tính, ñ-n năm 2025, th- gi>i cQn s%n lưMng lương th0c 3 tj t#n/năm ñ nuôi
s:ng kho%ng 8,5 tj ngư i; trong khi s%n lưMng lương th0c cu:i th- kj XX m>i ñ=t 1,9 tj
t#n/năm. Hi2n bình quân lương th0c theo ñQu ngư i m>i kho%ng 350 kg, trong khi ñó tiêu
chuSn b%o ñ%m an ninh lương th0c theo FAO ph%i là 500 kg/ngư i/năm. ð có th s%n
xu#t ñ@ s: lương th0c và th0c phSm cho dân s: hi2n nay, ư>c tính ph%i tăng thêm 40% s:
lương th0c và th0c phSm ñang s%n xu#t cũng như ph%i tăng năng su#t cây tr8ng lên 26%.
Khoa Môi trư ng
20
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
Trư>c tình hình trên, nông nghi2p th- gi>i trong tương lai không có cách l0a chOn nào
khác là ph%i có m t chi-n lưMc d0 phòng và hư>ng mOi n„ l0c vào vi2c nâng cao hi2u su#t
và ti-t ki2m các ngu8n l0c liên quan ñ-n nông nghi2p.
4.1.4.2. S/n xuIt lương th4c [ Vi%t Nam
Nông nghi2p Vi2t Nam ñã ñi qua chUng ñư ng dài phát tri n và luôn th hi2n là m t ho=t
ñ ng s%n xu#t mang tính cơ b%n, chGa ñ0ng tính xã h i sâu sHc.
Nh&ng thay ñPi vT th ch-, quyTn s+ h&u ñ#t ñai,... ñã làm cho nông nghi2p chuy n bi-n
v>i t:c ñ không ng và th0c hi2n xu#t sHc nhi2m vI trong th- kj XX. Năm 1989 là năm
bHt ñQu t0 túc lương th0c, s%n lưMng ñ=t 21,51 tri2u t#n; ñ-n năm 1999 s%n lưMng ñã là
33,1 tri2u t#n và nư>c ta tr+ thành m t nư>c xu#t khSu lương th0c (3 i 4 tri2u t#n
g=o/năm) ñGng hàng thG hai trên th- gi>i sau Thái Lan.
S%n lưMng cây lương th0c có h=t và bình quân lương th0c ñQu ngư i tF năm 1995 ñ-n
2005 cho + hình 4.1.
S%n xu#t nông nghi2p và s%n xu#t lương th0c nư>c ta vT lâu dài t#t y-u sc phát tri n theo
hư>ng công nghi2p hoá và hi2n ñ=i hoá trên cơ s+ b%o v2 môi trư ng, xây d0ng m t nTn
nông nghi2p sinh thái bTn v&ng.
Bình quân ñQu ngư i
40
600
30
450
20
300
10
150
0
kg
tri(u twn
TPng s%n lưMng
0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Hình 4.1. TXng s/n lư^ng cây lương th4c có h,t và bình quân lương th4c ñVu ngư i [
Vi%t Nam t` 1995 ñEn 2005 (Ngubn: TXng c c Th5ng kê)
4.1.5. Các gi,i pháp ñ: gi,i quy t vUn ñ6 lương th&c
4.1.5.1. Cách m,ng xanh
Cách m=ng xanh bHt ñQu hưng th5nh tF nh&ng năm 60 c@a th- kj XX, bHt ñQu + Mehico v>i
vi2c hình thành Trung tâm Qu:c t- c%i thi2n gi:ng ngô và lúa mì (CIMMYT) + Mehico;
ti-p theo là vi2c hình thành Vi2n Nghiên CGu Lúa Qu:c T- (IRRI) + Philippines và Vi2n
Nghiên CGu Qu:c Gia šn ð (IARI). Cây m+ ñQu cho cách m=ng xanh là cây ngô sau ñ-n
lúa mì và lúa.
Cách m=ng xanh có hai thành t0u vưMt b.c là:
•
T=o ra ñưMc gi:ng m>i có năng su#t cao mà ñ:i tưMng chính là cây lương th0c.
•
Dùng tP hMp các bi2n pháp k_ thu.t ñ phát huy h-t kh% năng c@a gi:ng m>i: th@y lMi,
phân bón, thu:c trF sâu, di2t c‚,...
Tuy cách m=ng xanh có k-t qu% to l>n nhưng nó cũng b c l nh&ng h=n ch-, ñUc bi2t vT khía
c=nh b%o v2 môi trư ng:
•
Mu:n th0c hi2n cách m=ng xanh ph%i có ñQy ñ@ phân bón, thu:c trF sâu và công tác
th@y lMi t:t; gi:ng m>i chx phát huy ñưMc khi có các ñiTu ki2n này mà nư>c nghèo thì
thi-u v:n, thi-u năng lưMng khó ñáp Gng nPi.
Khoa Môi trư ng
21
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
Các gi:ng cây tr8ng ñ5a phương ñưMc coi là ngu8n nguyên li2u di truyTn quí giá ñã b5
ñào th%i, lãng quên.
•
Do áp dIng nhiTu phân bón, thu:c trF sâu, cơ gi>i hoá, ñi2n khí hóa, th@y lMi hóa nên
ñã không tránh kh‚i làm ô nhiJm môi trư ng, suy thoái ñ#t ñai.
4.1.5.2. ðánh b t và nuôi trbng thud h/i s/n
Các ñ=i dương trên Trái ñ#t chGa ngu8n th0c phSm vô cùng quí giá. Cá và các s%n phSm
bi n khác là nh&ng thGc ăn có ch#t lưMng cao vì protein c@a chúng chGa các lo=i acid amin
không thay th- ñưMc và dJ tiêu hoá. Tuy nhiên, ñánh bHt và khai thác quá mGc sc tác ñ ng
ñ-n s0 phIc h8i ngu8n lMi và suy gi%m ña d=ng sinh hOc.
Song song v>i ñánh bHt, nuôi tr8ng thuj s%n cũng ñưMc phát tri n m=nh mc + c% môi
trư ng nư>c ngOt và nư>c mUn ven b . Nuôi tr8ng thuj s%n ñóng góp tích c0c trong vi2c
ña d=ng hoá khSu phQn thGc ăn hàng ngày và là ngu8n cung c#p ngo=i t2 quan trOng + các
nư>c ñang phát tri n. Tuy nhiên, ho=t ñ ng nuôi tr8ng không quy ho=ch t:t sc tác ñ ng
tiêu c0c ñ-n môi trư ng: nhiJm mUn ñ#t, ô nhiJm nư>c,..
4.1.5.3. S4 phát tri
nư>c phát tri n, và tF nh&ng năm 90 + các nư>c ñang phát tri n. Hi2n nay CNSH ñưMc coi
là m t hư>ng phát tri n ưu tiên. Các lĩnh v0c trong CNSH g8m:
+ Công ngh2 lên men s%n xu#t các ch- phSm vi sinh dùng trong chăn nuôi, tr8ng trOt và
b%o qu%n.
+ Công ngh2 t- bào th0c v.t ñ nhân nhanh và phIc tráng các gi:ng cây lương th0c, cây
công nghi2p, cây ăn qu%. Vi2c Gng dIng công ngh2 nuôi c#y mô và t- bào trong lai
t=o, chOn lOc gi:ng cây tr8ng và rút ngHn th i gian t=o gi:ng.
+ Công ngh2 enzym ñ s%n xu#t acid amin tF nhiTu ngu8n nguyên li2u, lên men rưMu,
ch- t=o các c%m Gng sinh hOc (biosensor) và thu:c phát hi2n ch#t ñ c
+ Công ngh2 gen là công ngh2 cao và quy-t ñ5nh s0 thành công c@a cách m=ng CNSH.
Bang công ngh2 gen nhiTu lo=i th0c phSm bi-n ñPi gen ñã xu#t hi2n. Sinh v.t bi-n ñPi
gen cho năng su#t cao, ñem l=i lMi ích cho ngư i s%n xu#t. Tuy v.y ch#t lưMng, nh&ng
%nh hư+ng c@a các s%n phSm này ñ-n sGc kho” con ngư i và môi trư ng ñ-n nay còn
chưa ñưMc làm rõ.
4.2. Nhu cPu v+ văn hoá, du lcch c2a con ngư i
4.2.1. Nhu c#u v6 văn hoá
4.2.1.1. Di2n trình lJch s… n\n văn hóa thE gi i và [ nư c ta
DiJn trình l5ch sK xã h i, văn hoá c@a loài ngư i ñưMc chia thành 4 th i kỳ sau:
+
Th i kỳ thu lư^m (hái lưMm săn bHt) tương Gng v>i th i ñ=i ñá cũ trong kh%o cP hOc,
tF kh+i th@y ñ-n cách ñây kho%ng 1 v=n năm.
+
Th i kỳ nông nghi%p (tr8ng trOt chăn nuôi) tương Gng v>i th i ñ=i ñá m>i và th i ñ=i
kim khí (ñ8ng, ñ8ng thau, sHt) cách ñây kho%ng m t v=n năm ñ-n kho%ng th- kj XVI i
XVII.
+
Th i kỳ công nghi%p tF cu c cách m=ng công nghi2p + Châu Âu (th- kj XVI i XVII)
ñ-n kho%ng trư>c và sau chi-n tranh th- gi>i thG hai (1945).
+
Th i kỳ h u công nghi%p diJn ra + Châu Âu, BHc M_, Nh.t,... tF cu c cách m=ng khoa
hOcicông ngh2 và cu c cách m=ng tin hOc + nKa sau th- kj XX và có th kéo dài sang
th- kj XXI.
Văn hóa bao g8m tPng th các ñUc trưng i di2n m=o vT tinh thQn, v.t ch#t, tri thGc, tình c%m,...
khHc hOa nên b%n sHc c@a m t c ng ñ8ng ngư i như gia ñình, xóm làng, vùng, miTn, qu:c gia,
xã h i,...Văn hóa không chx bao g8m ngh2 thu.t, văn chương mà c% nh&ng l:i s:ng, nh&ng
quyTn cơ b%n c@a con ngư i, nh&ng h2 th:ng giá tr5, nh&ng truyTn th:ng, phong tIc, t.p quán,
tín ngư•ng, tôn giáo,...
•
Khoa Môi trư ng
22
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
Con ngư i là ch@ th c@a văn hóa. Văn hóa hình thành trong m:i quan h2 và tác ñ ng qua
l=i c@a con ngư i vFa thích nghi vFa bi-n ñPi môi trư ng t0 nhiên và môi trư ng xã h i
t=o nên cái mà ngày nay khoa hOc gOi là “môi trư ng sinh thái nhân văn”. Văn hóa m t
khi ñã hình thành cũng là môi trư ng s:ng c@a con ngư i, t=o ra th- Gng xK c@a con ngư i
trong vi2c không ngFng c%i thi2n môi trư ng t0 nhiên và môi trư ng xã h i.
DiJn trình l5ch sK Vi2t Nam có th gi>i thi2u tóm tHt như sau:
+
Cách ñây kho%ng hơn 10.000 năm, ngư i Vi2t Nam cP ñã bi-t ch=m khHc trên vách ñá
hang ñ ng trên m t s: ñá cu i thu c văn hóa Hòa Bình i BHc Sơn.
+
Vào th i ñ=i Âu L=c (cách ñây 2.000 i 3.000 năm) xu#t hi2n các huyTn tho=i, các nghi thGc
nông nghi2p, văn chương truyTn mi2ng, tr:ng ñ8ng ðông Sơn, ñ8 g:m,...
+
Th i kỳ BHc thu c (kho%ng 1.000 năm) văn hoá Vi2t Nam có tính “ti-p xúc cư•ng
bGc” và giao thoa v>i văn hóa Trung Qu:c.
+
Trong các triTu ñ=i LýiTrQniLêiNguyJn, tF th- kj XI i XIX văn hoá Vi2t Nam ñã phát
tri n m=nh mc v>i h2 tư tư+ng Ph.t và Nho, văn vQn Hán Nôm, âm nh=c bát âm th i Lý,
TrQn và ca nh=c dân gian, ca nh=c cung ñình th i Lê, NguyJn.
+
Th i Pháp thu c có s0 ti-p xúc cư•ng bGc và giao thoa văn hoá Vi2t Pháp, Vi2t Âu.
Ch& qu:c ng& xu#t hi2n kéo theo s0 xu#t hi2n m t s: ngành ngh2 thu.t hi2n ñ=i như:
sơn dQu, sơn mài, k5ch nói, âm nh=c hi2n ñ=i, ñi2n %nh...
4.2.1.2. Nhu cVu v\ ñ i s5ng xã h i văn hoá s văn minh
Theo diJn trình l5ch sK, các quan h2 xã h i c@a con ngư i ngày càng phGc t=p và ña d=ng
hóa. TF xưa cho ñ-n nay, con ngư i có nh&ng quan h2 xã h i cơ b%n sau ñây:
+ Quan h% cùng dòng gi5ng: ñó là gia ñình, bao g8m gia ñình h=t nhân (vM, ch8ng và các
con chưa trư+ng thành) và gia ñình m+ r ng mà ta thư ng gOi là hO hàng. .
+ Quan h% cùng nơi cư trú: mà ta thư ng gOi là quan h2 láng giTng.
+ Quan h% cùng l^i ích: ví dI quan h2 cùng giai c#p, nghT nghi2p, cùng gi>i tính,...
4.2.2. Nhu c#u v6 du l9ch, gi,i trí c$a con ngư i
Con ngư i bên c=nh vi2c làm ăn, ñi l=i, hOc hành,... còn có nh&ng nhu cQu vT du l5ch, vui
chơi, gi%i trí,... Du l5ch là nh&ng cu c di chuy n ra kh‚i nơi mình + v>i nhiTu mIc ñích
khác nhau: tham quan di tích l5ch sK, thHng c%nh, thay ñPi không khí, nâng cao hi u bi-t
vT t0 nhiên và xã h i mà mình chưa quen bi-t, ch&a b2nh,...
Ngày nay, trên ph=m vi toàn th- gi>i, du l5ch ñã tr+ thành nhu cQu không th thi-u ñưMc
trong cu c s:ng c@a con ngư i và ho=t ñ ng du l5ch ñang tr+ thành m t ngành kinh tquan trOng + nhiTu nư>c. Du l5ch thư ng mang l=i hi2u qu% kinh t- cao và thư ng ñưMc
m2nh danh là ngành “công nghi2p không khói”.
Du l5ch có 4 chGc năng chính:
+
ChHc năng xã h i: phIc h8i sGc kho” và tăng cư ng sGc s:ng cho con ngư i,...
+
ChHc năng kinh tE: tăng kh% năng lao ñ ng c@a ngư i dân, t=o ra công vi2c làm ăn
m>i,...
+
ChHc năng sinh thái: t=o ra môi trư ng s:ng Pn ñ5nh vT mUt sinh thái,...
+
ChHc năng chính trJ: tăng cư ng hi u bi-t, c@ng c: hòa bình và tình ñoàn k-t c@a các
dân t c,...
ð:i v>i Vi2t Nam, trong xã h i quân ch@ do chính sách “b- môn t‚a c%ng” ñã h=n ch- r#t
nhiTu ñ-n vi2c trao ñPi thông tin v>i th- gi>i bên ngoài.
Hi2n nay Vi2t Nam th0c hi2n ñư ng l:i m+ cKa “mu:n làm b=n v>i t#t c% các nư>c”, phát
tri n kinh t- th5 trư ng; ho=t ñ ng giao lưu phát tri n văn hoáixã h i thông qua du l5ch
ñưMc ñSy m=nh. S: khách nư>c ngoài ñ-n du l5ch Vi2t Nam m„i năm m t tăng. Chúng ta
ñã qui ho=ch phát tri n du l5ch + c#p qu:c gia, c#p vùng và c#p txnh. NhiTu d0 án liên
doanh ho=t ñ ng du l5ch ñã ñưMc th0c hi2n.
Khoa Môi trư ng
23
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
Các tác ñ ng c$a du l9ch ñ n môi trư ng:
a. Tác ñ ng tích c4c
s B/o tbn thiên nhiên. Du l5ch góp phQn kh•ng ñ5nh giá tr5 và góp phQn vào vi2c b%o t8n
các di2n tích t0 nhiên quan trOng, phát tri n các khu b%o t8n, vư n qu:c gia, …
s Tăng cư ng chIt lư^ng môi trư ng. Du l5ch có th cung c#p nh&ng sáng ki-n cho vi2c
làm s=ch môi trư ng thông qua ki m soát ch#t lưMng không khí, nư>c, ñ#t, rác th%i; các v#n
ñT môi trư ng khác thông qua các chương trình quy ho=ch c%nh quan, thi-t k- xây d0ng và
duy tu b%o dư•ng các công trình ki-n trúc.
s ð\ cao môi trư ng. Vi2c phát tri n các cơ s+ du l5ch ñưMc thi-t k- t:t có th ñT cao giá tr5
các c%nh quan.
s C/i thi%n h, tVng cơ s[. Các cơ s+ h= tQng c@a ñ5a phương như sân bay, ñư ng sá, h2
th:ng c#p thoát nư>c, xK lý ch#t th%i, thông tin liên l=c có th ñưMc c%i thi2n thông qua ho=t
ñ ng du l5ch.
s Tăng cư ng hitr5 văn hóa và thiên nhiên c@a các ñi m du l5ch làm cho c ng ñ8ng ñ5a phương t0 hào vT di
s%n c@a hO và gHn liTn vào ho=t ñ ng b%o v2 các di s%n văn hóa du l5ch ñó.
b. Tác ñ ng tiêu c4c
s Anh hư[ng t i tài nguyên thiên nhiên: các ho=t ñ ng gi%i trí + các vùng bi n như bơi lUn, câu cá
th thao có th %nh hư+ng t>i các r=n san hô, nghT cá. Vi2c sK dIng năng lưMng nhiTu trong các ho=t
ñ ng du l5ch có th %nh hư+ng ñ-n khí quy n. Các nhu cQu vT năng lưMng, th0c phSm, và các lo=i
thGc ăn tươi s:ng khác %nh hư+ng ñ-n nhu cQu tiêu dùng c@a ngư i dân ñ5a phương. Vi2c xây d0ng
các cơ s+ h= tQng phIc vI du l5ch làm cho ñ#t b5 thoái hóa, nơi + c@a các loài hoang dã b5 m#t ñi,
làm gi%m giá tr5 c@a c%nh quan.
s Anh hư[ng t i nhu cVu và chIt lư^ng nư c: du l5ch là ngành công nghi2p tiêu thI nư>c nhiTu,
th.m chí hơn c% nhu cQu nư>c sinh ho=t c@a nhân dân ñ5a phương (m t khách du l5ch có th tiêu thI
lưMng nư>c g#p ñôi ngư i dân bình thư ng, kho%ng 200 lít/ngày).
s Làm gi/m tính ña d,ng sinh h•c: do xáo tr n nơi + c@a các loài hoang dã, khai hoang ñ
phát tri n du l5ch, gia tăng áp l0c ñ:i v>i nh&ng loài b5 ñe dOa do các ho=t ñ ng buôn bán và
săn bHt, tăng nhu cQu vT ch#t ñ:t, cháy rFng.
s ‚nh hư[ng ñEn văn hóa xã h i cWa c ng ñbng: các ho=t ñ ng du l5ch sc làm xáo tr n
cu c s:ng và c#u trúc xã h i c@a c ng ñ8ng ñ5a phương và có th có nh&ng tác ñ ng ch:ng l=i
các ho=t ñ ng truyTn th:ng trong vi2c b%o t8n và phát tri n bTn v&ng ña d=ng sinh hOc.
s Nư c th/i: n-u như không có h2 th:ng thu gom nư>c th%i cho khách s=n, nhà hàng thì
nư>c th%i sc ng#m xu:ng nư>c ngQm hoUc các th@y v0c lân c.n, làm lan truyTn nhiTu loai
d5ch b2nh như giun sán, ñư ng ru t, b2nh ngoài da, b2nh mHt hoUc làm ô nhiJm các th@y v0c
gây h=i cho c%nh quan và nuôi tr8ng th@y s%n.
s Rác th/i: vGt rác bFa bãi là v#n ñT chung c@a mOi khu du l5ch. Bình quân m t khách du
l5ch th%i ra kho%ng 1 kg rác th%i m t ngày. ðây là nguyên nhân gây m#t c%nh quan, m#t v2
sinh, %nh hư+ng ñ-n sGc kh‚e c ng ñ8ng và n%y sinh xung ñ t xã h i.
* Du l9ch b6n v ng
"Du lJch b\n vTng ñáp Hng các nhu cVu hi%n t,i cWa du khách và vùng du lJch mà vˆn
b/o ñ/m nhTng kh/ năng ñáp Hng nhu cVu cho các thE h% tương lai" (UNEP)
Du l5ch bTn v&ng ñòi h‚i ph%i qu%n lý t#t c% các d=ng tài nguyên theo cách nào ñó ñ có
th ñáp Gng các nhu cQu kinh t-, xã h i và thSm m_ trong khi vŽn duy trì ñưMc b%n sHc văn hóa,
các quá trình sinh thái cơ b%n, ña d=ng sinh hOc.
Phát tri n bTn v&ng du l5ch là n i dung quan trOng phát tri n du l5ch. MIc tiêu là sK dIng
hMp lý tài nguyên thiên nhiên, xã h i cho ho=t ñ ng du l5ch lâu dài. Các n i dung ch@ y-u ñ phát
tri n bTn v&ng ngành du l5ch bao g8m:
Khoa Môi trư ng
24
Bài gi ng Môi tr
ng và con ng
i – 9/2008
