Chỉ trích HAY là góp ý

Tôi đã từng có thời gian ở một số nước và làm việc với người nước ngoài, tôi nhận thấy họ có
tinh thần phản biện cao, tranh luận thẳng thắn, đóng góp nhiều ý kiến cho các kế hoạch, dự án
khi hội họp trước khi triển khai thực hiện công việc hoặc để cải tiến công việc tốt hơn. Trong đời
sống hằng ngày, họ cũng thường đóng góp ý kiến cho cá nhân khi được hỏi. Điều này rất hữu ích
cho công việc cũng như cho những người bạn của họ.
Dĩ nhiên, tôi làm việc với người Việt nhiều hơn, tôi thấy rõ và rất nản khi đưa ra một kế hoạch,
dự án để bàn thảo thì rất ít (hầu hết là không có) ý kiến phản biện, đóng góp để làm cho kế
hoạch, dự án tốt hơn. Họ chỉ nghe để đó cho dù họ có ý tưởng mới, hay nhưng họ không đóng
góp. Có nhiều nguyên nhân: Họ để dành vì sợ đứa khác thành công hơn mình. Họ sợ cấp trên.
Họ lười. Họ không muốn chịu một chút trách nhiệm nào. Họ thụ động. Nhưng khi công việc bắt
đầu triển khai thực hiện thì họ bắt đầu đưa ra ý kiến bàn ra, bàn lùi để không phải làm. Họ chỉ
trích chê bai. Khi công việc gặp thất bại hoặc có thiếu khuyết thì họ không đóng góp ý, góp công
để sửa sai mà càng chỉ trích, chê bai cá nhân (nhóm) người đưa ra kế hoạch một cách vùi dập,
nặng nề. Họ bình thản như không vì cho rằng họ chẳng liên quan gì dù lương vẫn nhận. Họ
không chịu hiểu rằng nếu công ty không phát triển thì họ mất việc.
Tại sao lại có sự khác biệt quá lớn như vậy? Xin thưa: Văn hóa, giáo dục.
Người Việt mình từ xưa đến giờ không được học phương pháp tư duy, không được học cách
phản biện, đóng góp một cách tử tế, đàng hoàng, nhưng lại bị nhiễm thói chỉ trích chê bai rất
nặng từ gia đình cho đến xã hội. Và nhầm lẫn chỉ trích, chê bai, xúc phạm, phán xét với đóng
góp ý kiến. Khi người bị chê bai, chỉ trích, phán xét ẩu phản ứng lại với những chỉ trích, chê bai
ấy thì họ thường ngụy biện và tiếp tục mắng người ta là "đóng góp ý kiến mà không tiếp thu."
Tôi gặp trường hợp này rất nhiều trong công việc cũng như trong các bài viết tôi viết trên trang
cá nhân.
Chúng ta hay thắc mắc tại sao người nước ngoài làm việc nhóm rất tốt còn người Việt thì không
thể làm việc nhóm. Chính vì nguyên nhân này.
Trong các gia đình người nước ngoài, ta thấy, cách họ giáo dục trẻ con rất khác người Việt. Một
đứa trẻ làm rơi vỡ cái dĩa, bố mẹ sẽ hỏi nó có bị cắt không, có bị thương không, họ sẽ giúp và chỉ
cách cho đứa trẻ dọn dẹp mảnh vỡ và dạy trẻ cách để cẩn thận hơn. Chẳng ai trách móc đứa trẻ vì
nó làm vỡ cái dĩa cả. Vì họ hiểu những điều: Có trách thì cái dĩa cũng đã vỡ. Trách không giúp
đứa trẻ học được cách cẩn thận hơn. Đứa trẻ sẽ bị tổn thương. Bản thân người lớn cũng có lúc
làm rơi vỡ đồ đạc.

Cách giáo dục, văn hóa ứng xử này giúp con người có được sự thấu hiểu, cảm thông và luôn giúp
nhau, hướng dẫn nhau trong cuộc sống, công việc. Các thành viên trong gia đình gắn kết hơn, vui
vẻ và thoải mái. Khi ra xã hội, với tư duy biết cảm thông, thấu hiểu, họ sẽ sẳn sàng giúp đỡ mà
không phán xét. Trong công việc họ luôn tôn trọng phản biện và các ý kiến đóng góp. Họ biết
cách đóng góp ý kiến một cách trung thực, chân thành để đạt được kết quả cao nhất và họ hiểu
việc thành công họ được hưởng lợi, việc thất bại họ sẽ cùng gánh thiệt thòi.
Trong gia đình Việt, ta thấy, cách giáo dục rất hà khắc, tội nghiệp cho ai lỡ phạm lỗi dù lỗi nhỏ
nhất từ người lớn cho đến trẻ con, nhất là trẻ con. Trẻ con làm rơi dĩa thì bị quát không cẩn thận,


ẩu tả, nghịch ngợm, đã bảo rồi mà không nghe. Họ mắng cho đến khi đứa trẻ phát hờn phát khóc
thì tiếp tục quát bắt nó không được khóc, bắt nó câm mồm. Chồng làm vỡ dĩa thì vợ lườm nguýt
xỉa xói, vợ làm vỡ dĩa thì chồng nói móc mỉa. Họ hơn thua nhau từng câu từng từ, chờ cơ hội để
trả đũa từng chút một để trút ẩn ức. Họ không hiểu rằng: Trách mắng đứa trẻ không làm cái dĩa
lành lại mà chỉ làm cho đứa trẻ cảm thấy tổn thương. Thậm chí họ cũng không hiểu rằng đó là
những lời gây tổn thương. Bản thân họ không hề muốn bị chỉ trích nhưng lại luôn chỉ trích, trách
mắng người khác để thể hiện quyền lực. Tổn thương cá nhân thì thổi phồng nhưng lại coi tổn
thương của thành viên khác là bình thường.
Cách giáo dục, văn hóa ứng xử này giết chết tình yêu thương, sự thấu hiểu, sự cảm thông và triệt
tiêu luôn sự phản biện, tôn vinh độc tài và coi trọng giá trị vật chất hơn con người. Không khí gia
đình thường nặng nề, khó chịu, áp lực. Khi ra xã hội sẽ quen thói chỉ trích, phán xét ẩu, chê bai
khi chưa hiểu rõ nguồn cơn. Trong công việc thì sợ bị đứa khác chỉ trích nên không dám lên
tiếng đóng góp, chỉ chờ nó thất bại để nói câu, "tao biết trước rồi nhưng mà tao không nói" để thể
hiện mình giỏi hơn người.
Tôi lớn lên ở miền Nam, phát âm dấu hỏi và ngã như nhau, khi viết vội thường phạm lỗi chính tả
dấu hỏi và dấu ngã, tôi thường được một số anh chị nhắc cho để sửa, tôi luôn cảm thấy mang ơn
họ. Trong các bài viết, thỉnh thoảng có một vài vấn đề tôi chưa hiểu đúng đủ, tôi cũng được anh
em bạn bè còm góp ý, tôi sửa và học thêm, tôi luôn tiếp thu, cầu thị và mang ơn họ, coi họ như
những người thầy của mình. Facebook của tôi gần năm ngàn bạn và mười mấy ngàn người theo
dõi nhưng số người đóng góp ý kiến cho tôi đếm chưa đầy một bàn tay. Trong khi đó, số người

chỉ trích, chê bai và phán xét ẩu để thể hiện thì nhiều vô số kể và cái đáng ghét, đáng buồn nhất
là họ ngụy biện: phán xét ẩu, chỉ trích là đóng góp.
Ví dụ tôi viết 1+1=3.
1. Người đóng góp sẽ bảo: "Voi, sai rồi, 1+1=2, em coi lại nhé."
2. Người chỉ trích sẽ bảo: "Ngu thế viết làm gì."
Theo tâm lý thông thường, người ta chỉ chỉ trích người (nhóm) mà mình ghét. Ấy thế nhưng với
người Việt mình thì bất kỳ ai cũng có thể trở thành đối tượng bị chỉ trích dù ai cũng không muốn
bị chỉ trích. Xem lại ví dụ trên, ta thấy, rõ ràng cách đóng góp thẳng thắn (1) rất đơn giản và hiệu
quả, người được nhận ý kiến đóng góp sẽ tiếp thu ngay và cảm ơn vì được đóng góp. Nhưng
ngược lại khi nhận lời chỉ trích (2) thì sẽ cảm thấy rất khó chịu và tuy sai nhưng vẫn để bụng chờ
cơ hội đứa kia sai để bật lại ngay.
Phân biệt rõ ràng hai khái niệm, ta thấy sự đóng góp là luôn cần thiết cho mỗi người, mỗi tổ chức
và làm cho con người, nhóm, tổ chức hoàn thiện hơn, công việc thành công hơn. Còn chỉ trích
chỉ đem lại sự thù ghét, chia rẽ và đổ vỡ. Bạn chọn phương pháp nào sẽ nói lên bạn là người như
thế nào.
Phong trào đấu tranh cho dân chủ tại VN gặp rất nhiều khó khăn, chưa thành công, trong đó có
một phần lớn ở việc cảm thông, chia sẻ, cùng gánh vác thì ít nhưng chê bai, chỉ trích phán xét ẩu
thì quá nhiều.


Ngày xưa, có thể vì thiếu kiến thức và do thói quen nên ta cứ nghĩ chỉ trích là đóng góp. Nhưng
ngày nay, khi có mạng xã hội, ta có thể dễ dàng tìm hiểu về định nghĩa của các khái niệm thì
chúng ta phải thay đổi tư duy đi để trước hết là giáo dục con cái trong gia đình, sau là ứng xử
ngoài xã hội, công việc cho phù hợp và hiệu quả, phải không ạ?!
14/2/2019