Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi trong quá trình dạy học lịch sử lớp 12 ở trường THPT giao thủy tỉnh nam định

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

VŨ VĂN THẢO

PHƢƠNG PHÁP BỒI DƢỠNG HỌC SINH GIỎI
TRONG QUÁ TRÌNH DẠY HỌC LỊCH SỬ LỚP 12
Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG GIAO THỦY
TỈNH NAM ĐỊNH

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM LỊCH SỬ

HÀ NỘI – 2017


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

VŨ VĂN THẢO

PHƢƠNG PHÁP BỒI DƢỠNG HỌC SINH GIỎI TRONG
QUÁ TRÌNH DẠY HỌC LỊCH SỬ LỚP 12
Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG GIAO THỦY
TỈNH NAM ĐỊNH

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM LỊCH SỬ
Chuyên ngành Lý luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Lịch sử
Mã số 60 14 01 11

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS-TS. Trịnh Đình Tùng

HÀ NỘI – 2017


LỜI CẢM ƠN
Trong suốt thời gian học tập tại trường Đại học Giáo Dục – Đại học
Quốc Gia Hà Nội tôi đã nhận được sự quan tâm, giảng dạy nhiệt tình của quý
thầy cô, nhất là các thầy cô giáo đến từ Khoa Sư phạm.
Đặc biệt trong quá trình làm luận văn tốt nghiệp, bản thân tôi rất vinh
dự được PSG.TS Trịnh Đình Tùng trực tiếp hướng dẫn khoa học. Thầy đã tận
tình chỉ bảo, chia sẻ, động viên và tạo mọi điều kiện để tôi có thể hoàn thành
luận văn theo kế hoạch với kết quả tốt nhất.
Vì vậy với lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin gửi tới PSG.TS Trịnh Đình
Tùng cùng quý thầy cô giảng viên Khoa Sư phạm lời cảm tạ chân thành và
lòng tri ân sâu nặng nhất.
Mặc dù đã rất cố gắng, song luận văn vẫn không tránh khỏi những thiếu
sót và hạn chế. Tôi rất mong nhận được sự chỉ bảo và những ý kiến đóng góp
quý báu của quý thầy cô giáo và các bạn đồng nghiệp.
Giao Thủy, tháng 11 năm 2017
Tác giả

Vũ Văn Thảo


DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
CHỮ VIẾT TẮT

CHỮ VIẾT THƢỜNG

GV

Giáo viên

HS

Học sinh

HSG

Học sinh giỏi

LS

Lịch sử

NXB

Nhà xuất bản

THPT

Trung học phổ thông

TR

Trang


DANH MỤC CÁC BẢNG
Trang
Bảng 1.1. Các phẩm chất, khả năng, năng lực cần thiết của HSG ................. 11

Bảng 2.1. Bảng mẫu phiếu ghi chép ............................................................. 30
Bảng 2.2. Nội dung, mức độ cần đạt và câu hỏi chuyên đề “Phong trào giải
phóng dân tộc thế giới từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai đến cuối thế kỉ
XX” ................................................................................................................ 43
Bảng 2.3. Đáp án chính xác của các câu hỏi trắc nghiệm phần luyện tập vận
dụng của giáo án thực nghiệm ...................................................................... 87
Bảng 2.4. Kết quả thực nghiệm sư phạm ...................................................... 88
Bảng 2.5. So sánh độ chênh lệch điểm giữa lớp thực nghiệm và .................. 88


DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ
Trang
Biểu đồ 2.1. Điểm lớp thực nghiệm ............................................................... 89
Biểu đồ 2.2. Điểm lớp đối chứng ................................................................... 90


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
CHƢƠNG 1...................................................................................................... 9
PHƢƠNG PHÁP BỒI DƢỠNG HỌC SINH GIỎI TRONG QUÁ TRÌNH
DẠY HỌC LỊCH SỬ LỚP 12 Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔTHÔNG.
........................................................................................................................... 9
LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN .......................................................................... 9
1.1. Cơ sở lý luận .............................................................................................. 9
1.1.1. Quan niệm về phương pháp bồi dưỡng HSG trong quá trình dạy học
lịch sử ở trường THPT ...................................................................................... 9
1.1.2. Những phẩm chất và năng lực đối với học sinh giỏi môn Lịch sử ở
trường THPT. .................................................................................................. 10
1.1.3. Các cách phân loại đối tượng bồi dưỡng HSG môn LS ở trường phổ
thông ................................................................................................................ 11

1.1.4. Những yêu cầu đối với bồi dưỡng học sinh giỏi môn Lịch sử ............. 12
1.1.5. Vai trò, ý nghĩa của công tác bồi dưỡng học sinh giỏi Lịch sử ở trường
THPT ............................................................................................................... 14
1.2. Cơ sở thực tiễn của công tác bồi dưỡng học sinh giỏi Lịch sử ở trường
THPT ............................................................................................................... 17
1.2.1. Về Giáo viên ......................................................................................... 18
1.2.2. Về học sinh ............................................................................................ 22
1.2.3. Về phụ huynh học sinh .......................................................................... 25
1.2.4. Về phía nhà trường ................................................................................ 27


CHƢƠNG 2: CÁC HÌNH THỨC VÀ BIỆN PHÁP BỒI DƢỠNG HỌC
SINH GIỎI MÔN LỊCH SỬ LỚP 12 Ở TRƢỜNG THPT GIAO THỦY.
......................................................................................................................... 29
THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ....................................................................... 29
2.1. Các hình thức bồi dưỡng học sinh giỏi môn Lịch sử ở trường THPT Giao
Thủy................................................................................................................. 29
2.1.1. Bồi dưỡng học sinh giỏi môn Lịch sử trong quá trình dạy học các bài
trên lớp ............................................................................................................ 29
2.1.2. Bồi dưỡng học sinh giỏi môn Lịch sử trong quá trình dạy học các hoạt
động ngoài lớp (ngoại khóa) ........................................................................... 30
2.1.3. Bồi dưỡng học sinh giỏi trong các lớp chuyên biệt .............................. 32
2.1.4. Bồi dưỡng học sinh giỏi trong quá trình tự học .................................... 34
2.2. Các biện pháp bồi dưỡng học sinh giỏi môn Lịch sử lớp 12 ở trường
THPT Giao Thủy tỉnh Nam Định ................................................................... 36
2.2.1. Phát hiện, lựa chọn học sinh có khả năng học giỏi môn Lịch sử , thành
lập đội tuyển HSG ........................................................................................... 36
2.2.2. Xác định mức độ kiến thức bồi dưỡng cho học sinh giỏi .................... 40
2.2.3. Bồi dưỡng phương pháp tư duy lịch sử ................................................ 48
2.2.4. Bồi dưỡng phẩm chất, năng lực ............................................................ 52

2.3. Thực nghiệm sư phạm .............................................................................. 84
2.3.1. Mục đích của thực nghiệm .................................................................... 84
2.3.2. Nội dung của thực nghiệm .................................................................... 85
2.3.3. Phương pháp tiến hành thực nghiệm..................................................... 85
2.3.4. Tổ chức tiến hành thực nghiệm ............................................................. 86
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................... 92
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ ........... 95
CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN VĂN ................................ 95
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 96
PHỤ LỤC ....................................................................................................... 99



MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài.
Sau 30 năm đổi mới, sự nghiệp giáo dục và đào tạo đã đạt được những kết
quả quan trọng, rất có ý nghĩa trong viê ̣c thực hiê ̣n sứ mê ̣nh nâng cao dân trí,
đào tạo nhân lực và bồi dưỡng nhân tài cho đất nước. Tuy nhiên, bên cạnh “
những thành tựu quan trọng, góp phần to lớn vào sự nghiệp xây dựng và bảo
vệ Tổ quốc” của ngành giáo dục, Nghị quyết về đổi mới căn bản và toàn diện
nền Giáo dục của Đảng Cộng sản Việt Nam đã chỉ ra “ Phương pháp giáo
dục, việc thi, kiểm tra và đánh giá kết quả còn lạc hậu và thiếu thực
chất…Đội ngũ nhà giáo…bất cập về chất lượng”[28. tr. 11].
Như vậy Đảng ta đã đánh giá “ Phương pháp giáo dục” của nước ta còn
“lạc hậu”. Sự “lạc hậu” về “phương pháp giáo dục” biểu hiện ở mọi bậc học
và các môn học trong đó có môn LS. LS là bộ môn có vai trò quan trọng đối
với việc phát triển năng lực, đặc biệt là các phẩm chất: yêu gia đình, yêu Tổ
quốc, yêu đồng bào của người học. Tuy nhiên chất lượng dạy và học LS ở các
bậc học trong đó có bậc học THPT còn nhiều yếu kém. Điều này được minh
chứng qua kết quả của học sinh trong các kì thi tuyển sinh Đại học, Cao đẳng

và THPT Quốc gia: mỗi năm số học sinh bị điểm liệt môn LS lên tới hàng
nghìn em, trong khi đó số học sinh đạt từ 8,0 điểm trở lên chiếm tỉ lệ rất nhỏ.
Những con số trên chứng tỏ học sinh khá, giỏi môn LS ở các trường THPT là
rất hiếm.
Có nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng trên, song một trong những lí do
làm cho học sinh chán học và bị điểm kém môn LS là do đội ngũ nhà giáo LS
ở các trường THPT chưa tìm ra được phương pháp dạy học tích cực, nhất là
chưa có phương pháp hiệu quả nhằm tìm kiếm, bồi dưỡng, phát triển những
học sinh có năng khiếu bộ môn trở thành học sinh giỏi LS. Điều này không
chỉ ảnh hưởng tới việc thực hiện các mục tiêu của ngành giáo dục mà còn để
lại hậu quả đáng tiếc cho tương lai của bộ môn: không có học sinh giỏi LS thì
làm sao có giáo viên giỏi và nhà khoa học LS giỏi! Không có giáo viên giỏi
1


LS thì khó có học sinh yêu thích và học giỏi LS, không có nhà khoa học LS
giỏi thì ngành LS không thể phát triển tương xứng với sứ mệnh của nó.
Như vậy việc thay đổi cách nghĩ, cách làm của đội ngũ nhà giáo nhằm
nâng cao chất lượng dạy và học LS trong trường THPT đồng thời để đáp ứng
tốt yêu cầu đổi mới giáo dục là một trong những giải pháp quyết định.
Trường THPT Giao Thủy được thành lập từ năm 1965, qua hơn 50 năm
xây dựng và phát triển, THPT Giao Thủy đã trở thành một ngôi trường có
truyền thống dạy giỏi, học giỏi hàng đầu của tỉnh Nam Định. Thành tích đầy
tự hào đó là kết quả của sự nỗ lực phấn đấu không ngừng của tập thể sư phạm
và toàn thể học sinh nhà trường trong đó có giáo viên và học sinh giỏi bộ môn
LS. Tuy nhiên, đứng trước những thay đổi mang tính đột phá của kì thi THPT
Quốc gia, của sự cạnh tranh khốc liệt giữa các cơ sở giáo dục, giữa các giáo
viên trong cùng bộ môn nhằm khẳng định vị thế của mình thì việc tìm ra
phương pháp hiệu quả để bồi dưỡng HSG trong quá trình dạy học LS lớp 12
là vấn đề vô cùng cấp thiết. Mặt khác, bằng thực tiễn nhiều năm dạy học, tôi

nhận thấy điều kiện đầu tiên quyết định chất lượng dạy và học bộ môn là giáo
viên phải có phương pháp dạy học hiệu quả, đồng thời muốn có học sinh giỏi
LS trước hết giáo viên cần có phương pháp bồi dưỡng phù hợp.
Bởi vậy việc nghiên cứu về phương pháp bồi dưỡng HSG trong quá trình
dạy học Lịch sử lớp 12 là một đề tài mới cần khai thác và là một đề tài quan
trọng cấp thiết góp phần nâng cao chất lượng dạy và học bộ môn LS ở trường
THPT. Xuất phát từ những lí do trên mà chúng tôi chọn vấn đề “Phương pháp
bồi dưỡng học sinh giỏi trong quá trình dạy học LS lớp l2 ở trường THPT
Giao Thủy tỉnh Nam Định” làm đề tài luận văn cao học chuyên ngành lý luận
và phương pháp dạy học LS.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề.
Việc nghiên cứu về phương pháp dạy học nói chung và phương pháp
dạy học LS nói riêng được nhiều nhà khoa học trong và ngoài nước dành tâm

2


huyết quan tâm. Có thể khái quát các loại công trình nghiên cứu có liên quan
như sau:
Tiến sĩ N.G Đai ri (Liên Xô trước đây) trong cuốn “ Chuẩn bị giờ học
lịch sử như thế nào” đã khẳng định người thầy cần sử dụng đa dạng các hình
thức dạy học và thầy giáo phải bắt buộc biết rõ các thành tựu của khoa học LS
và các khoa học giáo dục. Ông cho rằng GV cần “ tổ chức một cách khoa học
quá trình sư phạm ở trên lớp. Việc tổ chức này được thể hiện ở chỗ làm cho
quá trình sư phạm phù hợp với các quy luật nhận thức thông qua việc sử dụng
những hình thức học tập có lợi nhất và qua cách thức tổ chức đúng đắn hoạt
động của HS”[ 7. tr. 20]. Như vậy N.G Đai ri đã nhấn mạnh đến vai trò quan
trọng của GV trong “quá trình sư phạm ở trên lớp” và GV cần “tổ chức đúng
đắn hoạt động của HS” tức là GV cần thực hiện các phương pháp dạy học
hiệu quả.

Cuốn “ Phương pháp giảng dạy Lịch sử hiện đại” của NXB Giáo dục
Mát – xcơ – va, 1972 được tổ tư liệu trường Đại học Sư phạm Hà Nội I dịch
năm 1976 là công trình chuyên nghiên cứu về phương pháp dạy học LS hiện
đại. Trong công trình này các tác giả đã khẳng định người GV trong quá trình
dạy học cần xác định bằng cách nào để đến với HS có nghĩa là GV cần tìm ra
con đường phù hợp để đưa kiến thức đến với HS. Như vậy các tác giả của
công trình tiếp tục coi phương pháp dạy học là yếu tố quan trọng nhằm đạt
hiệu quả cao trong dạy học LS.
Văn kiện Đại hội đại biểu lần thứ XII của Đảng Cộng sản Việt Nam
cũng khẳng định “Đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục, đào tạo theo hướng
mở, hội nhập, …, quan tâm hơn đến yêu cầu tăng cường kỹ năng sống… thức
nâng cao kiến chuyên sâu … phát huy tư duy sáng tạo, năng lực tự nghiên
cứu... Đổi mới mục tiêu, nội dung, hình thức kiểm tra, thi và đánh giá.”
[28.tr.34]. Từ định hướng này có thể khẳng định trong quá trình đổi mới giáo
dục, Đảng ta rất chú trọng đến công tác “ thức nâng cao kiến chuyên sâu …
phát huy tư duy sáng tạo, năng lực tự nghiên cứu...” [28.tr.31] điều đó có
3


nghĩa là việc bồi dưỡng phát triển về kiến thức, tư duy và năng lực cho HS
cũng như việc đổi mới phương pháp giảng dạy và kiểm tra đánh giá là nhiệm
vụ quan trọng của ngành giáo dục.
Cuốn Hồ Chí Minh “ Bàn về công tác giáo dục”, NXB Sự thật, Hà Nội
1972 gồm những bài viết, bài nói chuyện, thư gửi các cán bộ giáo viên ngành
giáo dục…đã nhấn mạnh động cơ và phương pháp học tập, việc gắn học với
hành, lí luận với thực tiễn … Người khuyên GV phải biết dạy cái gì, dạy như
thế nào để học sinh hiểu bài nhanh chóng, nhớ lâu, tiến bộ nhanh, dạy và học
không câu nệ, hình thức, nhồi sọ cốt yếu là phải làm cho người học hiểu sâu
sắc vấn đề.
Phan Ngọc Liên và Trần văn Trị trong cuốn “ Phương pháp giảng dạy

lịch sử”, NXB Giáo dục, 1976 đã giành một phần nội dung để nói về phương
pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông.
Phan Ngọc Liên (chủ biên) và Trịnh Đình Tùng, Nguyễn Thị Côi trong
cuốn “ Phương pháp giảng dạy lịch sử”, tập 1, NXB Đại học Sư phạm, 2002
cũng đề cập tới phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông như một
nhân tố quan trọng trong quá trình dạy học.
Cuốn “ Hướng dẫn ôn tập và làm bài thi môn Lịch sử” – Nguyễn Thị Côi
, Trần Bá Đệ, Nguyễn Tiến Hỷ, Đặng Thanh Toán, Trịnh Tùng, NXB Đại học
Quốc gia Hà Nội, 1998 xác định nội dung cơ bản của các khóa trình lịch sử
lớp 12 THPT, kiến thức cơ bản của một số vấn đề chủ yếu trong chương trình
Lịch sử lớp 12 THPT.
Cuốn “ Ôn tập và bồi dưỡng học sinh giỏi THPT môn Lịch sử” –
Nguyễn Sĩ Quế, Hoàng Năng Định, Nguyễn Thanh Lường, NXB Giáo dục,
2003 xác định kiến thức cơ bản trong chương trình lịch sử lớp 12, một số nội
dung cần chuẩn bị cho kì thi học sinh giỏi quốc gia, hướng dẫn ôn thi và làm
bài thi môn LS, hướng dẫn cách trả lời một số câu hỏi.
Các tác giả Trịnh Đình Tùng(chủ biên) - Trần Huy Đoàn – Nguyễn Thị
Hương trong cuốn “Bồi dưỡng Học sinh giỏi môn Lịch sử trung học phổ
4


thông”, NXB Giáo dục Việt Nam, 2012 khẳng định “ vấn đề phát hiện, tuyển
chọn và bồi dưỡng HSG các bộ môn nói chung môn Lịch sử nói riêng là một
trong những nhiệm vụ của người GV trường phổ thông” [24.tr.8]. Để thực
hiện nhiệm vụ đó, các tác giả cho rằng trong phương pháp bồi dưỡng HSG
môn LS ở trường phổ thông GV cần “ phải xác định động cơ, hứng thú học
tập Lịch sử cho HS và phải sớm hình thành ở HS những năng lực học và làm
bài thi môn LS”[24.tr.8]
Tác giả Hoàng Thanh Tú trong cuốn “ Phương pháp ôn tập lịch sử ở
trường THPT một số vấn đề lí luận và thực tiễn”, NXB Đại học Quốc gia Hà

Nội, 2012 khẳng định tầm quan trọng, những yêu cầu cơ bản, hình thức và
biện pháp tổ chức hướng dẫn ôn tập trong dạy học lịch sử ở trường THPT.
Các tác giả Nguyễn Thị Hương, Lê Thị Sông Hương, Nguyễn Hồng
Liên, Nguyễn Văn Ninh, Tài liệu ôn thi THPT Quốc gia môn Lịch sử, NXB
Đại học Quốc gia Hà Nội 2015 đã đề xuất nhiều câu hỏi đa dạng theo tinh
thần đổi mới của kì thi THPT quốc gia.
Như vậy ở những góc độ tiếp cận khác nhau, các nhà nghiên cứu đã đề
cập rất nhiều đến phương pháp dạy học nói chung và phương pháp dạy học
Lịch sử nói riêng. Qua các nghiên cứu tiêu biểu của các nhà giáo dục học, sử
học trong và ngoài nước nói trên chúng tôi nhận thấy phương pháp dạy học là
một trong những yếu tố quyết định chất lượng dạy và học bộ môn. Các tác giả
cũng đưa ra nhiều phương pháp cụ thể trong quá trình dạy học LS và nhiều
nhà khoa học, nhà giáo đã dày công sưu tầm, tuyển chọn, đề xuất những bộ
câu hỏi, đề thi LS ở nhiều cấp độ nhận thức dành cho các đối tượng HS khác
nhau. Đó là nguồn tư liệu khoa học quý giá giúp chúng tôi lựa chọn và thực
hiện đề tài nghiên cứu.
Tuy nhiên các tài liệu trên mới tập trung vào việc giới thiệu các dạng
câu hỏi, bài tập, các đề thi qua nhiều năm… hoặc một số vấn đề lí luận về
phương pháp ôn tập, kiểm tra, còn việc bằng cách nào để HS làm tốt các câu
hỏi, bài tập và đề thi đó lại chưa được nghiên cứu một cách chi tiết và thấu
5


đáo. Đây thực sự là một khó khăn lớn cho GV và HS trong quá trình dạy học
LS. Nói một cách khác, cho đến nay chưa có một công trình khoa học nào
nghiên cứu chuyên sâu về phương pháp bồi dưỡng cho đối tượng HSG trong
quá trình dạy học Lịch sử nói chung và HS lớp 12 ở trường THPT nói riêng.
Xuất phát từ thực tiễn trên đồng thời nhận thấy ý nghĩa to lớn của việc
nghiên cứu phương pháp bồi dưỡng HSG trong quá trình dạy học LS lớp 12
nên chúng tôi đã lựa chọn đề tài “Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi trong

quá trình dạy học Lịch sử lớp 12 ở trường THPT Giao Thủy tỉnh Nam Định”.
3. Mục đích nghiên cứu.
- Khẳng định vai trò ý nghĩa của phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi
trong quá trình dạy học Lịch sử lớp 12.
- Đề xuất các phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi phù hợp trong quá
trình dạy học Lịch sử lớp 12 nhằm nâng cao chất lượng dạy và học bộ môn ở
trường THPT Giao Thủy. Các phương pháp đó có thể vận dụng vào bồi
dưỡng HS giỏi môn Lịch sử ở các trường THPT khác trong cả nước.
- Thực nghiệm để kiểm chứng các phương pháp sư phạm từ đó rút ra
kết luận khoa học về phương phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi trong quá
trình dạy học Lịch sử lớp 12 ở trường THPT.
4. Câu hỏi nghiên cứu.
Phương pháp bồi dưỡng nào có hiệu quả đối với học sinh giỏi Lịch sử
lớp 12 ở trường THPT Giao Thủy?
5. Giả thuyết nghiên cứu.
Nếu đề xuất được phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi phù hợp trong
quá trình dạy học Lịch sử lớp 12 thì sẽ nâng cao chất lượng dạy học bộ môn ở
trường THPT.
6. Nhiệm vụ nghiên cứu.
- Nhiệm vụ nghiên cứu lý luận: Tìm hiểu cơ sở lý luận về phương pháp
dạy học, phương pháp dạy học Lịch sử nói chung, tìm hiểu phương pháp bồi
dưỡng học sinh giỏi Lịch sử lớp 12 để rút ra kết luận.
6


- Nhiệm vụ nghiên cứu thực tiễn: Tìm hiểu tình hình học sinh và thực
trạng dạy, học Lịch sử ở trường THPT Giao Thủy, phân tích những mặt
mạnh, điểm yếu của giáo viên và học sinh, thời cơ và thách thức của xu
hướng đổi mới giáo dục, từ đó tìm ra phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi
phù hợp nhằm nâng cao chất lượng trong quá trình dạy học Lịch sử lớp 12.

- Thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng các phương pháp mà luận văn
đưa ra, từ đó rút ra kết luận khoa học về phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi
trong quá trình dạy học Lịch sử lớp 12 ở trường THPT.
7. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu.
7.1. Khách thể nghiên cứu.
- Quá trình dạy học môn Lịch sử ở trường THPT Giao Thủy.
7.2. Đối tượng nghiên cứu.
- Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi trong quá trình dạy học Lịch sử
lớp 12 ở trường THPT Giao Thủy.
8. Phạm vi nghiên cứu.
- Luận văn không nghiên cứu phương pháp bồi dưỡng cho mọi đối
tượng học sinh trong quá trình dạy học Lịch sử ở trường phổ thông, mà đề tài
giới hạn trong việc đề xuất các phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi trong
quá trình dạy học Lịch sử lớp 12 ở trường phổ thông Giao Thủy tỉnh Nam
Định.
9. Phƣơng pháp nghiên cứu.
Phương pháp nghiên cứu lí luận:
- Đề tài nghiên cứu dựa trên những quan điểm lí luận của chủ nghĩa
Mác – Lê nin và tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước về
giáo dục phổ thông, quan điểm giáo dục lịch sử cho học sinh phổ thông trong
giai đoạn hiện nay. Trên quan điểm này, tác giả tìm hiểu các tác phẩm kinh
điển của C. Mác, Ph.Enghen, V.I.Lênin, Hồ Chí Minh, văn kiện Đảng Cộng
sản Việt Nam về giáo dục, nghiên cứu chương trình SGK lớp 12, các nguồn
tài liệu liên quan nhằm trang bị cơ sở lí luận, cơ sở phương pháp của đề tài.
7


- Kết hợp phương pháp lịch sử và phương pháp lô-gích trong nghiên
cứu các tài liệu khoa học có liên quan đến đề tài trong việc sử dụng phương
pháp dạy học, bồi dưỡng học sinh giỏi.

- Lý luận về tâm lý học, giáo dục học và phương pháp dạy học LS của
các nhà khoa học giáo dục và giáo dục LS.
Phương pháp điều tra thực tế và phương pháp quan sát:
+ Dự giờ, điều tra xã hội học, trao đổi thảo luận với GV và HS, phụ
huynh HS
+ Sử dụng các giác quan, phương tiện để lưu lại các hình ảnh về học
sinh để có cơ sở đánh giá nhận xét học sinh.
Phương pháp thực nghiệm: Soạn giáo án dạy thực nghiệm gồm các
dạng câu hỏi và bài tập, một số đề kiểm tra ở trường THPT Giao Thủy tỉnh
Nam Định để kiểm tra kết quả những biện pháp sư phạm mà đề tài đặt ra.
Một số phương pháp nghiên cứu khác: Phương pháp thống kê toán học,
phương pháp tổng kết kinh nghiệm giáo dục, phương pháp chuyên gia.
10. Đóng góp của đề tài.
- Khẳng định vai trò, ý nghĩa của công tác bồi dưỡng học sinh giỏi
trong quá trình dạy học Lịch sử lớp 12 ở trường THPT.
- Đề xuất phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi trong quá trình dạy học
LS lớp 12 ở trường THPT.
11. Cấu trúc của luận văn.
Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, luận văn
gồm hai chương:
Chƣơng 1: Phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi trong quá trình dạy
học Lịch sử lớp 12 ở trường THPT. Lí luận và thực tiễn.
Chƣơng 2: Các hình thức và biện pháp bồi dưỡng bồi dưỡng học sinh
giỏi môn Lịch sử lớp 12 ở trường THPT Giao Thủy. Thực nghiệm sư phạm

8


CHƢƠNG 1
PHƢƠNG PHÁP BỒI DƢỠNG HỌC SINH GIỎI TRONG QUÁ TRÌNH

DẠY HỌC LỊCH SỬ LỚP 12 Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔTHÔNG.
LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
1.1. Cơ sở lý luận
Phương pháp bồi dưỡng HSG trong quá trình dạy học Lịch sử lớp 12 là
một trong những nhân tố quyết định chất lượng dạy học Lịch sử ở trường
THPT. Vì vậy việc tiến hành bồi dưỡng HSG cần dựa trên các nguyên tắc sư
phạm nói chung về phương pháp dạy học LS nói riêng.
1.1.1. Quan niệm về phương pháp bồi dưỡng HSG trong quá trình dạy học
lịch sử ở trường THPT
Theo từ điển Tiếng Việt “ Phương pháp là hệ thống các cách sử dụng
để tiến hành một hoạt động nào đó”[31.tr.1].
Bồi dưỡng “là quá trình làm tăng thêm năng lực hoặc phẩm chất”(của
người được bồi dưỡng).[31.tr.1].
Học sinh “là trẻ em học tập ở nhà trường” [31.tr.1].
Giỏi “là có trình độ cao, đáng được khâm phục hoặc khen ngợi”.
[31.tr.1].
Như vậy học sinh giỏi là học sinh có trình độ cao (so với HS bình
thường).
Môn Lịch sử “là môn khoa học nghiên cứu quá trình phát triển của xã
hội loài người, hay của quốc gia, dân tộc” [31.tr.1].
Học sinh giỏi môn Lịch sử là học sinh có trình độ cao về môn Lịch sử
(so với HS bình thường).
Ngoài khái niệm trên chúng tôi xin trích dẫn một số quan điểm về
HSG:
“HSG là học sinh chứng minh được trí tuệ ở trình độ cao và có khả
năng sáng tạo, thể hiện một động cơ học tập mãnh liệt và đạt xuất sắc trong
lĩnh vực lý thuyết khoa học; người cần một sự giáo dục đặc biệt và sự phục
9

vụ đặc biệt để đạt được trình độ tương ứng với năng lực của người đó”
(Georgia Law)[27.tr.2].
Cơ quan Giáo dục Hoa Kỳ miêu tả khái niệm “HS giỏi” như sau: Đó là
những học sinh có khả năng thể hiện xuất sắc hoặc năng lực nổi trội trong các
lĩnh vực trí tuệ, sự sáng tạo, khả năng lãnh đạo, nghệ thuật, hoặc các lĩnh vực
lí thuyết chuyên biệt. Những học sinh này thể hiện tài năng đặc biệt của mình
từ tất cả các bình diện xã hội, văn hóa và kinh tế” [27.tr.2].
Từ những quan niệm trên có thể kết luận: Phương pháp bồi dưỡng học
sinh giỏi trong quá trình dạy học LS là một yếu tố của quá trình dạy học Lịch
sử. Đó là việc GV sử dụng các con đường, hình thức, biện pháp tổ chức các
hoạt động học tập trong quá trình tương tác với học sinh nhằm phát triển cao
hơn phẩm chất, năng lực của những học sinh có năng khiếu và khả năng học
tốt môn LS.
1.1.2. Những phẩm chất và năng lực đối với học sinh giỏi môn Lịch sử ở
trường THPT.
Để quá trình bồi dưỡng học sinh giỏi trong quá trình dạy học Lịch sử
đạt hiệu quả tốt, một trong những điều kiện tiên quyết là người dạy phải xác
định được các tiêu chí làm căn cứ để xếp loại học sinh, từ đó khoanh vùng
chính xác được đâu là học sinh giỏi Lịch sử. Nhằm xây dựng chính xác các
tiêu chí của một học sinh giỏi Lịch sử, chúng tôi căn cứ vào những tài liệu
khoa học có liên quan đến lĩnh vực giáo dục, tham khảo những quan điểm về
HSG.
Căn cứ vào mục tiêu về phẩm chất và năng lực cần đạt của HS bậc
THPT, chúng tôi những phẩm chất và năng lực cần đạt của một HSG Lịch sử,
đó là:

10


Bảng 1.1. Các phẩm chất, khả năng, năng lực cần thiết của HSG

Phẩm chất tâm lý

Khả năng, năng lực

- Có tình cảm, động cơ, mục đích học - Ghi nhớ nhanh, bền vững, chính
tập đúng đắn

xác.

- Tính chuyên cần, tích cực cao

. - Biết cách hình thành kiến thức LS
khoa học.

- Giàu ý chí, niềm tin, kiên trì, cầu thị - Tự học tốt
trong học tập.
- Tự chủ, trung thực, thực hiện tốt kỷ - Phát hiện kịp thời và giải quyết hợp
luật trong mọi hoạt động.

lí các vấn đề.

- Có tính phê phán, hoài nghi khoa - Thành thạo các thao tác tư duy
học.
- Có thế giới quan đúng đắn.

- Sáng tạo, linh hoạt trong học tập

1.1.3. Các cách phân loại đối tượng bồi dưỡng HSG môn LS ở trường phổ
thông
Có nhiều cách tiếp cận và phân loại học sinh giỏi trong quá trình dạy

học môn LS ở trường phổ thông. Dưới góc độ của GV bộ môn nhiều năm
thực hiện công tác dạy học và bồi dưỡng HSG, chúng tôi đưa ra cách phân
loại là căn cứ vào đối tượng nhiệm vụ, mục tiêu của quá trình bồi dưỡng.
Về đối tượng HSG lịch sử ở trường THPT Giao Thủy, chúng tôi căn cứ
vào mức độ đạt được về phẩm chất và năng lực của HS để phân chia thành:
HSG lịch sử nói chung: các em có khả năng, tư chất khá tốt để học tập bộ
môn lịch sử, với đối tượng này chúng tôi sẽ tiến hành bồi dưỡng HSG cấp
trường gắn với mục tiêu của kì thi THPT quốc gia là chủ yếu.
Đối với các em có tố chất nổi trội nhất trong số các em HSG trên chúng
tôi gọi là các em HSG xuất sắc. Với đối tượng này chúng tôi lựa chọn và bồi
dưỡng các em để thành lập đội tuyển dự thi kì thi HSG cấp tỉnh. Với đối
tượng này mục tiêu chúng tôi đặt ta là giành giải cao trong kì thi HSG cấp
tỉnh và điểm cao xuất sắc trong kì thi THPT quốc gia.
11


Ngoài ra trong quá trình bồi dưỡng nếu phát hiện HS có năng lực học
LS xuất sắc chúng tôi sẽ bồi dưỡng để các em tham gia kì thi chọn đội tuyển
HSG cấp tỉnh đi thi cấp khu vực và quốc gia.
1.1.4. Những yêu cầu đối với bồi dưỡng học sinh giỏi môn Lịch sử
1.1.4.1. Đặc điểm của tri thức Lịch sử
+ Kiến thức LS có tính quá khứ: LS loài người bao gồm những sự kiện
đã xảy ra trong quá khứ vì vậy khi HS học LS tức là các em không thể trực
tiếp quan sát mà chỉ nhận thức LS một cách gián tiếp thông qua các nguồn sử
liệu hoặc trên cơ sở phân tích, suy luận từ những sự kiện hiện tượng tương tự.
Nhận thức đúng đặc điểm này của kiến thức LS sẽ giúp GV và HS tránh được
việc hiện đại hóa LS trong quá trình dạy và học.
+ Tính không lặp lại: các sự kiện, hiện tượng LS đều gắn với bối cảnh
cụ thể về thời gian, không gian, nhân vật, điều kiện kinh tế, xã hội, tư
tưởng… và chỉ xảy ra một lần, không bao giờ lặp lại nguyên xi. Mặc dù có

nhiều sự kiện LS có những điểm tương đồng trong khi chúng xảy ra ở các
nước, các thời kỳ khác nhau, đôi khi có vẻ như lặp lại nhưng đó là sự lặp lại
trên cơ sở sự kế thừa và phát triển.
+ Tính cụ thể: LS xã hội loài người là chuỗi các sự kiện LS có mối liên
hệ lô-gích vì vậy học LS chính là học về các sự kiện LS. Tuy nhiên mỗi sự
kiện LS bao giờ cũng mang tính cụ thể tức là nó xảy ra phải gắn liền với mốc
thời gian, không gian và nhân vật cụ thể. Như vậy khi học LS, HS cần học cụ
thể các sự kiện LS của mỗi quốc gia, dân tộc theo quá trình từ hoàn cảnh, điều
kiện đến diễn biến, kết quả, ý nghĩa của sự kiện đó.
+ Tính hệ thống: Tuy nội dung kiến thức LS rất phong phú và diễn ra
trong những không gian, thời gian khác nhau song chúng lại có mối liên hệ lo
gic chặt chẽ với nhau. Mối liên hệ đó không chỉ diễn ra ở các sự kiện xảy ra
trong cùng thời điểm mà còn ở các sự kiện diễn ra trước và sau nó.
+ Tính thống nhất giữa “sử” và “luận”: Kiến thức LS được ghi chép lại
bao gồm hai phần: phần “sử” và phần “luận”. Phần “sử” là các sự kiện, hiện
12


tượng đã xảy ra. Phần “luận” là cách viết, cách giải thích, bình luận, đánh giá,
nhận xét của tác giả. Hai phần này có mối quan hệ chặt chẽ, không tách rời
nhau
1.1.4.2. Những yêu cầu đối với bồi dưỡng học sinh giỏi môn Lịch sử
- Nhận thức đúng đắn đặc điểm của kiến thức LS và vận dụng chính
xác các đặc điểm đó trong các hoạt động dạy và học:
+ GV và HS tránh việc hiện đại hóa LS.
+ Thường xuyên kết hợp giữa việc dạy và học kiến thức mới với việc
củng cố, ôn tập kiến thức đã học nhằm khắc sâu vững chắc kiến thức.
+ Khi học tập và trình bày một vấn đề LS luôn tuân theo quy trình :xuất
phát từ bối cảnh, quá trình phát triển, kết quả và ý nghĩa của nó.
+ Khi xem xét, đánh giá sự kiện LS, hiện tượng, nhân vật LS cần căn

cứ vào điều kiện LS cụ thể, phân tích, so sánh dưới các góc nhìn khác nhau để
đưa ra kết luận khoa học.
- Xác định đúng đắn mục tiêu của quá trình dạy và học từ đó gắn mục
tiêu bồi dưỡng với mục tiêu của quá trình dạy và học đồng thời tìm ra con
đường chung để đạt được mục tiêu đó.
- Quá trình bồi dưỡng phải bám sát chương trình, nội dung môn học.
Chỉ bồi dưỡng những đơn vị kiến thức cơ bản.
- Việc bồi dưỡng phải nhằm phát triển các phẩm chất, năng lực chung
và năng lực chuyên biệt cho HS.
- Việc bồi dưỡng phải đảm bảo tính vừa sức đối với HS.
- Việc bồi dưỡng phải đảm bảo tính liên tục, hệ thống và kế thừa.
- Gắn bồi dưỡng với nhu cầu của xã hội.
Ngoài yêu cầu cơ bản trên, đối với GV, chúng tôi xác định:
+ Có quan điểm đúng đắn về vấn đề bồi dưỡng HSG trong quá trình
dạy học LS.

13


+ Chủ động xây dựng kế hoạch bồi dưỡng. Kế hoạch được xây dựng
khoa học trên cơ sở nhiệm vụ, mục tiêu, nội dung chương trình môn học và
những điều kiện dạy học cụ thể khác.
+ Chuẩn bị mọi điều kiện về tâm lý, tri thức, phương pháp, phương tiện
và các điều kiện khác phục vụ tốt nhất cho việc bồi dưỡng.
+ Luôn đánh giá, rút kinh nghiệm, sẵn sàng lắng nghe và kịp thời điều
chỉnh việc bồi dưỡng cho phù hợp với đối tượng, tính chất, yêu cầu về mức
độ của các kì thi.
+ Kiến nghị với các cấp có thẩm quyền để giải quyết những vấn đề có
liên quan đến việc bồi dưỡng.
Đối với HS:

+ Chủ động, tự giác, tích cực trong quá trình học.
+ Thực hiện một cách có trách nhiệm, linh hoạt sáng tạo nhiệm vụ học
tập được giao.
+ Luôn có ý thức phấn đấu nhằm đạt tới sự phát triển không ngừng về
phẩm chất, năng lực tức là đạt được sự tiến bộ trong học tập.
1.1.5. Vai trò, ý nghĩa của công tác bồi dưỡng học sinh giỏi Lịch sử ở
trường THPT
Một trong những điều kiện quyết định thành công của quá trình bồi
dưỡng học sinh giỏi Lịch sử ở trường phổ thông là vấn đề nhận thức đúng đắn
mục đích, ý nghĩa của công việc này tức là ta cần trả lời câu hỏi: Việc bồi
dưỡng HSG trong quá trình dạy học LS có tác dụng như thế nào?
Việc bồi dưỡng HSG không chỉ góp phần hoàn thành tốt mục tiêu giáo
dục bộ môn LS nói riêng mà còn góp phần hoàn thành mục tiêu giáo dục của
bậc học, cấp học nói chung, đặc biệt là việc hướng tới mục tiêu phát triển con
người Việt Nam toàn diện bởi thiên chức cao quý của người giáo viên trong
trường phổ thông là đào tạo ra các thế hệ học trò phát triển toàn diện về phẩm
chất và năng lực.

14


Bồi dưỡng HSG môn LS ở trường THPT là góp phần thực hiện chiến
lược đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài của Đảng và Nhà nước, bởi HSG
nếu được bồi dưỡng thì có nhiều khả năng sẽ trở thành những nhà chuyên
môn, nhà khoa học xuất sắc của bộ môn hoặc người lao động lành nghề trong
lĩnh vực nghề nghiệp mà họ công tác. HSG như những viên ngọc quý, nhưng
ngọc có mài mới sáng, đó là triết lí của ông cha từ bao đời. Như vậy việc bồi
dưỡng HSG môn LS ở trường THPT còn góp phần làm tốt công tác phân hóa,
định hướng nghề nghiệp chính xác cho HS, từ đó đóng góp cho xã hội nguồn
nhân lực có chất lượng cao.

Làm tốt công tác bồi dưỡng HSG môn LS ở trường phổ thông sẽ làm
tăng vị thế, vai trò của bộ môn LS từ đó thu hút được sự yêu thích và đam mê
học tập của HS đối với môn học này. Điều đó đặc biệt có ý nghĩa quan trọng
trong bối cảnh đa số học sinh chưa chọn LS là môn học có tính định hướng
nghề nghiệp và coi LS là “môn phụ” nên việc học LS chủ yếu chỉ mang tính
đối phó với kiểm tra, thi cử. Rõ ràng trong bối cảnh không nhiều học sinh
chọn LS là “môn chính” thì việc tạo cho học sinh niềm yêu thích LS tức là
góp phần tạo ra thế hệ công dân tương lai am hiểu sâu sắc, “tường gốc tích
nước nhà Việt Nam” như lời dạy của Bác Hồ “ Dân ta phải biết sử ta”.
Làm tốt công tác bồi dưỡng HSG tức là làm tốt công tác giáo dục LS
dân tộc, giáo dục truyền thống ý thức, là giáo dục khát vọng vươn lên của
người Việt đối với HS, nhất là HS có năng khiếu bộ môn theo tinh thần “ôn
cố tri tân”. Đặc điểm nổi bật của LS Việt Nam là quá trình dựng nước đi đôi
với giữ nước và yêu nước trở thành truyền thống cao quý nhất của người Việt
Nam. Truyền thống đó luôn được nuôi dưỡng trong lòng dân tộc, được phát
huy trong các thời đại LS và đến với HS qua cuộc sống thường ngày, qua
nhiều môn học, song LS là môn học có ưu thế nhất. Những HS sẽ trở thành
những công dân tương lai giàu lòng yêu nước và tiếp lửa yêu nước cho các
thế hệ sau. Mặt khác những bài học, kinh nghiệm LS được đúc rút từ mấy
nghìn năm dựng và giữ nước của ông cha là hành trang cho các thế hệ học trò
15


bước vào cuộc sống tương lai. Những tấm gương vươn lên thần kì từ khắp các
dân tộc, quốc gia trên thế giới sẽ trở thành động lực thúc đẩy sự cố gắng phấn
đấu hết mình của các thế hệ HS. Như vậy công tác bồi dưỡng HSG môn LS
trong trường phổ thông còn góp phần quan trọng trong việc giáo dục truyền
thống, ý thức dân tộc từ đó bồi dưỡng tinh thần giữ gìn độc lập, chủ quyền
quốc gia, khát vọng ý chí vươn lên xây dựng quốc gia hùng cường sánh vai
cùng các cường quốc năm châu cho các thế hệ học sinh. LS là bộ môn có vai

trò quan trọng đối với việc phát triển năng lực, đặc biệt là các phẩm chất: yêu
gia đình, yêu Tổ quốc, yêu đồng bào của người học.
Đối với HS nhất là với HSG lớp 12, công tác bồi dưỡng các em càng có
vai trò quan trọng. Việc các em được bồi dưỡng sẽ góp phần phát triển các
phẩm chất và năng lực chung cũng như năng lực riêng biệt của bộ môn LS lên
một tầm cao mới. Điều này trực tiếp quyết định đến việc học tập tiếp theo và
tương lai nghề nghiệp của HS, nhất là những HS chọn môn LS để xét tuyển
Đại học cao đẳng. Rõ ràng việc bồi dưỡng HSG trong quá trình dạy học LS ở
trường THPT nhất là với HS khối 12 đã góp phần kiến tạo tương lai tốt đẹp
cho các em, góp phần vào sự phồn vinh của đất nước.
Đối với GV môn LS việc thực hiện nhiệm vụ bồi dưỡng HSG sẽ giúp
giáo viên nâng cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ, tạo dựng uy tín đối với
HS và đồng nghiệp từ đó có thể hướng tới việc đạt các danh hiệu thi đua cao
quý trong quá trình công tác. Từ việc tạo dựng được uy tín trong nghề nghiệp
GV có thể có cơ hội thăng tiến trong nghề nghiệp, có khả năng tăng thêm
nguồn thu nhập từ đó cải thiện và nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của
bản thân và gia đình, điều đó góp phần làm tăng thêm tình yêu nghề và khát
vọng cống hiến cho xã hội nhiều hơn của GV.
Đối với các nhà trường bồi dưỡng HSG là một trong những nhiệm vụ
mũi nhọn và là sứ mệnh của các trường vì vậy nếu việc bồi dưỡng HSG môn
LS đạt kết quả tốt sẽ góp phần quan trọng trong việc hoàn thành nhiệm vụ
chính trị của nhà trường.
16