bài ca nhà tranh bị gió thu phá

bài ca nhà tranh bị gió thu phá
(Mao ốc vị thu phong sở phá ca
−
Đỗ Phủ)
I − Gợi ý
1. Tác giả:
Cùng với Lí Bạch, Đỗ Phủ (712-770) là một trong những nhà thơ nổi tiếng nhất của
thơ Đường. Ông lấy tự là Tử Mĩ, hiệu là Thiếu Lăng, quê ở tỉnh Hà Nam (Trung Quốc).
Đỗ Phủ từng có một thời gian ngắn làm quan nhưng không được nhà vua tín nhiệm.
Gặp lúc An Lộc Sơn dấy loạn chống lại triều đình, ông từ quan về sống với gia đình ở
vùng Tây Nam. Sống trong cảnh loạn lạc, Đỗ Phủ chứng kiến muôn vàn nỗi khổ cực của
nhân dân (mà chính ông cùng gia đình cũng phải trải qua), ông đã làm nhiều thơ để lên án
cuộc sống xa hoa vô độ của quan lại phong kiến, đồng thời tố cáo những nỗi khổ cùng cực
của nhân dân trong thời chiến tranh. Có thể nói, nếu như Lí Bạch tiêu biểu cho khuynh
hướng lãng mạn thì Đỗ Phủ là người tiêu biểu cho khuynh hướng hiện thực của thơ
Đường.
2. Đại ý:
Thể hiện một cách sinh động nỗi khổ của bản thân vì căn nhà tranh bị gió thu phá nát
nhưng Đỗ Phủ còn cho thấy một khát vọng lớn lao, cao đẹp hơn. Vượt lên trên nỗi bất
hạnh cá nhân, nhà thơ mong ước có được ngôi nhà vững chắc ngàn vạn gian, che chở cho
tất cả người nghèo trong thiên hạ.
3. Chú giải:
Bài thơ có bốn đoạn, ba đoạn đầu tác giả chủ yếu sử dụng bút pháp tả thực, miêu tả rất
chi tiết, ấn tượng những nỗi khổ trong cơn gió lốc. Từ cảnh mái tranh bay khắp nơi đến
cảnh trẻ con cướp tranh chạy, cuối cùng là cảnh cả nhà ngủ trong căn nhà dột nát trong
đêm mưa,... bức tranh tả thực như thế cũng đã hoàn chỉnh. Khổ thơ cuối đã mở ra một
hướng khác. Vượt lên trên nỗi khổ cá nhân, Đỗ Phủ mơ ước một căn nhà ngàn vạn gian để
che chở cho tất cả người nghèo trong thiên hạ. Bài thơ đo đó, không chỉ có ý nghĩa hiện
thực sâu sắc mà còn thể hiện được tinh thần nhân đạo cao cả.
II − Giá trị tác phẩm
Xã hội phong kiến đời Đường sau hơn một trăm năm phồn vinh đến năm Thiên Bảo

thứ 14 (755) thì chuyển sang giai đoạn chiến tranh loạn lạc liên miên, nhân dân cực khổ
trăm bề. Thời loạn lạc ấy được phản ánh một cách sâu sắc trong thơ Đỗ Phủ. Đỗ Phủ đã
đưa thơ ca cổ điển Trung Quốc vào một giai đoạn mới. Thơ ông đi sâu vào cuộc sống hiện
thực của nhân dân, khắc hoạ thực trạng tối tăm của con người trong thời loạn lạc, từ đó cất
lên tiếng nói phản kháng mang giá trị nhân đạo cao cả. Một trong những bài thơ tiêu biểu
cho tư tưởng và phong cách thơ Đỗ Phủ là bài Bài ca nhà tranh bị gió thu phá.
Chuyện mái nhà bị gió thu phá nát là chuyện thật của chính cuộc đời nhà thơ. Năm
760, được bạn bè và người thân giúp đỡ, Đỗ Phủ dựng được một ngôi nhà tranh bên cạnh
khe Cán Hoa ở phía tây Thành Đô. ở nhà mới được mấy tháng thì ngôi nhà bị gió phá tơi
bời. Từ hiện thực riêng tư ấy ông đã viết bài thơ mang tầm hiện thực chung, bộc lộ cái nhìn
đầy tinh thần nhân đạo của nhà thơ trước cuộc sống khổ cực của nhân dân.
Bài thơ gồm 23 câu, được viết theo thể ca hành. Bài ca về nỗi khổ của một con người,
cũng là bài ca cho nhiều người. Có thể chia bài thơ thành ba phần: Phần đầu, từ câu 1 đến
câu 10, phần 2 từ câu 11 đến câu 18 và phần 3 từ câu 19 đến câu 23. Phần đầu là cảnh mái
nhà bị gió thu phá. Phần 2: nỗi khổ trong đêm mưa gió nhà bị mất mái. Phần 3, khát vọng
của nhà thơ về một mái nhà chung cho người nghèo trong thiên hạ.
ở phần thứ nhất, ta lại có thể hình dung mạch thơ theo 2 giai đoạn: đoạn từ câu đầu
đến câu 5 và đoạn từ câu 6 đến câu 10. Năm câu thơ mở đầu, tác giả tả thực cảnh tượng gió
thu thổi tốc mái nhà:
Tháng tám, thu cao gió rét già,
Cuộn mất ba lớp tranh nhà ta.
Tranh bay sang sông rải khắp bờ,
Mảnh cao treo tít ngọn rừng xa
Mảnh thấp quay lộn vào mương sa.
Năm vần bằng liên tiếp gieo ở cuối mỗi câu trong đoạn này gợi cho ta về cái dồn dập,
khắc nghiệt của gió rét và nhấn mạnh thêm cảnh tượng những tấm tranh bị gió tốc tơi bời.
Đồng thời, những vần bằng liên tiếp này gợi ra tâm trạng xót xa của người già trước cảnh
tượng nơi trú ngụ của mình đang bị phá nát. Các động từ "cuộn", "bay", "rải", "quay lộn"
khắc hoạ hiện thực một cách sinh động. Bút pháp miêu tả linh hoạt còn như cho thấy cái
nhìn hốt hoảng, tiếc nuối, bất lực của thi nhân trước biến cố. Tâm trạng này được cụ thể rõ

hơn trong 5 câu tiếp theo:
Trẻ con thôn nam khinh ta già không sức,
Nỡ nhè trước mặt xô cướp giật,
Cắp tranh đi tuốt vào luỹ tre
Môi khô miệng cháy gào chẳng được,
Quay về, chống gậy lòng ấm ức.
Mạch thơ được phát triển thêm lên, đẩy tình cảnh (miêu tả ở đoạn trước) đến mức
cùng cực. Thật xót xa khi một sự thật trớ trêu, như đùa xảy ra: "Trẻ con thôn nam khinh ta
già không sức". Trẻ nhỏ đang đùa trước nỗi lo của người già, tình cảnh mới bi hài làm sao!
Hình ảnh những đứa trẻ hé lộ cho chúng ta về thực trạng của con người đương thời. Những
đứa trẻ trong thời loạn lạc không được giáo dục lòng kính trọng đối với người già, không
biết thương xót trước tai biến của người khác. Chúng cũng đáng thương vì chắc cũng trong
cảnh khốn cùng. ở phần đầu của bài thơ này, tác giả đã khắc hoạ thật rõ nét cảnh tượng mái
nhà bị gió thu phá bằng sự kết hợp của nhiều thức biểu đạt: miêu tả, tự sự, biểu cảm. Đoạn
này còn mang ý nghĩa như một sự chuẩn bị, để đến cuối bài thơ chúng ta hiểu rõ hơn tấm
lòng vị tha của tác giả khi ước ao một mái nhà lớn che chở cho những người nghèo. Trực
tiếp hơn, đây là phần chuẩn bị cho phần 2: nói về tình cảnh khổ cực của nhà thơ trong căn
nhà dột nát giữa đêm mưa gió:
Giây lát, gió lặng, mây tối mực,
Trời thu mịt mịt đêm đen đặc.
Mền vải lâu năm lạnh tựa sắt,
Con nằm xấu nết đạp lót nát.
Đầu giường nhà dột chẳng chừa đâu
Dày hạt mưa, mưa, mưa chẳng dứt.
Từ trải cơn loạn ít ngủ ghê
Đêm dài ướt át sao cho trót?
Sau trận gió làm tốc mái nhà, thiên nhiên còn chưa thôi khắc nghiệt với tình cảnh đáng
thương của nhà thơ. Hai câu mở đầu phần này nhuốm màu tâm trạng lo lắng, nó dự báo
cơn khổ nạn sắp đến. Mưa lạnh lại trút lên những số phận hẩm hiu, tội nghiệp. Còn gì xót
xa, cay đắng hơn cảnh con thơ dưới mái nhà không còn đủ che mưa. Trời vô tình cứ mưa,

mưa, mưa mãi thôi! Đúng là những cảm nhận chân thực của một người trong cuộc, đã từng
nếm trải. Hai câu: "Từ trải cơn loạn ít ngủ ghê; Đêm dài ướt áo sao cho trót?" mở ra
những liên tưởng về thời cuộc. Con người trong thời loạn lạc, đói khổ cũng như trong đêm
mưa gió dưới một mái nhà dột nát. Ta đã thấy ở đây những dự cảm về cảnh khốn khó, khổ
cực không chỉ của riêng nhà thơ.
Chính trong đêm tối mịt mù mưa gió ấy, chính vào cái thời điểm tủi cực nhất ấy đã vút
lên một mơ uớc cao cả làm ấm lòng người:
Ước được nhà rộng muôn vạn gian
Che khắp thiên hạ kẻ sĩ nghèo đều hân hoan
Gió mưa chẳng núng vững vàng như thạch bàn
Than ôi! Bao giờ nhà ấy sừng sững hiện trước mắt
Riêng lều ta nát, chịu chết rét cũng được!
Những vần bằng ở cuối các câu 19, 20, 21 như bay bổng, như tràn ngập, lan toả đến
bao la. Trong hưng phấn cực điểm của mơ ước, khát vọng không còn thấy bóng dáng tăm
tối của hiện thực tủi khổ nữa. Vượt lên trên bất hạnh của cá nhân, nhà thơ đã vươn tới ước
vọng cao cả: ngôi nhà vững chắc ngàn vạn gian để che chở cho tất cả mọi người nghèo
trong thiên hạ. Biết quên đi cái bất hạnh của riêng mình để vươn tới ước mơ cho mọi người
là chất thơ bay bổng trong cái nhìn hiện thực của Đỗ Phủ. Cái nhìn lãng mạn ấy thể hiện
ngay trong những giây phút bất hạnh. Cảm thán từ "Than ôi!" là dấu hiệu cho thấy thực
trạng bi kịch. Nhìn thẳng vào sự thật u buồn để sống đẹp hơn trong khát vọng lớn lao, nhà
thơ đã nâng cái khổ của mình thành những vấn đề mang ý nghĩa xã hội rộng lớn. Đó cũng
là chiều sâu của chất hiện thực trong tư tưởng của Đỗ Phủ.
Tuy ngôi nhà rộng muôn vạn gian kia chỉ là trong mơ ước, trong giả định thì nó cũng
đủ để khẳng định tầm vóc của tư tưởng nhân đạo mà thi sĩ đã kí thác trong những vần thơ
chân thật, mộc mạc ấy. Muôn đời, những kiếp người nghèo khó, khổ cực sẽ còn nhớ mãi
hình ảnh một mái nhà mơ ước trong Bài ca nhà tranh bị gió thu phá.