Lịch sử Hà Nội

Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
Thời kì tiền thăng long
Cỏc nh kho c ó tỡm thy xó C Loa nhng viờn ỏ cui cú du vt bn tay con ngi ghố
o cựng loi vi nhng hũn cui tỡm thy t Lo Cai n Ngh Tnh. ú l nhng cụng c cht, no ca
ngi nguyờn thy sng cui thi ỏ c cỏch ngy nay t 2 vn nm. ú l giai on Sn Vi.
Nhng ri n thi bng tan, bin tin. t bin tin cui cựng xy ra cỏch nay 17 nghỡn nm.
t H Ni nu khụng nm trong bin thỡ cng l mp mộ bin .Cỏc ng vt lựi vo lc a. Con ngi
cng lựi lờn min chõn nỳi. Nh th, vựng H Ni khụng cú ngi gn nh trong sut thi i ỏ mi, t
khong mt vn nm n khong sỏu by nghỡn nm cỏch ngy nay. Vo thi im ny bt u bin lựi.
H Ni t vựng bin thnh vựng m ly, rng rm. Cỏc nhúm c dõn t min nỳi v õy. Cỏc nh
kho c ó tỡm thy nhiu di tớch ni tip nhau, hỡnh thnh mt chui dy lch s liờn tc t u thi i
ng n u thi i st trờn chng ng 20 th k trc Cụng nguyờn. Theo thut ng kho c, H Ni
cú mt c bn thi i vn húa: Phựng Nguyờn (4000 - 3000 nm cỏch ngy nay), ng u (3500 -
3000 nm cỏch ngy nay), Gũ Mun (u thiờn niờn k 1 trc Cụng nguyờn) v ụng Sn (gia thiờn
niờn ký 1 n u Cụng nguyờn).
Ngi H Ni ngy y trng trt, chn nuụi v chi li, ch yu l trng lỳa, ri u v khoai
lang, trng cõy n qu nh: na, trỏm, trng mớa... chn nuụi trõu, ln, g, dờ, chú, ỏnh cỏ v sn bn. Trong
cỏc di ch ó tỡm thy, cú li cy, mai, lim u bng ng, cú ht na, ht trỏm, cú ht go chỏy v v
tru, cú rỡu ỏ, rỡu ụng, dao v mi tờn ng, cú c hũn chỡ li bng ỏ v t nung. Thi tin s ú ng
vi thi i cỏc vua Hựng theo truyn thuyt. Vua Hựng l truyn thuyt nhng Thc Phỏn chng Tn l
hin thc lch s. Khong nm 218 trc Cụng nguyờn, Tn Thy Hong phỏi 50 vn quõn tin ỏnh min
Bỏch Vit. Ngi Vit ng u l Thc Phỏn da vo nỳi rng t chc khỏng chin. Sau 10 nm b thit
hi nng quõn Tõn phi rỳt. Thc Phỏn thay Vua Hựng dng nc u Lc, úng ụ C Loa (nay thuc
huyn ụng Anh, cỏch trung tõm H Ni 15 km v phớa bc) xõy tũa thnh c. H Ni vi tũa thnh ú bt
u i vo lch s vi t cỏch mt trung tõm chớnh tr - xó hi.
Lờn ngụi t 208 trc Cụng nguyờn, n 179 trc Cụng nguyờn, Thc Phỏn b Triu , tng
nh Hỏn, la ly mt ly n (mt bớ mt ca k thut ch to cung n) v b dit vong. T ỏy, u Lc sa
vo ỏch thng tr ca cỏc triu i phong kin Trung Hoa (thi k Bc thuc ny ó kộp di ti ngn nm),
nc u Lc thi Hỏn thuc b chia thnh 3 qun: Giao Ch, Cu Chõn v Nht Nam, H Ni thuc qun
Giao Ch, nhng sut nm th k u khụng thy s sỏch ghi ti. Mói ti gia th k V (454-456), H
Ni c ghi l trung tõm huyn Tng Bỡnh. t lõu sau huyn c nõng cp thnh qun. Qun Tng Bỡnh

gm 3 huyn: Ngha Hoi,Tuy Ninh nam sụng Hng (T Liờm, Hoi c ngy nay), cũn Xng Quc
b bc (ụng Anh, Gia Lõm ngy nay). Qun tr l vựng ni thnh hin nay.
Nm 544, Lý Bớ khi ngha, dng thnh ca sụng Tụ ỏnh ui quõn ụ h nh Lng, xng ,
t quc hiu l Vn Xuõn. ễng dng chựa m nc "Khai quc" bờn b sụng Hng (sau chuyn vo h
Tõy thnh chựa Trn Quc). Chỏu ụng l Lý Pht T chuyn sang úng ụ C Loa, tn ti n nm 602
mi b nh Tựy ỏnh bi.
Nh ng (618-907) thay nh Tựy t "ụ h ph". t Vit c gi l "An Nam" vi 12
chõu, 50 huyn (nm 671). Trung tõm An Nam ụ h ph l Tng Bỡnh. Vo khong gia i ng,
Tng Bỡnh cú tờn mi l i La, do Cao Bin nm 866 ó p thnh i La ti õy.
Nhng cừi Nam khụng an vi bn xõm lc. Khi ngha Phựng Hng (766-779) ó gii phúng
Tng Bỡnh. Khi ngha Dng Thanh (819-820) cng vy. Ba cha con ụng chỏu Khỳc Tha D, Khỳc
Ho, Khỳc Tha M t nm 905 n 930 ni lờn ỏnh ui bn quan li phng Bc nm gi chớnh quyn
An Nam ụ h ph.
Ti nm 938, Nam Hỏn sang xõm lng. Ngụ Quyn ó ỏnh b chỳng, xng vng, nh ụ ti C
Loa. Sau mt ngn nm C Loa li tr thnh kinh ụ ca nc Vit.
Su tầm
1
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
Thời lý: 1009 - 1225
nh ụ Thng Long
Mựa ụng, thỏng 10 nm K Du (1009), ti kinh ụ Hoa L (Ninh Bỡnh), Lý Cụng Un c lp
lm vua, sỏng lp Vng triu Lý (1009-1225), miu hiu l Thỏi T.
Hoa L l kinh ụ ca nc i C Vit di hai triu inh (968-979) v Tin Lờ (980-1009). ú
l mt vựng nỳi non him tr, thớch hp vi yờu cu quõn s ca mt chớnh quyn c lp non tr cũn phi
i phú vi nhiu mi e da ca gic ngoi, thự trong. Vi a th "Tin kh d cụng, thoỏi kh d th"
(Tin cú th ỏnh thng, thoỏi cú th bo v), rt li hi ca Hoa L, inh Tiờn Hong ó ỏnh bi cỏc th
lc cỏt c a phng, khụi phc v cng c nn thng nht quc gia, triu Tin Lờ ó p tan cuc xõm
lc ln th nht ca nh Tng, bo v vng chc nn c lp dõn tc. Nh vy trong vũng 41 nm (968-
1009), kinh ụ Hoa L xng ỏng vi s la chn ca inh Tiờn Hong v Lờ i Hnh, ó hon thnh vai
trũ lch s ca mt th ụ tm thi.

Nhng khi bc vo u th k XI, nhng thnh qu bo v v cng c c lp dõn tc, gn lin
vi vic thng nht quc gia k t thi h Khỳc n h Ngụ, inh, Tin Lờ, ó to iu kin a t nc
ta, dõn tc ta bc vo mt thi k mi. ú l thi k xõy dng t nc trờn quy mụ ln, thi k phc
hng ton din ca dõn tc, c bit trờn cỏc lnh vc chớnh tr, kinh t, quõn s, vn húa-xó hi. Nhim v
ú c t lờn vai triu Lý, ngay t khi mi thnh lp. Lỳc ny, Hoa L vi v trớ v a th ca nú, khụng
ỏp ng c vai trũ kinh ụ ca triu i, vai trũ trung tõm chớnh tr, kinh t, vn húa ca t nc.
Lý Cụng Un, tc Lý Thỏi T, v vua sỏng nghip ca triu Lý, ó nhn thc sõu sc tm quan
trng ca kinh ụ i vi vn mng ca t nc v vng triu. S gia Ngụ Thỡ S ó nhỡn nhn vic di
ụ ca Lý Thỏi T rt tinh t v chớ lý: "t Long l ni Cao Bin úng ụ y, nỳi Tn Viờn chng
vng mt cừi, sụng Phỳ Lng nh ho tri sinh ra, ngn dm bng phng trm h giu cú, phớa tõy thụng
vi Sn Tõy, Tuyờn Hng, phớa bc thu n Ninh Súc, Kinh Bc. Min ụng nam thỡ vn chuyn bng
thuyn, min Cn Xng thỡ liờn lc bng trm, l ni trung tõm ca nc, bn phng chu v, nỳi l vt
ỏo che, sụng l di ai tht, sau lng l sụng, trc mt l bin, a th hựng mnh m him, rng m di,
cú th lm cho ni vua hựng trỏng, ngụi bỏu vng bn. Hỡnh th nc Vit tht khụng ni no hn c
ni ny... Lý Thỏi T lờn ngụi, cha vi lm vic khỏc, m trc tiờn mu tớnh vic nh ụ, t nh, xột
v s quyt oỏn sỏng sut, mu k anh hựng, thc nhng vua tm thng khụng th theo kp". (Ngụ Thỡ
S: i Vit s ký tin biờn. Nxb KHXH, H. 1997, tr. 194).
u nm 1010, Lý Thỏi T t tay vit Chiu di ụ, núi rừ lý do di ụ l " mu vic ln, chn
ch gia, lm k cho con chỏu muụn vn i" v quyt nh chn "thnh i La, ụ c ca Cao Vng,
gia khu vc tri t, c th rng cun h ngi, chớnh gia nam bc ụng tõy, tin nghi nỳi sụng sau
trc..." lm "thng ụ kinh s muụn i". Chiu ban ra, tt c cỏc quan vn vừ trong triu u vui mng
núi: "B h vỡ thiờn h m lp k lõu di, trờn cho c nghip to ln c thnh vng, di cho nhõn dõn
c giu ca nhiu ngi, vic li nh th, ai dỏm khụng theo". (Ton th, Sd, tp I, tr. 241).
Mựa thu, thỏng 7 nm Canh Tut (1010), on thuyn ng ca nh vua t Hoa L n i La
"tm thuyn di thnh, cú rng vng hin lờn thuyn ng, nhõn ú i tờn gi l thnh Thng Long
(Rng bay)" (Ton th, Sd, tp I, tr. 241).
Tờn gi Thng Long cha ng mt ý ngha ln lao. Trc ht tờn gi Rng bay (Thng Long)
vch c khớ th mnh m vn lờn ca kinh thnh t nc, ca ton dõn tc. Nhng tờn gi "Rng bay"
cũn th hin mt khỏt vng hũa bỡnh, i sng hnh phỳc, t do ca nhõn dõn Vit Nam thi by gi... Hn
th na, biu tng Rng bay cũn cha ng ý nim thiờng liờng tr v ci ngun Rng - Tiờn v m c

v ngun nc, ma thun giú hũa ca c dõn vn minh nụng nghip trng lỳa nc.
Su tầm
2
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
Nm 1010 ó c ghi vo lch s H Ni nh mt mc ln vi hai s kin trng i: nh ụ
vựng H Ni v t tờn thnh Thng Long. V t ú, Thng Long ó vn lờn nh Rng bay trong cụng
cuc xõy dng v bo v t nc, xng ỏng l kinh ụ ca nc i Vit, l trung tõm chớnh tr-kinh t-
vn húa ln nht ca c nc.
Lon tam vng Thng Long
Thỏng 2 nm Mu Thỡn (1028), Lý Thỏi T b bnh nng, bit nh vua khú qua khi, cỏc quan li
trong triu u n cung Long c xin Thỏi t võng theo di chiu lờn ngụi. Lỳc by gi ba v vng l:
ụng Chinh vng, Dc Thỏnh vng, V c vng nghe tin, u em quõn ph mỡnh phc sn trong
cm thnh. ụng Chinh vng phc trong Long Thnh, hai vng Dc Thỏnh, V c phc trong ca
Qung Phỳc, i Thỏi t n thỡ ỏnh ỳp.
Mt lỏt sau, Thỏi t t ca Tng Phự vo, n in Cn Nguyờn, bit cú bin, sai ngi hu úng
ht cỏc ca in v sai cỏc v s trong cung phũng gi, nhõn ú núi vi ngi xung quanh rng: "Ta i vi
anh em khụng ph bc chỳt no. Nay ba vng lm vic bt ngha, quờn di mnh ca Tiờn , mu chim
ngụi bỏu, cỏc khanh ngh th no?". Ni th l Lý Nhõn Ngha núi: "Anh em vi nhau, bờn trong cú th hip
sc bn mu, bờn ngoi cú th cựng nhau chng gic. Nay ba vng lm phn, thỡ l anh em hay l k thự?
Xin cho bn thn ỏnh mt trn quyt c thua". Thỏi t núi: "Ta ly lm xu h l Tiờn mi mt,
cha qun m ct nhc ó git nhau, hỏ chng cho muụn i chờ ci sao?". Nhõn Ngha núi: "Thn
nghe rng mun mu xa thỡ phi quờn cụng gn, gi o cụng thỡ phi dt tỡnh riờng, ú l vic ng
Thỏi Tụng v Chu Cụng ỏn bt c d phi lm(1). Nay in h cú cho ng Thỏi v Chu Cụng l chm
mu xa, gi o cụng chng? Hay l tham cụng gn, m tỡnh riờng chng? in h bit theo du c ca
ng Thỏi, Chu Cụng thỡ i sau ca tng cụng c cũn cha ri, cũn ri õu m chờ ci!". Nhõn Ngha
li núi: "Tiờn cho in h l ngi hin, ni c chớ, ti lm ni vic, nờn em thiờn h phú
thỏc cho in h. Nay gic n võy bc ca cung m n nhn nh th, thỡ i vi s phú thỏc ca Tiờn ra
sao?". Thỏi t im lng hi lõu ri bo Nhõn Ngha v b tụi trong cung l bn Dng Bỡnh, Quỏch Thnh,
Lý Huyn S, Lờ Phng Hiu rng: "Ta hỏ li khụng bit vic lm ca ng Thỏi, Chu Cụng hay sao. Ch
vỡ ta mun che giu ti ỏc ca ba vng, khin h t ý rỳt quõn chu ti c vn ton ct nhc l hn".

Khi y ph binh ca ba vng võy bc cng gp, Thỏi t liu khụng th ngn c, núi: "Th ó
nh vy, ta cũn mt mi no trụng thy ba vng na. Ta ch bit lm l thnh phc ng hu Tiờn ,
ngoi ra u y cho cỏc khanh c". Bn Nhõn Ngha u ly hai ly núi: "Cht vỡ vua gp nn l chc phn
ca bn thn. Nay ó c ch ỏng cht, cũn t chi gỡ na!". Bốn ra lnh cho v s trong cung m ca ra
ỏnh, ai cng vui lũng xụng pha, u l mt ngi ch vi trm ngi. Quõn ỏnh nhau cha phõn c
thua, Lờ Phng Hiu tc gin, rỳt gm chy thng n ca Qung Phỳc hụ to rng: "Bn V c vng
ngp nghộ ngụi bỏu, khụng coi vua ni vo õu, trờn quờn n Tiờn , di trỏi ngha tụi con, vỡ th thn l
Phng Hiu xin em thanh gm ny dõng? Núi ri, xụng thng n ch nga ca V c vng.
Vng quay nga trỏnh, nga qu xung, b Phng Hiu bt git. Quõn ca ba vng thua chy, quan quõn
ui chộm khụng sút mt ngi no, ch cũn hai vng ụng Chinh v Dc Thỏnh thoỏt c.
Lờ Phng Hiu tr v bỏo tin thng trn trc linh cu Thỏi T, ri n in Cn Nguyờn bỏo cho
Thỏi t bit. Thỏi t cm tay Lờ Phng Hiu m yờn i rng: "Ta s d c gỏnh vỏc c nghip to ln ca
Tiờn , ton vn c thõn th ca cha m li, l nh sc ca cỏc khanh. Ta thng xem s nh ng
cú Ut Trỡ Kớnh c cu nn vua, t ngh b tụi i sau khụng ai sỏnh kp. Ngy nay gp bin, mi bit
Phng Hiu cũn trung dng hn Kớnh c nhiu!". Lờ Phng Hiu ly t hai ly núi: "c ca in h
cm ng c tri t, k no manh tõm mu gỡ khỏc thỡ tri t thn linh u lm ht chc phn m git
i, bn thn cú cụng sc gỡ!".
Dp xong lon ba vng, Thỏi t Pht Mó lờn ngụi trc linh cu Thỏi T, tc vua Lý Thỏi Tụng.
Su tầm
3
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
Ban b hỡnh th - B lut u tiờn trong lch s
i Vit s ký ton th chộp: "Ngy mựng 1, thỏng 10 nm Nhõm Ng (1042) ban Hỡnh th.
Trc kia vic kin tng trong nc phin nhiu, quan li gi phỏp lut cõu n lut vn, ct lm cho khc
nghit, thm chớ cú ngi b oan ung quỏ ỏng. Vua ly lm thng sút, sai trung th san nh lut lnh,
chõm chc cho thớch dng vi thi th, chia ra mụn loi, biờn thnh iu khon, lm thnh sỏch Hỡnh th
ca mt triu i, cho ngi xem d hiu. Sỏch lm xong, xung chiu ban hnh, dõn ly lm tin. n
õy phộp x ỏn c bng thng rừ rng, cho nờn mi i niờn hiu l Minh o (Lm sỏng t o - TG)"
(Ton th, Sd, tp I, tr. 263).
Hỡnh th do triu Lý ban hnh l b lut u tiờn trong lch s dõn tc, l cỏi mc quan trng trong

lch s phỏp quyn Vit Nam. Nú chng t rng b mỏy chớnh quyn trung ng tp quyn ó cú cỏc
thit ch hon b. Theo Lch triu hin chng loi chớ - Vn tch chớ ca Phan Huy Chỳ, thỡ Hỡnh th i
Lý Thỏi Tụng gm cú 3 quyn, bõy gi tht truyn. Tuy ngy nay, chỳng ta khụng c c b Hỡnh th
i Lý, nhng qua nhng phỏp lnh c chộp li trong s c, chỳng ta cng cú th thy rừ tớnh cht ca
phỏp lut thi Lý.
Phỏp lut thi Lý l phỏp lut bo v quyn li ca Nh nc phong kin tp trung v ca giai cp
quý tc quan liờu, nú cng c ch ng cp, bo v t hu. Nhng tp trung ton b quyn lc vo
tay Nh nc, i biu l vua, phỏp lut nh Lý cng ó cú phn no hn ch s bnh trng th lc ca
bn quan liờu quý tc núi chung v cng ó cú nhng bin phỏp tt trong vic bo m sn xut nụng
nghip.
V Anh V lng quyn thi Lý Anh Tụng
Anh V l viờn i thn di i Lý Anh Tụng (1138-1175), con trai b Thỏi hu (m Lý
Thn Tụng). Anh V lm n chc Thỏi ỳy, quyn cao chc trng, nhng tớnh tham b, li t thụng vi
Lờ Thỏi hu (v Lý Thn Tụng, m Anh Tụng), lm bi hoi triu chớnh.
Nm 1141, Anh V i ỏnh dp cuc ni lon ca Thõn Li, c phỏ i phng Qung Dch,
bt sng hai th lnh l Dng Mc v Chu i. Cy cú nhiu cụng lao, Anh V cng ngy cng lng
quyn.
Trc õy, khi V mi vo hu Lý Thn Tụng, vỡ khộo nnh hút, li cú v p trai nờn c hong
hu l Lờ Th chỳ ý. Khi Lý Thn Tụng mt, Anh Tụng cũn nh, Anh V c dp cựng Lờ Thỏi hu t
thụng, thng mi mit truy hoan trong cung Qung T - cung riờng Lờ Thỏi hu lp riờng t thụng vi
Anh V. Vic xu xa y dn dn cng b bi l, cỏc quan trong triu nh: V ỏi, Dng T Minh mu
cựng Nguyn Dng bt V, giao cho quan ỡnh ỳy xột ỏn lm nh bn ni cung cm. Nhng nh cú Lờ
Thỏi hu khộo lo lút bao che, nờn V c nh ti, Nguyn Dng tc gin mng V ỏi tham ca ỳt, ri
nhy xung ging t t.
Chng bao lõu, Anh V c phc hi chc Thỏi ỳy ph chớnh nh c. Anh V cng c
yờu mn tin dựng hn, do ú, cng lng quyn gõy ha, ban phỳc, cho sng hoc git cht, khụng chỳt
kiờng s, hng ngy ngh k bỏo thự. Anh V git cht V ỏi, ng Li, cũn Phũ mó Dng T Minh
phi y i ni xa xụi him c... nờn lũng ngi u oỏn ghột.
Su tầm
4

Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
Tụ Hin Thnh phũ giỳp u chỳa
Tụ Hin Thnh l mt danh thn, mt nh chớnh tr cú ti di thi Lý Anh Tụng (1138-1175).
ễng l ngi ti kiờm vn vừ, cú cụng bỡnh nh x s, phỏ tan quõn Ngu Hng, ỏnh ui quõn Ai Lao
xõm ln. Do ú, ụng c gi chc Thỏi ỳy.
Tụ Hin Thnh li ht lũng sa sang vic chớnh tr, m mang vn húa, cho tu b, tụn to Vn
Miu. S c cho bit, trong thi k ụng nm binh quyn, vua Lý Anh Tụng thng i tun cỏc o ngoi
bin, xem khp hỡnh th nỳi sụng, sai v bn a gii cỏc phiờn bang nam, bc, mun bit c s au
kh ca nhõn dõn v ng i cỏc ni xa gn. Vỡ th, s gia Ngụ Thỡ S rt ca ngi ụng: "T khi Anh V
cht, Tụ Hin Thnh lm Thỏi ỳy, nm binh quyn. T y mi tuyn quõn chn tng, cho quan vừ luyn
tp ỏnh gic phỏ trn. Vua cng t ci nga bn cung sõn bn v thõn i tun cỏc o ngoi bin. Vic
quõn c, vic phũng biờn gii mt phen chn chnh...". (Ngụ Thỡ S: i Vit s ký tin biờn, Sd, tr. 292).
Nm t Mựi (1175), Lý Anh Tụng phong cho Tụ Hin Thnh lm Thỏi phú, Bỡnh chng quõn
quc trng s (T tng) tc vng, giỳp Thỏi t. Khi sp mt, Lý Anh Tụng trao gi Thỏi t Long
Cỏn cho ụng giỳp dp. ễng nhn li. By gi, Thỏi hu mun lp con mỡnh l hong t Long Xng lờn
ngụi vua, em vng n hi l ụng, b ụng cng quyt t chi.
Tụ Hin Thnh võng di chiu quyt lp Thỏi t Long Cỏn mi 3 tui lờn ni ngụi, tc Lý Cao
Tụng v ht lũng phũ tỏ vua mi. T ú, tỡnh hỡnh trong nc cng yờn n.
Nm K Hi (1179), Tụ Hin Thnh mt. Khi ụng bnh nng, cú Tham tri chớnh s l Vừ Tỏn
ng ngy ờm sn súc ụng. Thỏi hu cựng vua n thm, hi ụng rng: "Nu nh ụng khụng may thỡ ai
l ngi cú th thay ụng?". Tụ Hin Thnh thng thn tr li: "Trn Trung Tỏ cú th thay c?". Thỏi hu
núi: "Tỏn ng ngy no cng hu thuc thang, ụng li khụng núi n, th l ti sao?". ễng tr li: "Vỡ b
h hi ngi no ỏng thay tụi, nờn tụi núi Trung Tỏ, nu nh b h hi ngi no hu vic n ung thỡ
khụng phi Tỏn ng cũn ai?". Thỏi hu khen l trung, nhng cui cựng khụng dựng li ca ụng. S gia
Ngụ S Liờn bn v Tụ Hin Thnh cú núi: "Tụ Hin Thnh nhõn vic ký thỏc con cụi, ht sc trung thnh,
khộo x trớ khi bin c. Tuy cú lỳc b súng giú lay ng xụ y, nhng vn vng nh ct ỏ sng sng gia
dũng, cui cựng khin trờn yờn, di phi thun, khụng thn vi phong ca i thn ngy xa...".
Su tầm
5
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội

Xõy dng kinh thnh v hong thnh
Sau khi di ụ v Thng Long, cụng vic u tiờn m Lý Thỏi T chỳ ý n l kin thit cung in
lm ni , ni lm vic ca vua quan, quý tc v xõy dng thnh ly bo v.
Mựa thu nm 1010, Lý Thỏi T cho xõy dng mt cm kin trỳc trung tõm hong thnh gm tỏm
in, ba cung khỏ b th. i Vit s ký ton th chộp: "Xõy dng cỏc cung in trong kinh thnh Thng
Long, phớa trc dng in Cn Nguyờn lm ch coi chu, bờn t lm in Tp Hin, bờn hu dng in
Ging Vừ. Li m ca Phi Long thụng vi cung Nghờnh Xuõn, ca an Phng thụng vi ca Uy Vin,
hng chớnh nam dng in Cao Minh, u cú thm rng, trong thm cú hnh lang dn ra xung quanh bn
phớa. Sau in Cn Nguyờn dng hai in Long An, Long Thy lm ni vua ngh. Bờn t xõy in Nht
Quang, bờn hu xõy in Nguyt Minh, phớa sau dng hai cung Thỳy Hoa, Long Thy lm ch cho cung
n..." (Ton th, Sd, tp I, tr. 241). Khu vc lõu i cung in ú, cũn nhiu ln c sa cha, xõy dng
thờm, ln nht vo hai nm 1029 v 1203. Trong ln tu b nm 1029, in Cn Nguyờn c i tờn l
in Thiờn An v mt lot kin trỳc mi c xõy dng: "Bờn t dng in Tuyờn c, bờn hu dng in
Diờn Phỳc, thm trc in gi l Long Trỡ (thm rng). Phớa ụng thm rng t in Vn Minh, phớa tõy
t in Qung V, hai bờn t hu thm rng t lu chuụng i nhau dõn chỳng ai cú vic kin tng
oan ung thỡ ỏnh chuụng lờn. Bn xung quanh thm rng u cú hnh lang t hp cỏc quan v sỏu quõn
tỳc v. Phớa trc lm in Phng Thiờn (Cng mc chộp l Phng Tiờn - TG), trờn in dng lu Chớnh
Dng lm ni trụng coi tớnh toỏn gi khc, phớa sau lm in Trng Xuõn, trờn dng gỏc Long lm
ni ngh ngi du ngon. Bờn ngoi p mt lu thnh bao quanh gi l Long Thnh" (Ton th, Sd, tp I,
tr. 254).
Khu cung in ca nh vua v triu ỡnh gi l i ni. Bao quanh khu vc ny cú mt vũng
thnh bo v nghiờm ngt gi l Cm Thnh. Phớa ngoi cú vũng thnh th hai gi l Hong thnh hay
thnh Thng Long. Thnh p bng t, phớa ngoi o ho, m bn ca Tng Phự (Ca ụng), Qung
Phỳc (Ca Tõy), i Hng (Ca Nam), Diu c (Ca Bc). Mi v in tin cm quõn lm nhim v
thng xuyờn canh phũng v bo v bờn trong Cm Thnh.
õy l khu vc Thnh - Chớnh tr hay khu thnh th quõn vng, gi vai trũ u nóo ca Nh nc
trung ng tp quyn, trung tõm chớnh tr ca c nc. Phớa ngoi l khu Th - Dõn c hay khu thnh th
dõn s, bao gm nhng xúm lng nụng nghip, nhng ph phng cụng-thng nghip v mt h thng
bn-ch ca kinh thnh. Mt vũng thnh th ba bao bc ton b khu vc Thnh v Th, gi l thnh i
La, hay La Thnh, Thng Long ngoi thnh. Vũng thnh ny c p bng t vi chc nng va l thnh

ly bo v, va l ờ ngn nga l lt. Nh Lý ó nhiu ln sa cha, tu b thnh i La trờn c s tn
dng thnh i La c v a th t nhiờn ca t Thng Long.
Thnh i La bao bc kinh thnh, t i Lý ó cú a gii n nh, quy mụ ln, v cho n cui
th k XIX, khụng thay i l bao. Mt ụng, thnh chy dc theo hu ngn sụng Nh H (sụng Hng) nh
mt on ờ ca sụng Hng (t chõn cu Long Biờn cho n ễ ng Mỏc ngy nay), mt bc da theo
sụng Tụ Lch phớa nam H Tõy, cho n Yờn Thỏi (ng Hong Hoa Thỏm ngy nay), mt tõy theo t
ngn sụng Tụ Lch, t Yờn Thỏi n ễ Cu Giy v mt nam theo sụng Kim Ngu qua Ging Vừ, ễ Ch
Da, ễ Cu Dn ni vi ờ sụng Nh H. Nh vy, trờn i th, thnh i La c gii hn khỏ rừ rt bng
ba con sụng: sụng Nh H, sụng Tụ Lch v sụng Kim Ngu. Trong quy hoch t nhiờn ca nú, thnh cng
l ờ v sụng cng l ho. Nm 1165, vua Lý Anh Tụng "xung chiu di i La thnh ca Triu ụng
lựi vo 75 thc (khong 30 m), xõy bng gch ỏ, trỏnh nc sụng v l" (Vit s lc, Nxb Vn S
a, H. 1960, tr. 149).
Thnh i La cng m nhiu ca ra vo gi l ca thnh, cú quõn lớnh tun tra canh gỏc, trong ú
s c cũn ghi li: ca Triu ụng (dc Hũe Nhai), ca Tõy Dng (Cu Giy), ca Trng Qung (ễ Ch
Da), ca Nam (ễ Cu Dn), ca Vn Xuõn (ễ ng Mỏc).
Su tầm
6
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
Thng Long vi kin trỳc ba vũng thnh bao bc ln nhau "Tam trựng thnh quỏch" - v kt cu
trong thnh ngoi th, ó sm c hoch nh. T mt trung tõm chớnh tr, Thng Long ó phỏt trin thnh
mt thnh th vi nhng c im cu trỳc chung ca cỏc thnh th phng ụng thi trung i. Thnh th
y cú tha hng mt s thnh qu xõy dng trc ú, nhng v c bn c quy hoch, ci to v xõy
dng trờn quy mụ ln t i Lý vi t cỏch kinh thnh ca nc i Vit c lp, thng nht v phn vinh
thi by gi.
Su tầm
7
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
i sng ụ th
Thng Long l thnh th ngó ba sụng: sụng Tụ Lch gp sụng Nh H, m ct lừi l qun Hon
Kim, ni din ra cỏc hot ng buụn bỏn sm ut. Nhng phng ph chớnh ca Thng Long xa hi t

quanh khu tam giỏc ú.
V mt kinh t, nột c trng ca Thng Long l cỏc hot ng cụng thng nghip. Do nhu cu
ca vua quan v quõn lớnh, do v trớ buụn bỏn, lm n thun li, nhiu th th cụng v thng nhõn cỏc ni
t tp v Thng Long. Phng th cụng, ph xỏ, ch bỳa dn dn mc lờn.
Ngoi bn ca thnh l nhng ch, ln nht l ch ụng v ch Tõy. y l ni trao i trc tip
gia b phn Thnh v b phn Th, cng l ni tp trung hot ng buụn bỏn ca kinh thnh. Khu vc
ụng-bc, ly ca ụng, sụng Tụ v sụng Nh lm gii hn l trung tõm thng nghip ln nht ca Thng
Long. Ca ụng xa m ra khong trc ph Hng Bum ngy nay, m du vt cũn li l "ụng Mụn
ỡnh", s 8 Hng Cõn v "ụng Mụn t" s 38B Hng ng. õy tp trung nhiu ph phng-ch
bn, trung tõm l phng Giang Khu, Ch ụng, bn cng ca sụng Tụ, v ngc lờn phớa trờn, bn cng
Triu ụng (dc Hũe Nhai). Ph phng, ch bỳa tp np to nờn cnh trờn bn di thuyn ca mt khu
ph buụn bỏn ln.
Cỏc ngh th cụng nm ri rỏc nhiu ph phng, nhng tp trung nht vn l khu ụng v khu
Tõy ca thnh Thng Long. ú l cỏc ngh dt, nhum, gm, s, giy, ngh lm trang sc, m ngh,
ngh ỳc ng, rốn st, n, mc... Kho c hc ó tỡm thy nhiu s trỏng men, nhiu t nung hỡnh
rng, phng, cm thỳ..., nhng ct ỏ chm rng mang phong cỏch ngh thut thi Lý, nhiu gch, ngúi,
trong ú cú ngúi bn, ngúi ng, ngúi trỏng men v nhng viờn gch in niờn hiu i Lý nh Long Thy
Thỏi Bỡnh (1054-1058), Chng Thỏnh Gia Khỏnh (1059-1065)... c sn xut vo triu vua Lý Thỏnh
Tụng (1054-1072). Nhng di vt cho thy trỡnh k thut v ngh thut cao ca ngh gm, s i Lý. S
c cũn chộp: Nm 1010, vua Lý Thỏi Tụng dy cung n dt gm vúc v ra lnh phỏt ht gm vúc nh Tng
trong kho cho cỏc quan t ý t nay khụng dựng hng mua ca nc ngoi na. iu y chng t tinh
thn t lc t cng ca triu Lý v s phỏt trin cao ca ngh dt ng thi.
V vn húa, di thi Lý, sinh hot vn húa Thng Long thm m tinh thn hũa hp tụn giỏo, m
cỏc nh nghiờn cu thng gi l "Tam giỏo ng nguyờn" (Nho - Pht - o). Thi Lý, Pht giỏo rt hng
thnh vỡ Nh nc ly Pht giỏo lm quc giỏo. Ngoi hai phỏi Thin ó cú t trc l phỏi Ti-ni-a-lu-chi
(Vinitaruci) vo nm 580 v Vụ Ngụn Thụng vo nm 820, xut hin phỏi Tho ng do Lý Thỏnh Tụng
sỏng lp nm 1069. Cỏc vua i Lý so vi cỏc vua inh, Lờ thỡ gii hn rt nhiu v phng din hc thc.
S sựng Pht ca cỏc vua Lý cng cú tớnh cỏch tõm linh v tri thc hn. H u cú hc Pht v thng vi
cỏc thin s n m lun v giỏo lý. Do ú, bờn cnh cỏc kin trỳc cung ỡnh, Thng Long cũn ni
ting v nhng kin trỳc Pht giỏo. ú l mt lot cỏc chựa thỏp do nh vua v quý tc b tin xõy dng,

tiờu biu nht l chựa Diờn Hu v thỏp Bỏo Thiờn.
Chựa Diờn Hu xõy dng nm 1049, da theo mt gic chiờm bao ca vua Lý Thỏi Tụng. Chựa
dng trờn mt ct ỏ gia h nc rng (h Linh Chiu), tng trng cho mt úa hoa sen, nờn thng gi
l Chựa Mt Ct. Kiu kin trỳc mt ct nh vy ó thy Hoa L trc ú. Chựa c tu sa nhiu ln
v m rng thờm vo nm 1105. Vn bia thỏp Sựng Thin Diờn Linh (Chựa i H Nam) nm Thiờn
Phự Du V th 2 (1121), cũn ghi li hỡnh nh chựa Mt Ct i Lý: "o h thm Linh Chiu, gia h
vt lờn mt ct ỏ, nh ct n úa hoa sen nghỡn cỏnh, trờn bụng sen dng tũa in sm, trong in t
pho tng vng, quanh h cú hnh lang bao bc, ngoi hnh lang li o ao Bớch Trỡ, bc cu vng i
li, phớa sõn trc cu, hai bờn t hu, xõy thỏp lu ly" (Th vn Lý-Trn, Nxb KHXH, H. 1977, tp I, tr.
405). Rừ rng quy mụ v cu trỳc ca chựa Mt Ct i Lý to ln hn nhiu so vi chựa Mt Ct cũn li
ngy nay(1), ó tri qua nhiu ln xõy dng v thu nh li. Nm 1080, ỳc mt qu chuụng ln cho chựa
Mt Ct. Nhng ỳc xong, chuụng ỏnh khụng kờu, nờn b rung chựa. Rung y thp, nhiu rựa, gi l
Quy in (Rung Rựa) v chuụng cng do ú, mang tờn chuụng Quy in.
Su tầm
8
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
Nm 1056, vua Lý Thỏnh Tụng cho xõy chựa Sựng Khỏnh Bỏo Thiờn v phỏt 12.000 cõn (hn 7
tn) ng trong kho, ỳc chuụng t chựa ú, vua thõn lm bi minh khc vo chuụng. Nm sau, 1057,
vua li cho xõy thỏp Bỏo Thiờn chựa ny. Thỏp vn cú tờn l thỏp i Thng T thiờn, c xõy trờn mt
gũ t cao bờn cnh h Lc Thy (H Hon Kim), gm 12 tng (sỏch Vit s lc, chộp 30 tng. Sd, tr.
95) cao vi chc trng (khong 80 m). Thỏp ó cao, nh thỏp li ỳc bng ng. Thỏp Bỏo Thiờn cao
sng sng, t rt xa ó trụng thy, c ngi ng thi coi nh mt cụng trỡnh tiờu biu ca Thng
Long.
Chuụng Quy in, thỏp Bỏo Thiờn, cựng vi vc Ph Minh (Nam nh) v tng Pht Qunh
Lõm (Qung Ninh) l bn cụng trỡnh ngh thut ni ting nht ca thi Lý-Trn c ngi ca l "An Nam
t i khớ".
Ngoi chựa thỏp, Thng Long cũn cú mt s n miu nh n Hai B Trng phng B Cỏi
th hai v n anh hựng chng gic nh Hỏn (nay l ph ng Nhõn, qun Hai B Trng), n Bch Mó
phng Giang Khu (nay l ph Hng Bum), th thn Tụ Lch (v thn thnh hong ca t Thng Long
xa), miu ng C phớa tõy thnh i La (gn Bi), th thn nỳi ng C hay thn Trng ng - mt

biu tng ca vn minh Vit c thi dng nc... Ti miu ng C, hng nm vo ngy 4 thỏng 4, cỏc
quan vn vừ trong triu phi n lm l th v c li th: "Lm con bt hiu, lm tụi bt trung, xin thn
minh git cht". n Bch Mó phớa ụng, cựng vi n Linh Lang (n Voi Phc trong cụng viờn Th
L) phớa tõy, n Trn Vừ (n Quan Thỏnh) phớa bc v n Cao Sn (Kim Liờn, dng vo i Lờ)
phớa nam, trong quan nim c truyn, c coi l "Thng Long trn" (Bn ngụi n trn gi bn phng
ca Thng Long). Nh Lý cũn dng n Viờn Khõu (khong khu vc Nh mỏy c khớ Trn Hng o
trc kia - ph Thỏi Phiờn, qun Hai B Trng) v n Xó Tc (ti lng Xó n, gn ỡnh Nam ng, qun
ng a) cu cho mựa mng phong ng, ma hũa giú thun.
Mt trung tõm vn húa quan trng ca Thng Long c bt u xõy dng t i Lý l khu vc
Vn Miu - Quc t giỏm. Nm 1070, triu ỡnh dng Vn Miu, tc tng Chu Cụng (Tiờn thỏnh), Khng
T (Tiờn s), cựng T phi (Phc thỏnh Nhan t, Tụng thỏnh Tng t, Thut thỏnh T t v thỏnh Mnh
t) v v hỡnh 72 hin nho th cỳng, bn mựa t l. Vn Miu cũn l ni dnh riờng cho Thỏi t n hc
tp: mi thỏng hai ln, thỏi t cú mt õy nghe ging sỏch. Nm 1076 lp Quc t giỏm lin sau Vn
Miu. T lp hc hong gia dn dn phỏt trin thnh trng Quc t giỏm, trung tõm giỏo dc, o to trớ
thc u tiờn ca nc i Vit. Khu vn húa y t phớa nam Hong thnh, gia mt a im rng rói,
cú nhiu ao h v vn cõy yờn tnh. Phớa trc Vn Miu cú mt h rng, gi l Vn H, ni t thy - hi
t ngun vn mnh cho ngụi miu vn húa ca kinh thnh. Nm 1075, nh Lý m khoa thi Nho hc u
tiờn, ngi u l Lờ Vn Thnh c vo hu vua hc tp. Nm 1076, triu ỡnh tuyn chn nhng vn
quan cú hc cho vo Quc t giỏm. y l nhng vic lm v c s t nn tng cho s ra i v phỏt
trin ca nn giỏo dc i hc truyn thng. Nm 1253, li dng ti khu ny, nh Quc hc vin tuyn
la nhng hc sinh u tỳ trong nc v õy hc tp.
Thng Long i Lý vn thm m tinh thn thng vừ. Nh Lý lp in Ging Vừ trong Hong
thnh lm ni hp bn ca cỏc vừ quan. Nm 1170, X ỡnh (Sõn bn) c thit lp phớa nam thnh i
La. ú, nh vua n tp bn cung, ci nga v cỏc vừ quan thng luyn tp phộp tin cụng, phỏ trn.
Nh vy l ch trong vũng mt vi th k sau khi nh ụ, Thng Long ó c xõy dng v mi
mt v tr thnh trung tõm chớnh tr-kinh t-vn húa ln nht v tiờu biu cho c nc.
Trong bui u ca k nguyờn vn minh i Vit, Thng Long ó xng danh vi v trớ kinh ụ
ca t nc va quy t tinh hoa ca dõn tc, va ta chiu nh hng ra c nc. Nn vn húa i Vit
thi ú, vỡ th c mang tờn Vn húa Thng Long. Nhõn dõn Thng Long ó gúp phn cựng vi nhõn dõn
c nc to nn vn minh i Vit v lp chin cụng bỡnh Chiờm, phỏ Tng, m hai nhõn vt tiờu biu nht

l Lý Thng Kit v Lan.
Su tầm
9
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
Lý Thng Kit (1019-1105), vn tờn l Ngụ Tun, ngi phng Thỏi Hũa (phớa trờn Bỏch Tho
ngy nay). Thng Kit l tờn t ca ụng v sau ny ụng c triu Lý ban "quc tớnh", nờn s quen gi l
Lý Thng Kit. ễng c vua Lý Thỏnh Tụng nhn lm con nuụi (Thiờn t ngha nam). Lý Thng Kit
tng gi nhng cng v quan trng trong triu ỡnh nh: Nguyờn soỏi, Ph quc Thỏi ỳy. Lý Thng Kit
l ngi cú ti kinh bang t th, l mt nh chớnh tr gii, mt nh quõn s kit xut, mt anh hựng ln ca
dõn tc. Lý Thng Kit l mt ngi con u tỳ ca Thng Long m cụng lao, s nghip ó lm rng r
t Rng bay v mói mói ta sỏng trong lch s.
Lan ( ? - 1117), tờn tht l Lờ Th Yn Loan (theo Mụng Khờ bỳt m ca Thm Hot), l mt
cụ gỏi hỏi dõu chn tm lng Si (Th Li, sau i l Siờu Loi). Mt ln, vua Lý Thỏnh Tụng v thm
chựa Dõu (Thun Thnh - Bc Ninh), gp cụ gỏi xinh p ú, ang ng ta gc lan trong nng dõu. Nh
vua truyn a cụ v kinh, tuyn lm cung phi v t tờn l Lan (Ta gc lan), ghi k nim bui u
gp g u tiờn. Lan l ngi ph n cú ti nng v tõm hn ln, yờu nc thng dõn, cú nhiu cng
hin trong vic gi gỡn t nc, phỏt trin kinh t, vn húa, xó hi ca Thng Long, v c nc ng
thi.
Su tầm
10
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
Tng lun v Thng Long 215 nm thi Lý
T mt mnh t vn l tr s ca cỏc viờn quan ụ h nh ng, vi cỏi tờn i La (va l tờn
ca vũng thnh ngoi do Cao Bin p, va l tờn ca thnh th ny) ó húa thõn thnh kinh ụ "Rng
Bay". Thng Long m u triu Lý nh mt chng trai va n tui trng thnh, t tin mnh m v hựng
trỏng.
vo th "rng cun, h ngi", "chớnh gia nam, bc, ụng, tõy", Thng Long ó hi t mi tinh
hoa vn húa ca t nc ng thi.
Thng Long l trung tõm Pht giỏo Thin tụng. Ti õy hai Thin phỏi ra i t trc l Tỡ-ni-a-
lu-chi v Vụ Ngụn Thụng tip tc phỏt trin hng thnh. V cng ti õy, chng kin s sỏng to mt

thin phỏi mi: Thin Tho ng ca Lý Thỏnh Tụng. Nhiu chựa thỏp p v cú quy mụ ln c
xõy ct, dng lờn ti nhng khu vc linh thiờng ca kinh thnh: bờn h Lc Thy (H Gm) v h Dõm
m (H Tõy)...
Thng Long l trung tõm vn húa-giỏo dc ca quc gia i Vit by gi. Khu n thiờng vn húa
ln ca dõn tc: Khu Vn Miu - Quc t giỏm c khi cụng xõy dng v ngy mt nõng cp. Ni õy
t hi vn mch, vn phong ca t nc. Ni o to nhõn ti v cỏc bc anh tun cho mi min ca T
quc.
V, cng bt u t i Lý tr i, dn dn hỡnh thnh nờn nho phong s khớ Thng Long. Nhng
con ngi ti hoa m tinh t, sut i lao vo con ng truy tỡm cỏi p ca vn húa, ngh thut m ớt chỳ
ý ti i sng vt cht. H cng ớt chỳ ý n a v xó hi m ly "th hoa chõn ỏi" (sỏch v hoa l nim say
mờ ớch thc) lm l sng. y l núi v cỏi cht "vn" trong mi con ngi Thng Long. Nhng bờn cnh
ú, t i Lý, li cng hỡnh thnh cht "trng vừ" ca ngi dõn ni õy, m danh tng Lý Thng kit l
mt biu tng. Cỏi con ngi mt tay vung kim sc, mt tay nõng bi th Nam quc sn h... lờn c y,
ó truyn mt lung chớnh khớ cho lp lp trai tr kinh ụ Thng Long - H Ni mi khi nc nh cú gic
ngoi xõm...
Ngi Thng Long, hay vn th, trong vừ ngh v cng c bit yờu hoa. Thng Long ngoi mt
tri - tri hoa Ngc H - chuyờn trng hoa, cũn cú nhiu khu t trng hoa khỏc lm p cho kinh k
(Nghi Tm, Yờn Ph...). Nờn mun vớ von, ca dao c ly hoa so sỏnh vi ngi Thng Long. Chớnh vỡ
th, ngi Thng Long mi lu gi cõu chuyn tỡnh p: vua Lờ Thỏnh Tụng yờu cụ thụn n ng ta cõy
lan, sau ú ci nng lm v, v t cho cỏi tờn tht giu hỡnh tng: Lan. Vi ngi Thng Long mi
th u gn vi hoa: Bụng Hoa Sen (Chựa Mt Ct) n trờn h Linh Chiu...
Nhng Thng Long i Lý khụng ch cú cuc sng thanh bỡnh, - nh hai mt õm dng ca cuc
i - Thng Long cũn phi chng kin nhiu v tranh quyn, ot v, u tranh chộm git nhau trong triu
ỡnh v c ngoi xó hi... Ngi dõn Thng Long tng phi sng trong tõm trng bt bỡnh v bt an khi
Tam vng ni lon vo cui thi Lý Thỏi T. V s lng quyn ca tờn gian thn Anh V thi Lý Anh
Tụng... y l nhng bi hc phn din, nhng vt en thoỏng qua i, trờn gng mt sỏng ngi ca lch s
Thng Long di thi Lý.
Thng Long i Lý c bn l p v yờn bỡnh ta nh mt nc h Lc Thy - H Gm, h
Dõm m - H Tõy, ni lng hn sụng nỳi my nghỡn nm...
Su tầm

11
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
Thời trần (1226 - 1400)
Cuc chuyn giao chớnh quyn nh Lý sang nh Trn
Vo cui triu Lý, tỡnh hỡnh chớnh tr, xó hi trờn ton quc, cng nh ti kinh thnh Thng Long
ht sc ri lon. Cỏc th lc chớnh tr quõn s phong kin cỏt c tranh ginh quyn li, a v ó bt nhõn
dõn di quyn kim soỏt ca chỳng i lớnh, xua ra trn mc chộm git ln nhau. Nhõn dõn cũn b bt i
o ho, p ly cho triu ỡnh v bn quý tc cỏt c. Trong nhng trn ỏnh nhau, bn phong kin khụng
ngn ngi, phỏ hy ờ iu phc v mc ớch chin tranh, do ú m mựa mng b phỏ hy, nh ca, ti
sn b chỡm m. ú l cha k nhng m ph trong chin tranh m nhõn dõn phi gỏnh vỏc, nhiu hng
p b t chỏy, c kinh thnh Thng Long v nh ca ca nhõn dõn kinh thnh b phỏ hy gn ht.
V phn triu ỡnh nh Lý thỡ ó lung lay ti tn gc r. Vua Lý Hu Tụng t lõu ó phỏt cung,
khi thỡ xng l thiờn tng giỏng h, tay cm giỏo mc, cm c nh trờn bỳi túc, ựa gin mỳa may t
sỏng sm n quỏ tra mi thụi, khi thỡ li toỏt m hụi, ngi rỏo khỏt, ung ru ng li bỡ, n mói hụm
sau mi tnh (Ton th, tp I, H. 1998, tr. 337). Lý Hu Tụng khụng cú con trai, ch cú hai con gỏi: con
gỏi c l cụng chỳa Thun Thiờn, ó g cho Trn Liu (con c Trn Tha), con gỏi th hai l cụng chỳa
Chiờu Thỏnh, mi 7 tui. Hu Tụng nhng ngụi cho Chiờu Thỏnh tc l Lý Chiờu Hong lờn lm Thỏi
thng hong, sau ú xut gia chựa Chõn Giỏo trong i ni.
S suy thoỏi ca chớnh quyn trung ng cui thi Lý ó dn ng cho h Trn lờn ngụi vua.
u nm 1224, Trn Tha c c lm Ph Quc thỏi ỳy, Phựng Tỏ Chu lm Ni th phỏn th, Trn Th
lm in tin ch huy s, thng lnh cỏc quõn H v Cm ỡnh. Vic b trớ cho cụng chỳa Chiờu Thỏnh
lờn ngụi l nm trong d tớnh ca Trn Th , vi s h tr ca Trn Thỏi hu (tc Trn Th Dung, sau
ny l Linh t quc mu, phu nhõn ca Trn Th ). õy chớnh l im mu cht trong ton b k hoch
tin hnh chuyn giao quyn lc t h Lý sang h Trn ca chớnh tr gia Trn Th . Bi toỏn chớnh tr
t ra i vi dũng h Trn núi chung v Trn Th núi riờng l hoc tip tc duy trỡ vng triu Lý
hoc thay th nú, to dng mt triu i mi. V nu nh thay th nú, ginh ngụi bỏu cho nh Trn thỡ bng
con ng no?
Tớnh quyt oỏn cao v s khụn ngoan nhy bộn chớnh tr ca Trn Th l vic a Trn Cnh
mi 8 tui vo lm chc Chỏnh th, tc chc quan chc hu bờn Lý Chiờu Hong. T ú, dn ti vic Lý
Chiờu Hong cho Trn Cnh nc, c sỏch i Vit s ký ton th ghi li khỏ sinh ng: Cnh lỳc

by gi mi lờn 8 tui, chc hu bờn ngoi. Mt hụm phi gi vic bng nc ra, nhõn th vo hu bờn
trong. Chiờu Hong trụng thy ly lm a mi khi chi ờm cho gi Cnh n cựng chi, thy Cnh ch
ti thỡ thõn n trờu chc, hoc nm ly túc, hoc ng lờn búng. Cú mt hụm, Cnh bng chu nc ng
hu, Chiờu Hong ra mt ly tay vc nc tộ t c mt Cnh ri ci trờu, n khi Cnh bng khn chu
thỡ ly khn nộm cho Cnh. Cnh khụng dỏm núi gỡ, v núi ngm vi Th . Th núi: Nu thc s
nh th thỡ h ta thnh hong tc hay b dit tc õy?. Li mt hụm, Chiờu Hong ly khn chu nộm cho
Cnh, Cnh ly ri núi: B h cú tha ti cho thn khụng? Thn xin võng mnh. Chiờu Hong ci v núi:
Tha ti cho ngi. Nay ngi ó bit núi khụn ú. Cnh li v núi vi Th . Th s vic tit l thỡ
b git c, by gi mi t em gia thuc thõn thớch vo trong cung cm. Th úng ca thnh v cỏc ca
cung, sai ngi coi gi, cỏc quan vo chu khụng c vo. Th loan bỏo rng: B h ó cú chng
ri. Cỏc quan u võng li, xin chn ngy vo chu (Ton th, tp I. S d, tr. 339).
Ngy 21 thỏng 10 nm t Du (1225), cỏc quan vo chu ly mng.
Ngy 11 thỏng 12 nm y, Chiờu Hong m hi ln in Thiờn An, ng trờn sp bỏu, cỏc quan
mc triu phc vo chu, ly di sõn. Chiờu Hong bốn trỳt b ỏo ng mi Trn Cnh lờn ngụi hong
. Trn Cnh lờn ngụi vua, tc l Trn Thỏi Tụng (1225-1258).
Su tầm
12
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
Chớnh nh s quyt oỏn mu trớ ca Trn Th m cuc o chớnh cung ỡnh ti Thng Long
din ra cui triu Lý, mc dự kt qu t c rt tt p cho dũng h Trn, nhng trỏnh khi phi mỏu
nh thng thy trong nhng trng hp tng t trc ú v sau y. Hn th na, do ti sp t ca
Trn Th , cuc o chớnh cung ỡnh y li c tin hnh bng mt cnh tng y tớnh biu trng;
thụng qua cuc hụn nhõn gia Lý Chiờu Hong vi Trn Cnh. Mt s chuyn giao chớnh quyn, du rng
y kch tớnh nhng khụng kộm phn thi v.
Pht giỏo Thin tụng phỏt trin rc r
n cui i Lý, Pht giỏo nc ta cú 3 thin phỏi ln l Tỡ-ni-a-lu-chi (580), Vụ Ngụn
Thụng (826) v Tho ng (1069) ó hin hu v truyn bỏ rng trờn phm vi ton quc. Bc sang thi
Trn, Pht giỏo cng c phỏt trin v thng nht v mt mi. n thi Trn cú th c gi l thi i
Pht giỏo Nht tụng, tc l thi i ca mt phỏi Pht giỏo duy nht. V, kinh ụ Thng Long cú vinh d l
mnh t ó sinh thnh hoc nuụi dng nhiu thin s, nhiu nh nghiờn cu thin hc ni ting nh:

Trn Thỏi Tụng, Tu Trung thng s, Trn Nhõn Tụng Thng Long cng l ni chng kin s xut hin
nhng tỏc phm thin hc ni ting nh: Khúa h lc, Thin tụng ch nam, Lc thỡ sỏm hi khoa nghi
ca Trn Thỏi Tụng; Phúng cung ca, Thng s ng lc ca Tu Trung thng s; Thin lõm thit chng
ng lc, Trỳc Lõm hu lc, Thch tht m ng, C trn lc o phỳ v.v ca Trn Nhõn Tụng; Tham
thin ch yu, Kim cng o trng -la-ni-kinh, Tỏn phỏp hoa kinh khoa s ca Phỏp Loa Ngi
m u triu i nh Trn cng l ngi nờu tm gng sỏng cho vic tu tp, nghiờn cu Thin hc ca
vng triu Trn l vua Trn Thỏi Tụng. V ti mnh t Thng Long ny, Trn Thỏi Tụng ó cú mt hnh
ng rt dt khoỏt, quyt lit l t b ngai vng i n vi o Pht.
Trn Thỏi Tụng lờn ngụi vua hi 8 tui, t ú v sau ch c trỳ trong cung in. Bi ta sỏch Thin
tụng ch nam cho bit vua t mỡnh hc Pht theo li khuyờn nh ca Trỳc Lõm quc s. Nhng sc hc
Pht ca vua ó t ti trỡnh rt uyờn thõm. Nm Trn Thỏi Tụng 20 tui, hong hu Chiờu Thỏnh (Lý
Chiờu Hong) mi 19 tui. Vy m Trn Th ộp Thỏi Tụng phi b Chiờu Thỏnh ci ngi ch ca
Chiờu Thỏnh l Thun Thiờn, lỳc by gi ang l v ca anh mỡnh, tc Trn Liu. Thun Thiờn li ang cú
mang. S d Trn Th lm nh vy l vỡ trong lũng nụn núng mun Thỏi Tụng cú con ngay, bo m
s liờn tc ca dũng h Trn. Trn Thỏi Tụng phn i kch lit vic b ộp buc phi b ngi yờu ci
ngi v ó cú mang ca anh rut. Nhng Trn Th cú nhiu uy quyn quỏ, Thỏi Tụng khụng cú cỏch
no ngn c ụng ta. Chiờu Thỏnh b giỏng xung lm cụng chỳa. Cụng chỳa Thun Thiờn, v ca Trn
Liu, c lp lm hong hu. Trn Liu phn ut, lin dy binh ni lon. Vic xy ra vo thỏng giờng nm
Bớnh Thõn (1236)(1).
Mang nng tõm tớnh kh au vỡ ng trc hon cnh cng thng ú, ngi con trai mi 20 tui
kia, khụng th no chu ng c na. Vo khong gn na ờm ngy mng 3 thỏng t nm y, vua Trn
Thỏi Tụng b ngai vng ra i, tỡm lờn nỳi Yờn T chn t sn ca Pht giỏo thi by gi. Vua em theo
by, tỏm ngi tựy tựng, i bng nga. Vua núi rng i nghe d lun dõn gian m thc s bit c lũng
dõn d b tr nc. Sang sụng, ỏm ngi i v phớa ụng. Lỳc y, vua mi núi rừ ý nh i tu vi cỏc
ngi tựy tựng v bo h ra v. Mi ngi u ngc nhiờn v khúc lúc. Vo khong 6 gi sỏng hụm sau
vua mi n bn ũ i Than nỳi Ph Li. Tri ó sỏng, s ngi nhn ra, vua lin ly vt ỏo che mt m
qua ũ, ri theo ng tt m lờn nỳi Tuy vy, hnh ng t b ngai vng chuyờn tõm vi o Pht
ca vua Trn Thỏi Tụng khụng th thc hin c. Bi l, trong bi ta Thin tụng ch nam, vua gii thớch:
Trm nghe thỏi s (Trn Th ) v cỏc qun thn bụ lóo u khụng chu b trm, cho nờn mi em li
thỏi s m bch li vi quc s (Thin s Trỳc Lõm tr trỡ Yờn T TG). Quc s cm tay trm m

núi: Phm lm ng nhõn quõn, thỡ phi ly ý mun thiờn h lm ý mun ca mỡnh, v ly tõm thiờn h lm
tõm ca mỡnh. Nay thiờn h mun ún b h v, b h khụng v sao c? Tuy nhiờn s nghiờn cu ni
in xin b h ng phỳt no quờn. Bi vy trm vi mi ngi trong triu mi tr v kinh, min cng m
lờn li ngụi bỏu. Trn Thỏi Tụng ó t mỡnh hc Pht, tuy thnh thong cú nh n s ch giỏo ca cỏc
bc k c trong Pht hc gii. Cỏc bc k c ú l: ngoi Trỳc Lõm quc s nhiu nm mi xung nỳi
Su tầm
13
Tµi liÖu tham kh¶o LÞch sö Th¨ng Long-Hµ Néi
một lần, ta thấy có các thiền sư Tức Lự, Ưng Thuận và Đại Đăng, những người đang giảng dạy Phật giáo
tại kinh đô Thăng Long.
Vua Trần Thái Tông đã nghiên cứu và theo Phật giáo, cho nên vương triều Trần sau này đã có
được giai đoạn rực rỡ dưới triều Trần Nhân Tông. Cuộc đời tu học của Trần Thái Tông đã tạo ra một không
khí học Phật thật sự trong giới trẻ tuổi ở triều đình và ở giới trí thức tại kinh đô Thăng Long.
Su tÇm
14
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
Vn hc ch Nụm xut hin v nhng b s u tiờn ca dõn tc ra i
Vn hc Lý Trn ch yu l vn hc ch Hỏn. Cỏc nh vn, nh th dựng ch Hỏn din t
tỡnh cm t tng ca mỡnh. Trong mt thi gian di, nn vn hc ny ó úng mt vai trũ quan trng. Tuy
phi dựng hỡnh thc vn t phi dõn tc, cỏc tỏc gi thi Lý Trn ó cú cụng ln trong s nghip nõng cao
ý thc dõn tc v lũng yờu nc cng nh ó cú cụng ln trong vic lm phong phỳ cho kho tng ngụn ng
dõn tc.
n i Trn, ch Nụm bt u cú a v vn hc l mt hin tng chng minh rừ rng tinh thn
dõn tc ang ny n. Ch Nụm xut hin t bao gi, hin nay chỳng ta cha bit c rừ rng. Cú l l vo
cui thi Bc thuc. Nhng chỳng ta bit rng ch Nụm l cụng trỡnh sỏng to ca nhõn dõn. Khi nh nc
t ch thnh lp, ph bin cỏc chớnh lnh trong nhõn dõn tht rng rói, ch Hỏn by gi khụng lm c
y nhim v, m phi ũi hi mt th ch ghi ting núi ca dõn tc, d hiu d nh. Trong vic giao
dch gia nhõn dõn, ch Nụm cng tr nờn cn thit. n thi Trn, vic hc ch Hỏn ó tng i phỏt
trin, th m mi khi tuyờn chiu ch ca nh vua, nhõn viờn ty hnh khin cũn phi ging c õm ln ngha.
Do nhng nhu cu ú, sang thi Lý Trn, ch Nụm phỏt trin.

c bit n u i Trn, ngi ta ó dựng ch Nụm sỏng tỏc vn hc. S c chộp rng
Nguyn Thuyờn (tc Hn Thuyờn), Nguyn S C ó lm th, lm phỳ bng ch Nụm. Thỏng 8 nm
Nhõm Ng (1282) cú cỏ su n sụng Lụ (tc sụng Hng TG). Vua sai Hỡnh b Thng th Nguyn
Thuyờn lm bi vn nộm xung sụng, cỏ su b i. Vua cho vic ny ging nh vic ca Hn D(1) bốn
ban gi l Hn Thuyờn. Thuyờn li gii lm th phỳ quc ng (tc ch Nụm TG). Th phỳ nc ta dựng
nhiu quc ng, thc bt u t y (Ton th, tp II. Sd, tr. 47). Khi Trn Nhõn Tụng g cụng chỳa
Huyn Trõn cho vua Chiờm Thnh, nhiu ngi ó lm th Nụm, ly ti vua Hỏn g Chiờu Quõn
(Vng Tng) cho Hung Nụ phỳng thớch. n cui i Trn, vic sỏng tỏc vn hc bng ch Nụm
cng phỏt trin. H Quý Ly hay dựng ch Nụm. Trn Ngc cng ó dựng th Nụm chõm bim T
Trn Nguyờn ỏn, khi Nguyờn ỏn kt thõn vi H Quý Ly. Sỏch An Nam chớ lc ca Lờ Trc chộp rng
ch Nụm cũn dựng sỏng tỏc cỏc bn nhc. Vn hc ch Nụm ra i l mt s kin ln, bỏo hiu s phỏt
trin ca mt nn vn hc dõn tc chõn chớnh.
S xut hin cỏc b sỏch lch s thi Lý Trn cng ỏnh du mt bc phỏt trin ca Nh nc
phong kin Vit Nam. Giai cp thng tr cú ý thc rừ rng v nhng vic lm ca h. Vic ghi chộp li
nhng vic lm ca tng lp vua chỳa quý tc l mt iu cn thit i vi nh nc phong kin. Nú cú tỏc
dng ln trong vic tuyờn truyn cho vic bo v trt t xó hi phong kin. Nhng b s ú, n nay vn
cũn giỳp chỳng ta c rt nhiu trong vic nghiờn cu, khụi phc li b mt chõn thc ca xó hi by gi.
Hn na, trong khi nh nc dõn tc ang úng vai trũ tớch cc trong vic chng ngoi xõm, nhng b s
ú ó ớt nhiu biu hin tinh thn dõn tc, ý thc lp t ch.
Quyn lch s u tiờn, cú l l S ký ca Thin i Lý. Sỏch ny hin nay khụng cũn, chỳng
ta ch cũn bit c mt vi on dn trong Vit in u linh tp v Lnh Nam chớch quỏi.
n thi Trn, vic chộp s c t chc chu ỏo. Ti kinh ụ Thng Long, Quc s vin c
thnh lp. Trn Tn son sỏch Vit chớ. Trn Tn nguyờn lm chc T tng, sau lm chc Hn trng i
Trn Thỏi Tụng. Nhng b thụng s u tiờn ca dõn tc l do nh s hc ni ting Lờ Vn Hu biờn son.
S c chộp: Thỏng giờng nm Nhõm Thõn (1272), Hn lõm vin hc s kiờm Quc s vin Giỏm tu Lờ
Vn Hu võng sc ch son xong b i Vit s ký, t Triu V n Lý Chiờu Hong, gm 30 quyn,
dõng lờn. Vua xung chiu khen ngi (Ton th, tp II. Sd, tr. 38). i Vit s ký l mt b s biờn niờn,
n nay khụng cũn nguyờn vn na. Búng dỏng ca nú ch cũn thy trong 8 quyn u b i Vit s ký
ton th ca Ngụ S Liờn. Mt s li bỡnh lun ca Lờ Vn Hu m Ngụ S Liờn cũn chộp li cho ta thy
tinh thn yờu nc ca Lờ Vn Hu.

Cui i Trn, cú b i Vit s lc, tỏc gi khuyt danh, gm 3 quyn: quyn 1 chộp t Triu
n Tin Lờ; quyn 2 v quyn 3 chộp v nh Lý. Sỏch vit vo khong sau nm 1377. B sỏch ny tht
Su tầm
15
Tµi liÖu tham kh¶o LÞch sö Th¨ng Long-Hµ Néi
truyền ở nước ta và được in lại ở Trung Quốc vào đời Thanh Càn Long (1736-1795) với tên là Việt sử lược.
Một số nhà nghiên cứu cho đây là một bản chép tóm tắt Đại Việt sử lược của Lê Văn Hưu. Vào cuối đời
Trần, còn có Hồ Tông Thốc soạn Việt sử cương mục và Nam Việt thế chí. Cả hai bộ sách đó đều không còn
nữa. Ngô Sĩ Liên đã khen Việt sử cương mục “chép việc thận trọng mà có phép, bình việc thiết đáng mà
không thừa”. Đời Trần còn có một số sách thực lục như: Trung hưng thực lục gồm 2 quyển, chép công tích
của tướng sĩ trong cuộc chiến tranh chống Nguyên và bộ Thực lục của Nguyễn Trung Ngạn, chép việc Trần
Minh Tông đánh Ai Lao.
Su tÇm
16
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
Xõy dng kinh thnh
Kinh thnh Thng Long i Trn, v c bn, khụng cú gỡ khỏc lm so vi kinh thnh thi Lý.
Ngoi vic xõy dng bờn trong hong thnh, nh Trn trong 175 nm (1225-1400) tn ti va trựng tu
cụng trỡnh c, va xõy dng mi mt s cụng trỡnh kin trỳc Thng Long.
Trờn b nam sụng Nh H (sụng Hng), nm 1237, vua Trn ó cho tu to in Linh Quang bn
ụng B u (khong t dc Hng Than n cu Long Biờn) gi l in Phong Thy. Mi khi xa giỏ ca
vua t hong thnh i ra, trỳ chõn ú, cỏc quan a ún tt dõng tru cau v tr, cho nờn tc gi l in
Hụ Tr (Gi Chố).
Nm 1243, nh Trn cho trựng tu Quc t giỏm, v n nm 1253, lp Vin Quc hc. Thỏng 9
nm ú, xung chiu cho cỏc nho s trong nc n Vin Quc hc ging T th (Lun ng, i hc,
Trung dung, Mnh t), Ng kinh Thi-Th-L-Dch-Xuõn-Thu). Thng Long i Trn va sựng vn va
trng vừ. Nm 1253, nh Trn cho lp Ging vừ ng, vng hu tụn tht u phi n ú luyn rốn vừ
ngh.
V chựa, quỏn, khụng thy s chộp nh Trn cú xõy dng nhng chựa quỏn ln kinh s. Di
thi Trn, chựa quỏn Thng Long phn ln c trựng tu, tụn to. Nh nm 1249, trựng tu chựa Diờn

Hu (Mt Ct), vua xung chiu vn theo l c nh Lý, chựa sa xong, i xỏ cho dõn
Vic xõy dng kinh thnh, s c ch chộp s si nh vy. T nhng c liu tn mn, cú th hỡnh
dung i khỏi cnh trớ kinh ụ Thng Long thi Trn nh sau:
a. Mt qun th kin trỳc, bao gm cỏc cung in lu gỏc trong hong cung: Trong thnh ni, t
nm 1230, lp cung in, lu gỏc lm ni thit triu, phớa ụng, phớa tõy lm hnh lang gii v. Bờn trỏi l
cung Thỏnh T, ni Thng hong , bờn phi l cung Quan Triu, ni vua .
Nm 1243, xõy ni thnh, gi l thnh Long Phng. Nguyờn s chộp v thnh Long Phng khi
quõn Nguyờn chim nm 1285 nh sau: "Cung tht cú 5 ca, trờn "i Hng Mụn", cú ca nỏch bờn
phi v bờn trỏi. Chớnh in cú 9 gian, "Thiờn An Ng in", ca chớnh nam "Triu Thiờn Cỏc".".
on trờn õy, Nguyờn s ghi chộp quỏ s si v ln xn. Trong thc t, ca i Hng l ca nam ca
hong thnh, khong ch Ca Nam bõy gi. Ca lm theo kiu tam quan li kốm thờm hai ca nỏch
bờn phi v bờn trỏi, nờn gi l 5 ca. Trờn ca cú bc. Qua cng nam ca hong thnh, i sõu vo bờn
trong, phi qua mt cng na ri mi ti chớnh in ca hong cung. Cng ú cng chớnh nam, gi l
Dng Minh Mụn; trờn cng cú gỏc, gi l Triu Thiờn Cỏc. Ca nỏch bờn trỏi gi l Nht Tõn Mụn, ca
nỏch bờn phi gi l Võn Hi Mụn.
Ngoi cỏc cung in c mụ t trờn, trong hong cung cũn nhiu cung in khỏc. in Diờn
Hng, ni din ra Hi ngh Diờn Hng ni danh trong lch s. in Diờn Hin, in Bỏt Giỏc ni vua thit
yn cỏc quan. Vng Lõu, ni vua ng xem lớnh u nhau vi voi, h, chung h t ngay di lu.
Ngoi in l ni cụng s, cũn cú cỏc cung l ni , cung thng hong gi l Thỏnh T hay
Ph Thiờn, Vn Th; cung vua gi l Quan Triu; cung cung n gi l L Thiờn, Thng Xuõn; S
Cung l cung ca thỏi t... Ngoi ra cũn cú cỏc cung Thng Lin l ni lu tr cỏc bn tu.
Trong hong cung cú nhiu vn cõy n qu, vn hoa, h, ao, cú cu bc qua lm ni vua v
cung nhõn thng ngon. Bao quanh hong thnh l sụng Tụ Lch v chi nhỏnh, dựng lm ho. S chộp
trờn sụng Tụ Lch cú dng 5 cỏi cu, kin trỳc gch, g, u cao v p.
b. Khu cng ụng B u vn l ni cú cm kin trỳc to p ca triu ỡnh. Vỡ y l quõn cng,
l ni din tp thy chin, l ni t chc hi nc mựa thu. Ngoi ra, nh Trn cũn chỳ ý tu sa, chm súc
Su tầm
17
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
nõng cp cỏc khu n ng C, khu n Hai B Trng, khu Chựa Vua, khu H Tõy l ni du ngon v cú

hnh cung xem ỏnh cỏ v.v...
c. Khu phng ph kinh thnh: Nm 1230, nh Trn cho nh li cỏc phng v hai bờn t, hu
kinh thnh. T tc phớa ụng, hu tc phớa tõy. õy, khụng núi n khu vc phớa bc v phớa nam kinh
thnh, cú l, by gi hai khu ny dõn c cũn tha tht. S c chộp: "Thỏng 3 nm Canh Dn (1230): nh
cỏc phng v hai bờn t, hu ca kinh thnh, bt chc i trc (tc i Lý - TG), chia lm 61 phng"
(Ton th. Sd, tp II, tr. 12). õy l ln u tiờn trong lch s thnh vn, thy nhc n s lng phng
ca Thng Long. Cỏc phng dc b sụng Nh H, ngoi phng Yờn Hoa, vn thy s nhc ti phng
Giang Khu. Gn ú l phng C Xỏ, cng nh thi Lý, õy l cng sụng v phng ca dõn t bói.
Bờn kia sụng, l Gia Lõm, x Bc nhng i sng khỏ gn bú vi kinh thnh. Trc ht, vỡ ú
cú khu vc Hoi Vin Dch nh thi Lý - ni tip ún s gi nc ngoi v th lnh cỏc dõn tc tiu s
trong nc (nay khong phng C Linh, qun Long Biờn). Riờng i vi cỏc s gi phng Bc (Tng,
Nguyờn), nh Trn cho dng khu Quỏn S (ph Quỏn S ngy nay) tip ún. Ngoi ra, Gia Lõm, cũn
cú ph ca vng hu, cú hnh cung ca vua. Nm 1312, nh Trn ỏnh Chiờm Thnh, bt vua Chiờm
l Ch Chớ, em v an trớ ú, nm sau Ch Chớ cht. Sau na, ti Gia Lõm, cũn cú khu lũ gm Bỏt Trng.
Lng gm Bỏt Trng khụng nhng sn xut gm s phc v i sng cung ỡnh v sinh hot ca dõn
chỳng m cũn sn xut gch, ngúi dựng trong vic tu b, bi trỳc kinh thnh Thng Long.
S sỏch i Trn cũn ghi chộp n cỏc phng Tõy Nhai (Tõy Giai, hay Liu Giai) v phng
Kiu Cỏc i phớa Tõy bờn hu kinh thnh. Phng Nhai Tun, ni m nm 1247, 30 thuyn buụn ca
ngi Tng chng Nguyờn t nn sang ta, em v con, ca ci sang xin quy ph, v vua Trn cho phng
ú. H m ph ch, by bỏn vúc on v thuc Bc, t gi l ngi Hi Kờ. "Hi Kờ", cú l l "Hi Ct"
chộp nhm, cng tc l Hi Ht (Ouựgour - Duy Ngụ Nh) ch ngi Duy Ngụ Nh Tõn Cng theo Hi
giỏo, con chỏu ca ngi Hung Nụ.
Thng Long thi Trn l trung tõm t nc. Thng Long i Trn ó mang dỏng dp ca mt
thnh ph quc t. Mt thnh ph nhõn ỏi, bao dung, ún nhiu ngi n c trỳ chớnh tr, chng s xõm
ot ca ch Nguyờn - Mụng.
V vic t chc qun lý kinh thnh, t nm 1230, nh Trn ó t ty Bỡnh Bc. Bỡnh Bc ty, n
nm 1265 i thnh i an ph s, sau li i thnh Kinh s i doón, l c quan hnh chớnh v t phỏp
kinh ụ Thng Long lỳc ú.
Nm 1394, Kinh s i doón li i gi l Trung ụ doón. Nh Trn rt coi trng chc v ng
u kinh thnh ny v cú mt ch tuyn chn rt cn thn, thc t. Mun ng u c quan cai tr kinh

thnh Thng Long, ngi ú phi tri qua cụng tỏc thc t cai tr cỏc l, cỏc ph trong nc, l kho
duyt thỡ c c v lm An ph s ph (l) Thiờn Trng l quờ hng nh Trn v cú cung ca Thng
hong nh Trn; li l kho duyt thỡ b lm Thm hỡnh vin s, ri mi a v lm Kinh s i an ph
s (hay Kinh s i doón). Nh cỏch tuyn chn cn thn ú, trong 175 nm di triu Trn, ó xut hin
nhiu viờn quan cai tr ng u kinh thnh Thng Long va cú c va cú ti nh: Trn Thỡ Kim lm i
an ph s kinh s nm 1297, tớnh cng trc, gii dch lý, cú ti x kin, mi vic u trc ht da vo
phỏp lut m quyt oỏn, khụng n ca hi l. Mt v ng u Thng Long di i Trn khỏc l Nguyn
Trung Ngn (1341), mt nh th ln i Trn Hong giỏp nm 1304, khi y mi 16 tui. n sau,
Nguyn Trung Ngn hai ln c sung chc Hu Snh (tc Vin C mt), thi Trn D Tụng, gi trn
ting tt, th 80 tui, cú tp Gii Hiờn thi lu hnh i...
Thng Long l mt thnh ph cú nhiu quõn i. Quõn T Thiờn, T Thỏnh, T Thn phn ln
tuyn ngi x Nam (Long Cng, Thiờn Trng), l quõn cm v, ri quõn tro nhi lm phu vừng, lm
lớnh ch thuyn. Thng Long cú xõy dng nh ngc. V cựng cú mt loi lớnh "lao thnh", gm nhng
ngi tự ti chuyờn lm vic ct c voi, phỏt c rm bờn chõn thnh i La...
Su tầm
18
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
i sng ụ th
S phỏt trin ca khu kinh t-dõn c lm cho b mt thnh th ca Thng Long cng ngy cng rừ
nột hn, dự ch l trong kiu thnh th-nụng nghip phng ụng.
Kinh t cụng thng nghip thnh th ra tng lp th dõn v li sng th dõn. Vo i Trn, s
lng th dõn Thng Long cha nhiu, nhng ó cú nhng biu hin ca sinh hot th dõn, trong ú cú
sinh hot ban ờm ca thnh th gm buụn bỏn, vui chi lnh mnh v c ru chố, ng im. Nhng sinh
hot ban ờm ú ó tng hp dn c vua Trn. Trn Anh Tụng "thớch vi hnh", c ờm n, li lờn kiu,
cựng vi hn chc th v i khp trong kinh k, g gỏy mi tr v cung. Cú ờm, ra n quõn phng, b
bn vụ li nộm gch trỳng vo u vua. Ngi theo hu thột lờn: "Kiu vua y!". Bn chỳng bit nh vua,
mi tan chy c" (Ton th, tp II. Sd, tr. 78). Vo thi mt Trn, nn c bc, ru chố rt phỏt trin. Vo
i Trn D Tụng thỡ nn c bc khụng ch cũn ngoi dõn gian m trn c vo trong cung cm, nh vua
chớnh l ngi nờu tm gng xu v chuyn c bc y. S c chộp vua Trn D Tụng "cho gi cỏc nh
giu trong nc, nh lng ỡnh Bng thuc Bc Giang, lng Nga ỡnh thuc Quc Oai, vo cung ỏnh

bc lm vui. Cú ting bc t ti 300 quan tin, ba ting thỡ ó giu ngn quan ri" (Ton th, tp II. Sd,
tr. 41). Quan li thỡ nh Hnh khin Trn Khc Chung, cựng Hc s Nguyn S C ỏnh bc, cú khi n hai,
ba ngy, ờm ny qua ngy khỏc, cựng ngi ngay bn m n chỏo khụng ngh lỳc no, c thua ch cú
mt, hai quan tin m dng tõm rt kh.
Nhng vn húa Thng Long i Trn vn hi t tinh hoa vn húa ca c nc, vn gi ct cỏch v
bn sc vn húa dõn tc. Sinh hot vn húa nhn nhp nht ca Thng Long vn tp trung vo nhng ngy
l v hi mựa, mang m tớch cỏch dõn gian. Trong cung ỡnh cú nhng i ỏnh vt, ỏ cu, u gy...
nhng i ca mỳa chuyờn nghip. S nh Nguyờn l Trn Phu cú ghi li cnh mỳa hỏt trong bui ói yn
in Tp Hin: "Thy mt bn con hỏt nam (nam u) v n (n xng), mi bờn mi ngi, u ngi
di t. Cú cỏc th n nh n t b, n tranh v n bu. Ting hỏt, ting n hũa ln vi nhau. Khi
hỏt thỡ trc ht ờ a ly ging, ri sau mi cú li. Phớa trc in, cú biu din cỏc trũ ỏ mỳa, leo so (dch
lng, thng can), mỳa ri trờn u dõy (trng u khi li). Li cú ngi mc qun gm, nhng mỡnh
trn, nhy nhút hũ reo. n b i chõn khụng, xũe mi ngún tay nh nhng chc cõy mỳa..." (Trn
Phu: An Nam tc s. Xem Tp chớ Vn hc, 1-1972).
Sõn khu l mt sinh hot vn húa thng xuyờn kinh thnh Thng Long. Theo nhiu nh
nghiờn cu, sõn khu Vit, ra i ớt nht cng t i inh. Di i Trn, sõn khu tng tip thu thờm nh
hng sõn khu triu Nguyờn. Sau chin thng chng Nguyờn, ta bt c mt tự binh ngi Trung Quc
l Lý Nguyờn Cỏt, vn l mt kộp hỏt cú ti. S chộp rng: "Nhng n tỡ ớt tui cỏc nh quyn quý ua
nhau hc hỏt theo li Bc. Nguyờn Cỏt lm trũ c tớch nh "Tõy vng mu dõng bn o" v.v... Khi din
cú n 12 ngi úng cỏc vai. Ai ny u mc ỏo bo gm, ỏo thờu, k ỏnh trng, ngi thi kốn, thay i
nhau m tu khỳc. Ngi xem, lỳc vui mng, lỳc thng bun, cm ng tựy theo tng quóng trong tớch
truyn...".
Su tầm
19
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
Tng lun:
Thng Long i Trn - Ni in du nn vn húa Thng Long rc r
Thng Long i Trn tri qua 175 nm lch s. Vy din mo ca Thng Long di thi i ho
khớ ụng A l gỡ? Cú th túm tt trong vi t, ú l mt Thng Long vn tr rc r v vừ cụng oanh lit.
Thng Long i Trn l ni sinh ra v hi t nhiu nh vn húa ln ca t nc, m ti nng v

nhng cụng trỡnh nghiờn cu, sỏng to ca h ó gúp phn lm phong phỳ v rc r thờm i sng vn húa
ca kinh thnh. Nh trờn ó núi, ú l Nguyn Thuyờn, Nguyn S C lm th phỳ bng ch Nụm, t c
s cho s ra i ca nn vn hc ting Vit. ú l nhng bc anh hựng m trn y tớnh cỏch ngh s nh:
Trn Thỏi Tụng, Trn Quc Tun, Trn Quang Khi, Trn Nhõn Tụng, Tu Trung thng s, Phm Ng
Lóo, Trng Hỏn Siờu, Nguyn Trung Ngn, Mc nh Chi, Phm S Mnh l nhng tỏc gi tiờu biu
ca dũng vn hc yờu nc y khớ phỏch anh hựng i Trn
Trn Nht Dut l mt v tng ngh s bit nhiu ting nc ngoi, say mờ õm nhc, ngh
thut, l tỏc gi ca nhiu khỳc nhc, iu mỳa Trn C l nh th thao ngh s, ni ting v ỏ cu, li
gii ỏnh n, bn n.
Trong s nhng nh vn húa kit xut ca Thng Long i Trn, ni lờn tm gng sỏng ngi ca
mt trớ thc nho hc. ú l Chu vn An (1292-1370) quờ thụn Vn, lng Quang Lit (nay l xó Thanh
Lit, Thanh Trỡ). Cú mt thi gian ụng gi chc T nghip Quc t giỏm ca triu Trn. Nhng ri trc
s i bi ca triu ỡnh i Trn D Tụng (1341-1369), ụng dõng s xin chộm by nnh thn l nhng
ngi cú quyn th, li c vua yờu. ú l Tht trm s ni ting ca Chu Vn An. Vua Trn khụng chp
nhn, ụng lin t quan v sng cuc i n dt, ly hiu l Tiu n (Ngi n lm ngh hỏi ci), t rừ
chớ hng ca mỡnh. Trc khi lm quan v sau khi t quan, Chu Vn An vn lm ngh dy hc. C cuc
i dy hc khụng bit mt mi, ụng ó o to cho t nc nhiu hc trũ gii, trong ú cú Phm S
Mnh, Lờ Quỏt Chu Vn An l mt nh giỏo dc ln, mt ngi thy mu mc, o cao c trng rt
cng trc v rt tit thỏo. Sau khi Chu Vn An qua i, triu ỡnh ó a bi v ca ụng phi th trong
Vn Miu kinh ụ Thng Long. ú l mt s biu dng ti c ca mt nh giỏo tiờu biu ca t nc,
mt cỏch tụn vinh bc Thỏi sn Bc u ca lng Nho t Vit, rt ỏng ghi nhn.
Thng Long khụng phi ch l ni hi t cỏc nhõn ti ca t nc, m Thng Long cũn l ngun
cm hng sỏng tỏc cho nh th. Trc cnh p va hựng trỏng va c kớnh ca Thng Long, nh th
Phm S Mnh ó vit nờn nhng vn th tht p:
Ngc Nh hn quang tm qung dó
Tn Viờn t sc chiu Thng Long
Vn Lang thnh c sn trựng ip
ễng Trng t tin võn m nng.
(Sụng Nh nc mỏt, thm khp ng rung,
Nỳi Tn Viờn v p, ỏnh v Thng Long

Thnh c nc Vn Lang, hỡnh nỳi trựng ip
Trc n Lý ễng Trng, búng mõy õm nht).
Nhng Thng Long i Trn khụng phi ch cú xõy dng v sỏng to th ca, ngh thut m cũn
phi ỏnh gic v ó ỏnh gic rt gii.
Triu Trn c thnh lp ỳng vo lỳc cỏc dõn tc chõu v chõu u ang ng trc mt mi
e da cc k nguy him: nn xõm lc bnh trng d di ca ch Mụng C. ú l mt ch rng
ln v tn bo bc nht trờn th gii ng thi.
Su tầm
20
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
n nm 1279, ton b t nc Trung Quc rng ln cng b xõm lc, sỏt nhp vo ch
Mụng C v cựng vi Mụng C, Triu Tiờn lp thnh ch i Nguyờn. Ch ngha bnh trng i
Nguyờn l mt bc phỏt trin mi ca ch ngha bnh trng i Hỏn, hi nhp thờm tớnh cht du mc,
hiu v, hiu sỏt ca cỏc hón Mụng Thỏt. Trong vũng 30 nm (1258-1288), ch Mụng Nguyờn ó ba
ln xõm lc i Vit, trong mu quyt chim ly nc cú v trớ chin lc trng yu ny ca ụng
Nam , m ng bnh trng xung ton khu vc. Ln th nht vo u nm 1258, chỳng huy ng
khong vi ba vn quõn, t Võn Nam trn xung. Ln th hai vo u nm 1285 v ln th ba vo cui
nm 1287, mi ln chỳng huy ng khong 50 vn quõn, tin cụng nc ta t nhiu phớa.
Trc th mnh ban u ca quõn gic, quõn v dõn ta di s lónh o ca triu Trn, Thỏi s
Trn Th (ln khỏng chin th nht) v Quc cụng tit ch Trn Quc Tun (ln khỏng chin th hai v
th ba) ó tm thi rỳt lui, trỏnh quyt chin khi cha cú li. Trong c ba ln khỏng chin, vo giai on
u, triu Trn v quõn dõn ta u tm thi rỳt khi kinh thnh. õy l ln u tiờn trong lch s ca mỡnh,
nhõn dõn Thng Long s tỏn ỏnh gic. Trc khi ri khi kinh thnh, triu ỡnh di chuyn tt c kho
tng, ca ci v nhõn dõn 61 ph phng c lnh lm k thanh dó (vn khụng nh trng), khụng
cho mt my may lng thc, ca ci lt vo tay gic.
Quõn gic chim c kinh thnh Thng Long, nhng ch cũn l mt tũa thnh trng rng. Ln
th nht, chỳng ch tỡm thy trong ngc tht nhng tờn s gi ca chỳng b trúi cht bng thng tre, chỳng
chim c Thng Long vo u nm 1285, cng ch thy cung tht nhn khụng v ch tỡm thy nhng
sc chiu ca vua Nguyờn ó b xộ b cựng vi giy t ca cỏc tng ngoi mt trn tõu bỏo v triu ỡnh.
Nh vy, quõn gic chim c kinh thnh Thng Long ch l hỡnh thc.

Qua ba ln th la, Thng Long ó xng ỏng l Th ụ anh hựng ca t nc anh hựng. Trờn
mnh t H Ni ngy nay cũn lu li nhiu s tớch ca thi chng Mụng Nguyờn ú. ỡnh lng Ging
Vừ (qun Ba ỡnh) th B Chỳa Kho, tng truyn l ngi ph n gi kho Thng Long. B ó ct
giu, phõn tỏn tt c ca ci, lng thc trong kho, quyt khụng lt vo tay gic Dự tham gia quõn i
ca triu ỡnh v vng hu, hay bỏm lng chin u, hay hy sinh ca nh i s tỏn, ngi dõn Thng
Long ó biu l v chng minh phm giỏ cao quý v l sng thiờng liờng ca dõn tc: Tt c vỡ c lp, ch
quyn bt kh xõm phm ca t nc.
Su tầm
21
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
đông đô và đông quan (1400 - 1428)
Chuyn ụ vo Thanh Húa - Sai lm ln ca nh H?!
Triu Trn tn ti trong khong 175 nm, t u th k XIII n ht th k XIV. Nhng cú mt
quy lut ca cỏc vng triu phong kin l ch nhng triu vua u triu i l cũn hng thnh, c lũng
dõn, cũn cỏc triu vua sau ny u trt di trờn con ng suy thoỏi ri sp . Vo na sau th k XIV,
Thng Long phi chng kin nhiu biu hin v hu qu sp ca triu Trn. Nhng cnh n chi sa a,
cung phúng ca gii quý tc quan liờu m in hỡnh l vua Trn D Tụng (1341-1369), nhng bin c
cung ỡnh vi nhng mu mụ sỏt hi, tranh ot quyn chc ó nhanh chúng khin triu Trn phi t b
v i chớnh tr. Li dng tỡnh trng ng nghiờng ca triu Trn, mt quý tc ngoi thớch l H Quý Ly ra
sc cng c a v v gõy dng lc lng. Nm 1388, H Quý Ly git Hin, nm 1391, li git Trang
nh vng Ngc l i th chớnh tr ca ụng.
u nm 1395, Thng hong Ngh Tụng cht. ú l c hi thun li cho H Quý Ly chun b
cp ngụi nh Trn.
Nm 1400, H Quý Ly ph b vua Trn thit lp nờn triu H (1400-1407).
H Quý Ly l mt ngi cú t tng khỏ tỏo bo, nhiu vic lm ca ụng nh: hn in, hn
nụ, cao ch Nụm l nhng chớnh sỏch khỏ tớch cc i vi ng thi. Nhng H Quý Ly l mt nh
chớnh tr ti. ễng cú quỏ nhiu hnh ng lm mt lũng dõn. Trong nhng sai lm v mt chớnh tr ca H
Quý Ly, thỡ sai lm nghiờm trng nht l vic ụng quyt nh di kinh ụ vo Thanh Húa.
T nm 1397, ngay khi ó thao tỳng c mi quyn bớnh trong tay, H Quý Ly ó sai Thng
th b Li kiờm Thỏi s lnh l Tnh i xem xột o c vựng An Tụn (Thanh Húa), p thnh, o ho,

lp nh Miu, nn Xó, m ng ph di ụ n ú. Trc ú, vic bn lun ca triu ỡnh nh Trn
cha cú kt lun ngó ng, Hnh khin Phm C Lut can l khụng nờn. H Quý Ly vn khng khng núi:
í ta ó nh trc ri, ngi cũn núi gỡ na. V c tin hnh vic xõy kinh ụ mi.
Thỏng 11 nm inh Su (1397), H Quý Ly bc vua di ụ n Thanh Húa. Li sai Hnh khin
ng tri i tụng chớnh t l Lng Nguyờn Bu d cỏc cung in Thy Chng, i An Thng Long,
bao nhiờu gch ngúi v g to u giao cho cỏc chõu T Liờm v Nam Sỏch ch v kinh ụ mi, i ng
gp bóo, chỡm m mt quỏ nhiu.
ụ thnh mi An Tụn (Thanh Húa) mang tờn Tõy ụ, nhõn dõn thng gi l Thnh nh H.
Thng Long i tờn l ụng ụ. T ú, trong nhng nm cui triu Trn v thi nh H (1397-1407),
Thng Long mt v trớ trung tõm chớnh tr ca c nc. Vic di ụ ú ca H Quý Ly khụng cú lý do chớnh
ỏng v khụng hp lũng dõn. Trờn thc t, Tõy ụ ch l mt ụ thnh quõn s ni cht hp ho lỏnh,
cui nc u non, nờn vi lon m khụng nờn vi tr, ch cy him c thụi (Ton th, tp II. Sd, tr.
191).
V tt c cỏc mt chớnh tr, kinh t, vn húa, xó hi, Tõy ụ khụng th no thay th c v trớ ca
ụng ụ. Thng Long - ụng ụ vn l trung tõm ln nht ca t nc v ca lũng ngi. Tng truyn,
ngi dõn kinh thnh Thng Long khụng ng h H Quý Ly, khụng ng h c vic di ụ. Tinh thn ú
cũn c phn ỏnh trong cõu ca dao quen thuc, chc chn l cú sau s kin lch s di ụ nhiu:
Chng v H, thip cng v H
Chng v H Hỏn, thip v H Tõy.
Su tầm
22
Tµi liÖu tham kh¶o LÞch sö Th¨ng Long-Hµ Néi
Như vậy, vào năm cuối thế kỷ XIV và đầu thế kỷ XV, tạm thời Thăng Long mất địa vị trung tâm
chính của cả nước. Song sức sống của Thăng Long (Rồng bay) vẫn còn rất dồi dào và chờ thời cơ hưng
thịnh trở lại.
Su tÇm
23
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
ụng ụ - ụng Quan di ỏch thng tr ca gic Minh
Cui nm 1406, vn mnh ca t nc v ca Thng Long - ụng ụ phi tri qua mt th thỏch

cc k ỏc lit do cuc chin tranh xõm lc cựng 20 nm ụ h ca nh Minh (1407-1427) gõy ra. Vo u
th k XV, nht l di triu Minh Thnh T (1403-1424), nh Minh t n giai on ton thnh v a
Trung Quc bc vo v trớ mt ch ln mnh nht phng ụng. Xu hng bnh trng ch yu ca
ch i Minh lỳc by gi l phng Nam, nht l ụng Nam . i vi nc i Vit, sau nhiu ln
khụng khut phc c, nh Minh ch trng xõm lc bng v lc.
Thỏng 9 nm Bớnh Tut (1406), Minh Thnh T phỏt mt o quõn rt ln my chc vn ngi
xõm lc i Vit(1). Sau khi h thnh a Bang (Ba Vỡ), chc thng phũng tuyn ca quõn i nh H,
quõn Minh trn xung thnh ụng ụ.
Ngy 21-1-1407, thnh ụng ụ tht th. Quõn Minh vo thnh, lp doanh tri ụng nam thnh,
th quõn cp búc ph phng, hóm hip ph n, v vột vng bc, la l, tớnh toỏn kho tng, chiờu tp dõn
phiờu tỏn, t quan cai tr, nh k úng gi lõu di.
Di ỏch thng tr ca nh Minh, thnh ụng ụ b i tờn l thnh ụng Quan, v tr thnh so
huyt trung tõm ca gic. Chỳng dng lờn õy mt b mỏy chớnh quyn ụ h ng u qun Giao Ch.
Xung quanh thnh ụng Quan, chỳng thit lp mt h thng n ly bo v ngoi vi do 5 v quõn theo
binh ch nh Minh, mi v cú 5.600 quõn n trỳ l: T, Hu, Trung, Tin, Hu. Thnh iờu Diờu (di tớch
hin nay Gia Lõm) l mt trong nhng n ly phũng v ú.
Su tầm
24
Tài liệu tham khảo Lịch sử Thăng Long-Hà Nội
i sng ụ th thi H
Ngay t i Trn D Tụng, triu ỡnh nh Trn ó thi nỏt cc . Nhng tờn vua bo th v sau
cng bt lc. H Quý Ly by gi cha cp ngụi nh Trn, nhng thc s nm trn quyn bớnh trong tay.
Tỡnh trng ú, to nờn mt tõm lý hoang mang, chỏn nn trong tng lp quý tc quan li v k c trong
nhõn dõn. Bn i quý tc rng ct ca vng triu Trn, ó khụng cũn mt tý nng lc no. Trong mt
bi th ca mỡnh, Trn Nguyờn ỏn ó ngỏn ngm vit:
Th thng phõn võn vn s nan. (Cuc i phõn võn, muụn vic khú khn).
y l tng lp quý tc, cũn tng lp quan liờu xut thõn s nhõn, cng bt u chỏn nn tiờu cc.
Nhng ngh ca h khụng c thc hin, h bt món vi thi cuc. Tõm lý n (thc cht l buụng
xuụi, b mc) ó ny sinh ra trong lũng nhng th sinh mt trng ti ụng ụ. Nh nho Lờ Quỏt, cui
cựng ó tờ tỏi, chua xút m than rng: Niờn lai th s d tõm vi (My nm gn õy, vic i trỏi vi lũng

mỡnh). Vic i trỏi vi mỡnh cng chớnh l lý do khin mt nh nho khỏc l Phm S Mnh phi bi
hi tng nh khúi súng dũng khe Hip Thch quờ nh (Hi Dng). Cng v sau gii nho s ụng
ụ cng bt món, tiờu cc.
H Quý Ly tng cng cng c lc lng quõn s nhm nhiu mc ớch. Trc ht, H Quý Ly
c nm ly binh quyn n ỏp bn quý tc Trn chng li Quý Ly, nht l sau v mu sỏt Quý Ly Hi
th n Sn nm 1399, vic trn ỏp cng ỏc lit. ụng ụ ri vo tỡnh trng cc k hoang mang, dõn
chỳng sng trong tõm trng lo õu, nghi k ln nhau. S c chộp rng: S vic b phỏt giỏc, bn tụn tht
Hóng, Tr quc Nht ụn, Tng quõn Trn Khỏt Chõn, Phm Kh Vnh, Hnh khin H c Lõn, Lng
Nguyờn Bu, Phm ễng Thin, Phm Ngu Tt v cỏc liờu thuc thõn thớch gm hn 370 ngi u b git
c, tch thu gia sn, con gỏi bt lm nụ t, con trai t 1 tui tr lờn hoc b chụn sng, hoc b dỡm nc.
Lựng bt d ng lin my nm khụng ngt. Ngi quen bit nhau ch a mt ra hiu, khụng dỏm núi
chuyn vi nhau. Nh dõn khụng c cha ngi i ng ng tr, h cú ngi ng tr thỡ phi bỏo nh
lỏng ging, cựng nhau xột hi giy t, hnh lý, lý do i qua lm chng c bo lnh. Cỏc xó u t im
tun, ngy ờm tun tra canh gi (Ton th, tp II. Sd. tr. 196, 197).
Khi H Quý Ly lờn nm quyn bớnh, mun ỏnh th lc chớnh tr ca bn quý tc Trn, tt
nhiờn phi tn cụng vo th lc kinh t ca chỳng. Nm 1397, H Quý Ly ó quy nh phộp hn in:
i vng, trng cụng chỳa vụ hn, cho n th dõn, rung 10 mu. Ngi no nhiu rung c phộp
t ý em rung chuc ti. Nm 1401, H Quý Ly thi hnh chớnh sỏch hn nụ. Theo quy nh, H Quý
Ly ó hn ch s chim hu nụ t ca t nhõn v nhõn ú tng thờm s lng nụ ty cho nh vua. ng v
phng din ngi nụ t m xột thỡ bn thõn h khụng c gii phúng. T thõn phn ngi t nụ, h
chuyn thnh ngi quan nụ. Yờu cu ca ngi gia nụ by gi l c gii phúng thnh nhng nụng dõn
t do, c chia rung t. ú l nguyờn nhõn khin hng lot gia nụ trn ra ngoi khi cỏc thỏi p, t dinh
ca quý tc, ni dy bo ng. n i H, nhng ngi nụng nụ cy rung quc kh vn khụng c gii
phúng. Nm 1399, H Quý Ly ó di nhng nụng nụ cy rung quc kh Co Xó (Nht To H Ni)
vo xó Tng Mt Thanh Húa, vỡ by gi kinh ụ ó di v Thanh Húa, rung quc kh gn kinh ụ.
Nhng mt chớnh sỏch cú tỏc ng trc tip n i sng c dõn ụ th ca thnh ụng ụ hn c
l chớnh sỏch ci cỏch tin t ca H Quý Ly. y l ln u tiờn trong lch s xó hi phong kin Vit Nam,
Nh nc phỏt hnh tin giy.
Nm 1396, H Quý Ly cho ban hnh loi tin giy gi l Thụng bo hi sao. Tin giy by gi
cú 8 loi: 10 ng, 30 ng, 1 tin, 2 tin, 3 tin, 5 tin v 1 quan.

Chỳng ta th xột xem thỏi ca tng lp thng nhõn c nc núi chung v thnh ụng ụ núi
riờng phn ng th no i vi tin giy ca h H. i Vit s ký ton th chộp rng nm 1403, H Hỏn
Thng t chc Th giỏm (tc ngi coi ch TG), xột nh cõn, thc, thng, u, nh giỏ tin giy,
cho mua bỏn vi nhau. By gi, ngi buụn bỏn phn nhiu chờ tin giy. Li lp iu lut x ti khụng
tiờu tin giy, bỏn giỏ cao, úng ca hng, bao che giỳp nhau (Ton th, tp II. Sd, tr. 204).
Su tầm
25