Tìm hiểu về việc sử dụng phương pháp dạy học bằng tình huống trong dạy học môn đạo đức cho học sinh lớp 3 ở một số trường tiểu học khu vực thị xã phúc yên, tỉnh vĩnh phúc (2017)
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (717.42 KB, 100 trang )
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA GIÁO DỤC TIỂU HỌC
=====o0o=====
NGUYỄN THỊ HẠNH
TÌM HIỂU VỀ VIỆC SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP
DẠY HỌC BẰNG TÌNH HUỐNG TRONG DẠY
HỌC MÔN ĐẠO ĐỨC CHO HỌC SINH LỚP 3
Ở MỘT SỐ TRƯỜNG TIỂU HỌC KHU VỰC
THỊ XÃ PHÚC YÊN, TỈNH VĨNH PHÚC
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Giáo dục học
Người hướng dẫn khoa học
ThS. Nguyễn Thị Xuân Lan
HÀ NỘI, 2017
LỜI CẢM ƠN
Trong quá trình tìm hiểu, nghiên cứu khóa luận này, được sự giúp đỡ,
chỉ bảo tận tình của Thạc sĩ Nguyễn Thị Xuân Lan, tôi đã từng bước tiến hành
và hoàn thành khóa luận với đề tài: “Tìm hiểu về việc sử dụng phương pháp
dạy học bằng tình huống trong dạy học môn Đạo đức cho học sinh lớp 3 ở
một số trường Tiểu học khu vực thị xã Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc”.
Qua đây, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến cô giáo Nguyễn Thị Xuân
Lan, các giáo viên trường Tiểu học Xuân Hòa, trường Tiểu học Trưng Nhị,
trường Tiểu học Hùng Vương, các thầy cô trong khoa Giáo dục Tiểu học
trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 đã tạo điều kiện và giúp đỡ để tôi hoàn
thành khóa luận này.
Đây là lần đầu tôi làm quen với công tác nghiên cứu khoa học nên không
tránh khỏi sự thiếu sót. Rất mong nhận được sự góp ý từ thầy cô và bạn đọc
để khóa luận của tôi được hoàn thiện hơn.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, ngày 17 tháng 4 năm 2017
Sinh viên
Nguyễn Thị Hạnh
LỜI CAM ĐOAN
Đề tài: “Tìm hiểu về việc sử dụng phương pháp dạy học bằng tình
huống trong dạy học môn Đạo đức cho học sinh lớp 3 ở một số trường Tiểu
học khu vực thị xã Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc” là công trình nghiên cứu của
riêng tôi dưới sự hướng dẫn của cô giáo Nguyễn Thị Xuân Lan.
Các số liệu trong đề tài nghiên cứu này là trung thực, rõ ràng, chính xác
và chưa từng được công bố trong bất cứ một công trình nghiên cứu nào.
Nếu sai tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm.
Hà Nội, ngày 17 tháng 4 năm 2017
Sinh viên
Nguyễn Thị Hạnh
DANH MỤC VIẾT TẮT
NXB
: Nhà xuất bản
TCN
: Trước Công Nguyên
ThS
: Thạc sĩ
Tr
: Trang
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU........................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài......................................................................................... 1
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ......................................................................... 2
3. Mục đích nghiên cứu.................................................................................. 3
4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu ........................................................... 4
5. Phạm vi nghiên cứu.................................................................................... 4
6. Giả thuyết khoa học.................................................................................... 4
7. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................. 4
8. Phương pháp nghiên cứu............................................................................ 5
9. Cấu trúc khóa luận...................................................................................... 5
NỘI DUNG ....................................................................................................... 6
Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ VIỆC SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY
HỌC BẰNG TÌNH HUỐNG TRONG DẠY HỌC MÔN ĐẠO ĐỨC CHO
HỌC SINH LỚP 3 ............................................................................................ 6
1.1. Một số vấn đề về phương pháp dạy học tiểu học.................................... 6
1.1.1. Khái niệm phương pháp dạy học tiểu học......................................... 6
1.1.2. Đặc điểm của phương pháp dạy học tiểu học ................................... 7
1.1.3. Vấn đề phân loại các phương pháp dạy học tiểu học ..................... 10
1.1.4. Hệ thống các phương pháp dạy học tiểu học.................................. 15
1.2. Một số vấn đề về phương pháp dạy học bằng tình huống .................... 20
1.2.1. Một số vấn đề về tình huống dạy học .............................................. 20
1.2.2. Phương pháp dạy học bằng tình huống .......................................... 24
1.3. Ý nghĩa của phương pháp dạy học bằng tình huống trong dạy học môn
Đạo đức cho học sinh lớp 3.......................................................................... 28
1.3.1. Khái quát về môn Đạo đức lớp 3. ................................................... 28
1.3.2. Ý nghĩa của việc sử dụng phương pháp dạy học bằng tình huống
trong dạy học môn Đạo đức cho học sinh lớp 3 ....................................... 30
1.3.3. Quy trình thực hiện dạy học bằng tình huống trong môn Đạo đức
lớp 3 ........................................................................................................... 31
Kết luận chương 1 ........................................................................................ 32
Chương 2. THỰC TRẠNG VỀ VIỆC SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC
BẰNG TÌNH HUỐNG TRONG DẠY HỌC MÔN ĐẠO ĐỨC CHO HỌC
SINH LỚP 3 Ở MỘT SỐ TRƯỜNG TIỂU HỌC KHU VỰC THỊ XÃ PHÚC
YÊN, TỈNH VĨNH PHÚC................................................................... 33
2.1. Vài nét về trình độ của giáo viên .......................................................... 33
2.2. Thực trạng nhận thức của giáo viên về vai trò của phương pháp dạy học
bằng tình huống trong dạy học môn Đạo đức lớp 3..................................... 34
2.3. Thực trạng việc khai thác nội dung trong môn Đạo đức lớp 3 khi sử
dụng phương pháp dạy học bằng tình huống ............................................... 36
2.4. Thực trạng vận dụng các nguyên tắc dạy học trong dạy học bằng tình
huống ở môn Đạo đức lớp 3......................................................................... 38
2.5. Thực trạng về sử dụng phối hợp phương pháp dạy học bằng tình huống
với các phương pháp dạy học khác trong dạy học môn Đạo đức lớp 3...........
40
2.6. Thực trạng về việc sử dụng các hình thức tổ chức dạy học khi dạy học
bằng tình huống trong môn Đạo đức lớp 3 .................................................. 42
2.7. Thực trạng về cách kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh khi
dạy học bằng tình huống trong môn Đạo đức lớp 3..................................... 43
2.8. Thực trạng về hiệu quả khi sử dụng phương pháp dạy học bằng tình
huống trong dạy học môn đạo đức lớp 3...................................................... 44
Kết luận chương 2 ........................................................................................ 45
Chương 3. MỘT SỐ BIỆN PHÁP NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ CỦA
VIỆC SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC BẰNG TÌNH HUỐNG
TRONG MÔN ĐẠO ĐỨC LỚP 3.................................................................. 46
3.1. Đề xuất một số biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng phương
pháp dạy học bằng tình huống trong dạy học môn Đạo đức lớp 3 .............. 46
3.1.1. Lựa chọn, xây dựng một hệ thống tình huống có tính khoa học, thiết
thực, hấp dẫn ............................................................................................. 46
3.1.2. Chuẩn bị tốt các câu hỏi dẫn dắt gợi mở ........................................ 47
3.1.3. Khai thác tính vấn đề của tình huống một cách khéo léo ............... 47
3.1.4. Phát huy tối đa tính tích cực, sáng tạo của người học, tạo điều kiện
cho người học hoạt động ........................................................................... 48
3.1.5. Khéo léo dẫn dắt điều khiển, sử dụng thời gian hợp lí ................... 49
3.1.6. Nâng cao năng lực sư phạm của người dạy.................................... 49
3.1.7. Phát huy tối đa hiệu quả của các phương tiện dạy học .................. 50
3.2. Đề xuất một số tình huống để sử dụng trong dạy học môn Đạo đức cho
học sinh lớp 3 ............................................................................................... 51
3.2.1. Bài 2: Giữ lời hứa ........................................................................... 51
3.2.2. Bài 12: Tôn trọng thư từ, tài sản của người khác........................... 51
3.2.3. Bài 4: Quan tâm, chăm sóc ông bà, bố mẹ, anh chị em.................. 52
3.2.4. Bài 5: Chia sẻ vui buồn cùng bạn ................................................... 53
3.3. Thiết kế bài học đạo đức sử dụng phương pháp dạy học bằng tình
huống cho học sinh lớp 3 ............................................................................. 53
3.3.1. Bài 4: Quan tâm, chăm sóc ông bà, bố mẹ, anh chị em.................. 53
3.3.2. Bài 5: Chia sẻ vui buồn cùng bạn ................................................... 55
Kết luận chương 3 ........................................................................................ 57
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ......................................................................... 58
TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 61
DANH MỤC BẢNG
Bảng 1: Bảng tổng hợp ý kiến về vai trò của phương pháp dạy học bằng
tình huống trong môn Đạo đức lớp 3................................................ 34
Bảng 2: Thực trạng việc khai thác nội dung trong môn Đạo đức lớp 3 khi
sử dụng phương pháp dạy học bằng tình huống ............................... 37
Bảng 3: Thực trạng vận dụng các nguyên tắc dạy học trong dạy học
bằng tình huống ở môn Đạo đức lớp 3 ............................................. 39
Bảng 4: Bảng tổng hợp ý kiến về sử dụng phối hợp phương pháp dạy học
bằng tình huống với các phương pháp dạy học khác trong dạy học
môn Đạo đức lớp 3............................................................................ 40
Bảng 5: Bảng tổng hợp ý kiến thực trạng về việc sử dụng các hình thức tổ
chức dạy học khi dạy học bằng tình huống trong môn Đạo đức lớp 3
.................................................................................................. 42
Bảng 6: Bảng tổng hợp ý kiến về cách kiểm tra, đánh giá kết quả dạy học
khi dạy học bằng tình huống trong môn Đạo đức lớp 3. .................. 44
MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Chủ tịch Hồ Chí Minh, vị lãnh tụ vĩ đại của chúng ta đã từng dạy: “Có
tài mà không có đức là kẻ vô dụng - Có đức mà không có tài thì làm việc gì
cũng khó”. Trong nhịp sống của thế kỉ XXI, khi yếu tố con người có tầm
quan trọng đặc biệt thì vấn đề giáo dục đạo đức càng ngày càng được chú
trọng. Nhất là ngành giáo dục - nghề trồng người phải chú trọng cả tài lẫn
đức. Bên cạnh việc lĩnh hội tri thức là việc học làm người.
Giáo dục Tiểu học là cấp học nền tảng, đặt cơ sở ban đầu cho việc hình
thành và phát triển nhân cách con người, đặt nền mỏng cho hệ thống giáo dục
quốc dân. Trong các môn học ở Tiểu học, cùng với Toán và Tiếng Việt thì
môn Đạo đức giữ vai trò quan trọng trong phát triển nhân cách cho học sinh.
Đạo đức là môn học trang bị cho học sinh các chuẩn mực đạo đức, lối sống
lành mạnh và cách sống có lí tưởng. Ngoài ra, môn học này còn giúp các em
giải quyết các tình huống trong thực tế cuộc sống vừa có lí vừa có tình. Từ đó,
học sinh vận dụng những bài học đạo đức vào trong cuộc sống để ứng xử tốt
trong các mối quan hệ với cha mẹ, thầy cô, bạn bè và những người xung
quanh.
Hiện nay, việc dạy học môn Đạo đức đặt ra mục tiêu là khơi dậy tính tích
cực, chủ động, sáng tạo của học sinh. Điều này đòi hỏi mỗi giáo viên phải có
phương pháp dạy học phù hợp để học sinh có thể chiếm lĩnh kiến thức và rèn
luyện kĩ năng. Để đạt mục tiêu này, giáo viên phải sử dụng phối hợp các
phương pháp như: vấn đáp, trực quan, kể chuyện, đóng vai, sử dụng tình
huống…
Phương pháp dạy học bằng tình huống được coi là một phương pháp dạy
học tích cực. Đặc biệt là trong môn Đạo đức thì phương pháp này sẽ giúp cho
bài học đạo đức đến với học sinh một cách gần gũi và dễ dàng hơn. Học sinh
1
sẽ tự phát hiện ra tri thức, nhờ đó mà dễ ghi nhớ bài học học đạo đức hơn.
Phương pháp dạy học bằng tình huống không phải là vấn đề hoàn toàn mới
2
nhưng chưa có nhiều công trình nghiên cứu đề cập đến vấn đề này. Trong
môn Đạo đức, phương pháp này chưa thực sự được nhiều giáo viên chú ý
cũng như thường xuyên sử dụng một cách hiệu quả.
Xuất phát từ thực tiễn của dạy học và mục tiêu của môn Đạo đức, tôi xin
nghiên cứu về đề tài: “Tìm hiểu về việc sử dụng phương pháp dạy học bằng
tình huống trong dạy học môn Đạo đức cho học sinh lớp 3 ở một số trường
Tiểu học khu vực thị xã Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc”.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Tình huống vốn đã được sử dụng từ lâu trong lịch sử giáo dục thế giới,
thậm chí từ thời Cổ đại.
Ở phương Đông, phương pháp xử lí tình huống đã được đề cập đến trong
nhiều kinh sách, văn học cổ qua các thi đại của Trung Quốc mà tiêu biểu là
Đức Khổng Tử (551- 487 TCN), với nhiều tình huống theo hướng nêu vấn đề
đặc sắc cá thể hóa tiếp nhận. Phương pháp xử lí tình huống là những bài học
quý báu về răn dạy con người, là phương pháp giáo dục tích cực cho hậu thế.
Với Hàn Quốc, để hướng tới một nền giáo dục hiện đại phục vụ cho việc phát
triển đất nước, họ đã rất quan tâm đến việc giúp cho người học có năng lực xử
lí tình huống.
Ở phương Tây, dạy học bằng tình huống cũng được quan tâm từ sớm.
Tại Pháp, ngay đầu thế kỉ XX, phương pháp tình huống cũng được áp dụng
rộng rãi nhưng tình huống lúc bấy giờ phần nhiều là giả định nên ít có sức
thuyết phục. Từ những năm 1960, Gastonde Vilard đã xây dựng một giáo
trình luân lí mà nội dung dạy học là những tình huống có thật. Trong đó, thầy
(cô) giáo xác định một số vấn đề lí thuyết cơ bản, nêu tình huống cụ thể cho
học sinh tranh luận với nhau, cuối cùng thầy (cô) là người đưa ra kết luận.
Phương pháp này đã gây được tiếng vang trong toàn nước Pháp và sau đó
được áp dụng trong nhiều ngành học khác nhau.
Từ cuối những năm 60 cho đến những năm 80 của thế kỉ XX, một
nhóm các nhà nghiên cứu khác lại đi sâu vào tình huống có vấn đề trong giao
tiếp sư phạm, giáo dục học sinh có một số nhà nghiên cứu như: N.E
Xalnnhicôva (1975), E.G Vinograi (1977), A.A Lamôp (1981)…
Hiện nay, phương pháp dạy học tình huống đang được các nhà nghiên
cứu giáo dục trên thế giới quan tâm và phát triển thành một trong những
phương pháp dạy học hiện đại mang lại hiệu quả giáo dục cao. Ở Việt Nam,
phương pháp này cũng thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu. Bàn về
vấn đề phương pháp dạy học, có nhiều kiến nghị trong các hội thảo khoa học
về đổi mới phương pháp dạy học của một số tác giả như: Hồ Ngọc Đại, Trần
Kiều, Phan Trọng Luận…Trong đó, có một số công trình đã nhắc đến phương
pháp dạy học bằng tình huống như:
- Thái Duy Tuyên, Phương pháp dạy học truyền thống và đổi mới. Thái
Duy Tuyên là người có công nghiên cứu tương đối toàn diện về lĩnh vực đổi
mới phương pháp dạy học trong giai đoạn hiện nay.
- Lưu Thu Thủy (1997), Đổi mới phương pháp dạy học Đạo đức ở Tiểu
học, NXB Giáo dục.
Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu nói trên mới chỉ đề cập đến ở mức
độ khát quát về phương pháp dạy học này. Việc nghiên cứu có hệ thống
những vấn đề lí luận của phương pháp cũng như thực trạng sử dụng chúng
trong dạy học nói chung và dạy học môn Đạo đức cho học sinh Tiểu học nói
riêng còn chưa được quan tâm nghiên cứu.
3. Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề lí luận về phương pháp dạy học
bằng tình huống, đề tài nhằm khảo sát thực trạng về việc sử dụng phương
pháp này trong dạy học môn Đạo đức cho học sinh lớp 3 và đề xuất một số
biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả của việc sử dụng phương pháp này
trong dạy học môn Đạo đức cho học sinh tiểu học nói chung, cho học sinh
lớp 3 nói riêng.
4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu
4.1. Khách thể nghiên cứu: Phương pháp dạy học ở tiểu học.
4.2. Đối tượng nghiên cứu: Sử dụng phương pháp dạy học bằng tình
huống trong dạy học môn Đạo đức cho học sinh lớp 3.
5. Phạm vi nghiên cứu
Vì thời gian có hạn, tôi chỉ tập trung nghiên cứu ở 3 trường Tiểu học
thuộc khu vực thị xã Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc: Trường Tiểu học Hùng
Vương, Trường Tiểu học Trưng Nhị, Trường Tiểu học Xuân Hòa.
6. Giả thuyết khoa học
Phương pháp dạy học bằng tình huống trong dạy học môn Đạo đức cho
học sinh tiểu học nói chung và học sinh lớp 3 nói riêng đã được sử dụng
nhưng chưa thường xuyên. Tuy nhiên, còn nhiều hạn chế về mặt hiệu quả.
Nếu hiểu rõ về cơ sở lí luận của phương pháp, phát hiện đúng thực trạng
sử dụng phương pháp và đề xuất được một số biện pháp hợp lí trong việc sử
dụng phương pháp thì sẽ góp phần nâng cao hiệu quả của việc dạy học môn
Đạo đức cho học sinh lớp 3 nói riêng và cho học sinh tiểu học nói chung.
7. Nhiệm vụ nghiên cứu
7.1. Tìm hiểu những vấn đề lí luận về việc sử dụng phương pháp dạy học
bằng tình huống trong dạy học nói chung, trong dạy học môn Đạo đức cho
học sinh Tiểu học nói riêng.
7.2. Khảo sát thực trạng sử dụng phương pháp dạy học bằng tình huống
trong dạy học môn Đạo đức cho học sinh lớp 3 ở một số trường Tiểu học khu
vực thị xã Phúc Yên.
7.3. Đề xuất một số biện pháp nhằm vận dụng và nâng cao hiệu quả khi
sử dụng phương pháp dạy học bằng tình huống trong dạy học môn Đạo đức
cho học sinh lớp 3 ở một số trường Tiểu học khu vực thị xã Phúc Yên.
8. Phương pháp nghiên cứu
8.1. Nhóm các phương pháp nghiên cứu lí luận
Bao gồm các phương pháp phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa tài liệu liên
quan đến đề tài nghiên cứu để xây dựng cơ sở lí luận của đề tài.
8.2. Nhóm các phương pháp nghiên cứu thực tiễn
- Phương pháp quan sát
- Phương pháp điều tra
- Phương pháp phỏng vấn
8.3. Phương pháp thống kê toán học
9. Cấu trúc khóa luận
Ngoài phần mở đầu, nội dung, kết luận và kiến nghị thì nội dung chính
của khóa luận bao gồm các chương sau:
Chương 1: Cơ sở lí luận về việc sử dụng phương pháp dạy học bằng tình
huống trong môn Đạo đức cho học sinh tiểu học
Chương 2: Thực trạng về việc sử dụng phương pháp dạy học bằng tình
huống trong dạy học môn Đạo đức cho học sinh lớp 3 ở một số trường Tiểu
học khu vực thị xã Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc
Chương 3: Một số biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả của việc sử dụng
phương pháp dạy học bằng tình huống trong dạy học môn Đạo đức cho học
sinh lớp 3
NỘI DUNG
Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ VIỆC SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY
HỌC BẰNG TÌNH HUỐNG TRONG DẠY HỌC MÔN ĐẠO ĐỨC CHO
HỌC SINH LỚP 3
1.1. Một số vấn đề về phương pháp dạy học tiểu học
1.1.1. Khái niệm phương pháp dạy học tiểu học
1.1.1.1. Phương pháp là gì?
Phương pháp là một khái niệm trừu tượng vì nó không mô tả những
trạng thái, những tồn tại trong thế giới hiện thực, mà chủ yếu mô tả phương
pháp dạy học trong quá trình nhận thức và hoạt động thực tiễn của con người.
Như vậy, phương pháp là cách thức, là con đường nhằm đạt được mục đích đề
ra. Khái niệm chung này được vận dụng vào việc xác định khái niệm phương
pháp dạy học. [3, Tr 174]
1.1.1.2. Phương pháp dạy học là gì?
Phương pháp dạy học là phương pháp được xây dựng và vận dụng vào
một quá trình cụ thể - quá trình dạy học. Đây là quá trình được đặc trưng bởi
tính chất hai mặt, nghĩa là bao gồm hai hoạt động - hoạt động dạy của thầy và
hoạt động học của trò. Hai hoạt động này tồn tại và được tiến hành trong mối
quan hệ biện chứng: hoạt động dạy đóng vai trò chủ đạo (tổ chức, điều khiển)
và hoạt động học của trò đóng vai trò tích cực, chủ đạo (tự tổ chức, tự điều
khiển). Vì vậy, phương pháp dạy học là tổng hợp cách thức làm việc của thầy
và trò. Trong quá trình thực hiện những cách thức đó, thầy giữ vai trò tích
cực, chủ động.
Có nhiều định nghĩa khái nhau về phương pháp dạy học. Sau đây là một
số định nghĩa về phương pháp dạy học:
- Phương pháp dạy học là một hệ thống những hành động có mục đích
của giáo viên nhằm tổ chức hoạt động nhận thức và thực hành của học sinh,
đảm bảo học sinh lĩnh hội nội dung học vấn (I.Ia. Larner, 1981).
- Phương pháp dạy học là cách thức tương tác giữa thầy và trò nhằm giải
quyết nhiệm vụ giáo dưỡng, giáo dục và phát triển trong quá trình dạy học
(Iu. K.Babnxki, 1983).
- Theo quan điểm điều khiển học, phương pháp dạy học là cách thức tổ
chức hoạt động nhận thức của học sinh và điều khiển hoạt động này.
- Theo bản chất của nội dung, phương pháp dạy học là sự vận động của
nội dung dạy học.
Như vậy, phương pháp dạy học là tổ hợp cách thức hoạt động của thầy
và trò trong quá trình dạy học, được tiến hành dưới vai trò chủ đạo của thầy
nhằm thực hiện tốt các nhiệm vụ dạy học. [3, Tr 174]
1.1.1.3. Những dấu hiệu đặc trưng của phương pháp dạy học
- Nó phản ánh sự vận động của nội dung đã được nhà trường quy định.
- Phản ánh cách trao đổi thông tin giữa thầy và trò.
- Phản ánh cách thức điều khiển hoạt động nhận thức và kiểm tra, đánh
giá kết quả hoạt động.
1.1.2. Đặc điểm của phương pháp dạy học tiểu học
1.1.2.1. Phương pháp dạy học tiểu học phụ thuộc vào nội dung dạy học
Nội dung dạy học quy định phương pháp dạy học. Nội dung dạy học
được triển khai trên cơ sở mục đích dạy học đã đề ra. Nội dung dạy học phản
ánh cái khách quan (thế giới của khoa học tự nhiên, khoa học xã hội, nghệ
thuật…), phương pháp dạy học là cái chủ quan - là cách thức, là con đường
nhằm truyền tải nội dung dạy học đã xây dựng. [3, Tr 175]
- Nội dung dạy học thay đổi sẽ kéo theo sự thay đổi của phương pháp
dạy học. Trong nhà trường Tiểu học, học sinh được lĩnh hội hệ thống tri thức,
kĩ năng, kĩ xảo thông qua các môn học. Do đó, phải sử dụng nhiều phương
pháp dạy học khác nhau để phù hợp với nội dung từng môn học. Hay nói cách
khác, nội dung dạy học mang tính toàn diện thì phương pháp dạy học tiểu học
cũng phải mang tính toàn diện.
- Nội dung dạy học vừa đảm bảo tính cơ bản, vừa đảm bảo tính hiện đại.
Tính cơ bản là tiền đề, là cơ sở ban đầu - đặt nền móng cho quá trình lĩnh hội
tri thức, hình thành kĩ năng, kĩ xảo cho học sinh tiểu học. Còn tính hiện đại
của nội dung dạy học nhằm giúp học sinh tiếp cận với tri thức hiện có của loài
người. Do vậy, các phương pháp dạy học ở tiểu học bao gồm: phương pháp
dạy học truyền thống và phương pháp dạy học hiện đại (đổi mới). Các
phương pháp dạy học này được sử dụng linh hoạt trong giờ lên lớp.
1.1.2.2. Phương pháp dạy học tiểu học phụ thuộc vào các đặc điểm tâm
sinh lý của người học
- Nhận thức của học sinh tiểu học chủ yếu là nhận thức cảm tính: từ cụ
thể (trực quan sinh động) đến trừu tượng (con đường 1), cho nên phương pháp
dạy học trực quan rất hay được sử dụng trong nhà trường Tiểu học. Tuy vậy,
để phát huy khả năng trí tuệ của học sinh, người ta phải sử dụng cả hai con
đường (từ cụ thể đến trừu tượng và từ trừu tượng đến cụ thể).
- Độ tuổi học sinh tiểu học còn thấp (6 - 11 tuổi), năng lực chú ý và trí
nhớ kém bền vững, do đó không nên kéo dài nội dung bài học từ giờ này sang
giờ khác. Ở nhà trường Tiểu học, thời gian và bài tập bao giờ cũng ngắn gọn,
nội dung bài học được giải quyết. Như vậy, không nên sử dụng một phương
pháp dạy học duy nhất mà phải kết hợp nhiều phương pháp dạy học khác
nhau nhằm giúp học sinh tập trung chú ý, có hứng thú học tập.
- Học sinh tiểu học luôn hiếu động, ham chơi, thích cái mới lạ nhưng lại
chóng chán. Đối với trẻ, trò chơi sẽ kích thích tính tò mò, muốn tìm hiểu
khám phá ở trẻ. Ở đây, giáo viên cần chú ý đến đặc điểm hoạt động của trẻ từ
vui chơi là chủ yếu (ở lứa tuổi mẫu giáo) sang học tập là hoạt động chủ đạo ở
lứa tuổi tiểu học. Điều này đòi hỏi giáo viên phải có sự kết hợp cần thiết để
phối hợp hài hòa hai hoạt động này.
1.1.2.3. Phương pháp dạy học phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau
- Các phương tiện dạy học hỗ trợ không nhỏ đến hiệu quả khi sử dụng
phương pháp dạy học ở tiểu học. Điều này phụ thuộc nhiều vào cơ sở vật chất
và đồ dùng ở mỗi nhà trường. Giáo viên cần sử dụng tối đa phương tiện dạy
học hiện có để giờ học đạt hiệu quả cao. Đồ dùng trực quan gắn liền với
phương pháp dạy học ở tiểu học.
- Ngoài ra, khi các hình thức tổ chức dạy học (hoạt động nội khóa và
hoạt động ngoại khóa) thay đổi sẽ kéo theo sự thay đổi của các phương pháp
dạy học tiểu học. Nếu như hình thức tổ chức dạy học chủ yếu hiện nay ở bậc
tiểu học là hình thức lớp - bài, gắn liền với hình thức này, giáo viên thường sử
dụng các phương pháp dạy học khác nhau trong giờ lên lớp như: thuyết trình,
trực quan, vấn đáp, thực hành, dạy học, nêu vấn đề, kiểm tra…; khi hình thức
dạy học thay đổi, như thảo luận nhóm, tự học cá nhân thì lúc đó phương pháp
phù hợp là luyện tập, làm việc độc lập với sách; khi hình thức tổ chức dạy học
là tham quan ngoại khóa thì phương pháp dạy học được sử dụng là trực quan,
trong đó phương pháp quan sát của người học dưới vai trò chỉ đạo của giáo
viên đóng vai trò chủ yếu.
1.1.2.4. Phương pháp dạy học tiểu học phụ thuộc vào vai trò vị trí của nhà
sư phạm (giáo viên)
- Vai trò của thầy, cô giáo có vị trí quan trọng. Đối với học sinh tiểu học,
thầy, cô giáo luôn là “người mẫu lí tưởng”. Do vậy, một giờ học thành công
hay không phụ thuộc vào phần lớn khả năng sư phạm của giáo viên. Với giáo
viên tiểu học, ngoài năng lực nghiệpvụ chuyên môn, rất cần một ngoại hình
ưa nhìn, khuôn mặt, giọng nói, nụ cười đôn hậu và cả một chút năng khiếu
nghệ thuật (múa, hát, vẽ…). Những điều kiện này sẽ giúp ích nhiều cho giáo
viên trong quá trình dạy học tiểu học. [3, Tr 177]
- Đặc điểm riêng của bậc tiểu học là thầy, cô giáo vừa là giáo viên chủ
nhiệm lớp, vừa là giáo viên đứng lớp chủ yếu ở các môn học. Vì vậy, sự vận
dụng một cách linh hoạt các phương pháp dạy học khác nhau để giờ học đỡ
nhàm chán, khô cứng thuộc về khả năng sư phạm của mỗi giáo viên.
1.1.3. Vấn đề phân loại các phương pháp dạy học tiểu học
1.1.3.1. Phân loại theo nguồn tri thức và đặc điểm tri giác thông tin
Bao gồm: nhóm dùng lời và chữ (thuyết trình, vấn đáp, nghiên cứu sách
giáo khoa), nhóm trực quan (trình bày trực quan và quan sát); nhóm thực hành
(thực hành trong phòng thí nghiệm, luyện tập, ôn tập…). [3]
Đây được coi là các phương pháp dạy học truyền thống trong các nhà
trường phổ thông hiện nay. Các tác giả khi đưa ra hệ thống phương pháp dạy
học này đã căn cứ vào nguồn tri thức và đặc điểm tri giác thông tin:
- Từ nguồn tri thức là trình độ chuyên môn và khả năng sư phạm của giáo
viên chúng ta có phương pháp thuyết trình, vấn đáp; từ nguồn tri thức là tài
liệu và sách giáo khoa chúng ta có phương pháp nghiên cứu sách giáo khoa và
các tài liệu khác của học sinh dưới vai trò chỉ đạo, hướng dẫn của giáo viên.
- Đặc điểm tri giác thông tin là của học sinh. Đối với học sinh tiều học,
chủ yếu là trực quan - minh họa (nhận thức cảm tính), do đó phương pháp dạy
học trực quan là rất cần thiết ở bậc tiểu học.
- Nhờ các phương pháp dạy học dùng lời và chữ; dạy học trực quan mới
chỉ cung cấp hệ thống tri thức (dạy bài mới) đến cho người học; tri thức này
sẽ biến thành của học sinh, phải thông qua hình thành hệ thống các thao tác,
kĩ năng, kĩ xảo - yêu cầu phải sử dụng nhóm các phương pháp dạy học thực
hành (ôn tập, luyện tập…).
1.1.3.2. Phân loại theo các nhiệm vụ cơ bản của lý luận dạy học
Các phương pháp truyền thụ tri thức; hình thành kĩ năng, kĩ xảo; ứng
dụng tri thức; hoạt động sáng tác; củng cố, kiểm tra. [3]
- Cách phân loại này dựa vào các nhiệm vụ dạy học: cung cấp tri thức;
hình thành kĩ năng, kĩ xảo; hoạt động sáng tạo điển hình (từ dạy học); từ đó
hình thành kiểu nhân cách mà xã hội đòi hỏi (tính giáo dục). Các nhiệm vụ
này được giải quyết thông qua các nội dung dạy học cụ thể trong nhà trường
Tiểu học.
- Theo quan điểm của các tác giả đều không chỉ ra cách thức, con đường
tường minh đi tới kết quả, tức là không chỉ rõ các phương pháp dạy học trong
nhà trường mà chỉ đưa ra kết quả của quá trình dạy học tiểu học (hệ thống tri
thức, kĩ năng, kĩ xảo; hoạt động sáng tạo). Còn cách thức, con đường dẫn tới
kết quả đó phụ thuộc vào khả năng sư phạm của mỗi giáo viên.
- Mối liên hệ giữa người học và người dạy được thực hiện bằng phương
pháp củng cố và kiểm tra.
1.1.3.3. Phân loại theo đặc điểm nhận thức của học sinh
Gồm các phương pháp: giải thích - minh họa; tái hiện; trình bày nêu vấn
đề, tìm kiếm từng phần, nghiên cứu. [3]
- Để xây dựng một hệ thống phương pháp hợp lý, ổn định cần nghiên
cứu phương pháp trong mối quan hệ với mục đích và nội dung dạy học.
Phương pháp được xem như là hệ quả tất yếu rút ra từ mục đích và nội
dung, trong đó mục đích và nội dung lại được triển khai trên đặc điểm nhận
thức của học sinh.
- Theo I.Ia.Lerner, trên quan điểm lý luận dạy học, cấu trúc văn hóa thể
hiện thông qua nội dung dạy học gồm 4 yếu tố cơ bản:
+ Hệ thống tri thức về tự nhiên, xã hội, tư duy, hỗ trợ và cách thức
hành động.
+ Hệ thống những kinh nghiệm thực hiện cách thức hành động (kĩ năng,
kĩ xảo).
+ Hệ thống kinh nghiệm
+ Hệ thống chuẩn mực đối với thế giới và con người
Để lĩnh hội các yếu tố văn hóa nói trên trong quá trình học tập, học sinh
phải liên tục vận dụng hai dạng hoạt động nhận thức cơ bản: tái hiện và sáng
tạo. Nhưng muốn có tái hiện (những tri thức đã lĩnh hội) thì trước đó phải có
quá trình lĩnh hội, bằng các phương pháp giải thích - minh họa (thực chất đây
là phương pháp dạy học thuyết trình kết hợp với trực quan nhằm mục đích
truyền thụ tri thức cho học sinh).
Tuy nhiên, trong quá trình lĩnh hội, hoạt động tái hiện và sáng tạo được
thể hiện ở nhiều mức độ khác nhau. Giữa tái hiện và sáng tạo có mối quan hệ
rất chặt chẽ với nhau: một quá trình sáng tạo bất kì đều bắt đầu từ sự tái hiện
những cái đã biết. Phương pháp trình bày nêu vấn đề nhằm kích thích khả
năng hoạt động ở người học, còn phương pháp tìm kiếm từng phần và phương
pháp nghiên cứu có tác dụng phát triển năng lực sáng tạo ở người học.
Vì vậy, ở cấp độ lý luận dạy học có 5 phương pháp dạy học:
- Giải thích - minh họa
- Tái hiện
- Trình bày nêu vấn đề
- Tìm kiếm từng phần (học sinh tham gia giải quyết một phần vấn đề)
- Nghiên cứu (học sinh độc lập giải quyết toàn bộ vấn đề)
1.1.3.4. Phân loại theo hoạt động dạy học
Thông báo và thu nhận, giải thích và tái hiện; thiết kế thực hành và tái
hiện thực hành; giải thích, kích thích và tìm kiếm. [3]
Theo quan điểm này, các phương pháp dạy học được phân loại theo hoạt
động dạy học trong quá trình dạy học. Quá trình dạy học bao gồm hai hoạt
động: hoạt động dạy (giáo viên) và hoạt động học (học sinh). Các phương
pháp dạy học trên thể hiện rõ hai hoạt động này. Cụ thể là:
- Hoạt động dạy gồm: thông báo, giải thích, thiết kế thực hành, giải
thích, kích thích.
- Hoạt động học gồm: thu nhận, tái hiện, tái hiện thực hành, tìm kiếm.
1.1.3.5. Phân loại theo hướng tăng cường khả năng độc lập sáng tạo của
học sinh tiểu học
Bao gồm: thuyết trình; vấn đáp; công tác độc lập của học sinh.
- Theo các tác giả, các phương pháp dạy học ở bậc tiểu học phải tạo ra
động lực kích thích sự hứng thú học tập và khả năng sáng tạo cho người học.
Ở đây, vai trò của người học được đề cao.
- Phương pháp dạy học thuyết trình nhằm mục đích cung cấp tri thức cho
người học; vấn đáp là một phương pháp dạy học trong đó yêu cầu học sinh
phải chủ động trả lời các tình huống xuất hiện trong quá trình dạy học dưới sự
chỉ đạo của giáo viên; công tác độc lập của học sinh bao gồm các phương
pháp thực hành, tái hiện, trình bày nêu vấn đề, củng cố và kiểm tra.
1.1.3.6. Phân loại theo hướng tìm kiếm mối liên hệ nội tại giữa các hệ
thống phương pháp dạy học
Các phương pháp tổ chức và thực hiện hoạt động học tập nhận thức; các
phương pháp kích thích và xây dựng động cơ học tập; các phương pháp kiểm
tra có thể giới thiệu tóm tắt như sau:
- Các phương pháp tổ chức và thực hiện hoạt động học tập nhận thức:
+ Nhóm các phương pháp theo nguồn tri thức và đặc điểm tri giác thông
tin: dùng lời (kể chuyện, diễn giảng, vấn đáp…); trực quan (minh họa, biểu
diễn, quan sát); thực hành (thí nghiệm, luyện tập, ôn tập, lao động học tập).
+ Nhóm phương pháp theo lôgic truyền thụ và tri giác thông tin: quy
nạp, suy diễn.
+ Nhóm phương pháp theo mức độ tư duy độc lập và tích cực nhận thức
của học sinh: tái hiện và sáng tạo.
+ Nhóm phương pháp theo mức độ điều khiển hoạt động học tập: học tập
dưới sự điều khiển của thầy, hoạt động độc lập của học sinh, làm việc với
sách, bài tập viết làm thí nghiệm, thực hiện các nhiệm vụ lao động.
- Các phương pháp kích thích và xây dựng động cơ học tập:
+ Nhóm phương pháp kích thích hứng thú học tập: trò chơi, nhận thức,
thảo luận, tạo ra các tình huống xúc cảm.
+ Nhóm phương pháp kích thích nhiệm vụ và tinh thần trách nhiệm:
niềm tin vào ý nghĩa của sự học; đề xuất các yêu cầu nhiệm vụ, khuyến khích
và trừng phạt.
- Các phương pháp kiểm tra:
+ Nhóm các phương pháp kiểm tra miệng và tự kiểm tra: hỏi cá nhân, hỏi
tập thể, kiểm tra miệng, thi vấn đáp, hỏi có tính nêu vấn đề, tự kiểm tra miệng.
+ Nhóm các phương pháp kiểm tra viết: kiểm tra viết, thi viết, kiểm tra
viết chương trình, tự kiểm tra viết.
+ Nhóm các phương pháp kiểm tra thực hành: kiểm tra thí nghiệm - thực
hành, kiểm tra bằng máy, tự kiểm tra thí nghiệm - thực hành.
Hệ thống các phương pháp dạy học là phong phú, đa dạng, phản ánh các
mặt khác nhau của quá trình dạy học. Tuy nhiên, khi áp dụng chúng vào thực
tiễn nhà trường đòi hỏi người giáo viên phải nắm chắc bản chất từng phương
pháp dạy học và vận dụng một cách linh hoạt trong các giờ lên lớp khác nhau.
Trên đây, là một số cách phân loại khác nhau về phương pháp dạy học
hiện nay trên bình diện lý luận dạy học. Các phương pháp dạy học này hiện
đang được áp dụng trong các loại hình nhà trường khác nhau, trong đó có nhà
trường Tiểu học. Tuy nhiên, để phù hợp với thực tiễn nước ta, các thể đưa ra
hệ thống phương pháp dạy học tiểu học sau đây:
- Nhóm các phương pháp dạy học dùng lời và chữ: thuyết trình, vấn đáp,
làm việc với sách giáo khoa và các tài liệu học tập khác.
- Nhóm phương pháp dạy học trực quan: trình bày trực quan và quan sát.
- Nhóm phương pháp dạy học thực hành: thí nghiệm, luyện tập, ôn tập…
- Phương pháp dạy học nêu vấn đề.
- Kiểm tra - đánh giá với tư cách là phương pháp dạy học.
1.1.4. Hệ thống các phương pháp dạy học tều học
1.1.4.1. Các nhóm phương pháp dạy học dùng lời và chữ
1.1.4.1.1. Nhóm phương pháp dạy học thuyết trình
Thuyết trình là hình thức độc thoại của dạy học. Ý nghĩa của thuyết trình
về mặt lí luận dạy học là ở chỗ bằng phương pháp này, người ta truyền đạt,
thông báo, mô tả cho học sinh biết những tri thức khoa học khái quát hóa mà
loài người đã thu lượm được; còn học sinh có nhiệm vụ lĩnh hội hệ thống tri
thức được thông báo đó, hiểu, ghi nhớ và tái hiện lại những điều đã
học. [3, Tr 182 - 183]
Các phương pháp thuyết trình có ưu, nhược điểm nhất định:
- Ưu điểm: Phương pháp này tạo điều kiện thuận lợi cho giáo viên tác
động mạnh mẽ đến tư tưởng, tình cảm của học sinh thông qua việc trình
bày tài liệu với giọng nói, cử chỉ, điệu bộ thích hợp, giúp cho học sinh nắm
được tri thức một cách có hệ thống và hoàn chỉnh, nhất là nắm được những
vấn đề khó, phức tạp, chúng kích thích được tính tch cực tư duy của học sinh
(phát triển tư duy trừu tượng), đồng thời tạo điều kiện phát triển năng lực
chú ý chủ định của học sinh.
- Nhược điểm: Dễ làm học sinh thụ động và mệt mỏi vì học sinh đóng vai
trò người nghe là chủ yếu; học sinh bị động trong quá trình lĩnh hội tri thức;
không cho phép giáo viên kiểm soát được trình độ nhận thức của người học.
1.1.4.1.2. Phương pháp vấn đáp
Người ta thường định nghĩa vấn đáp (hỏi - đáp) là hình thức đối thoại
của dạy học, khác với hình thức độc thoại. Ý nghĩa vấn đáp thể hiện ở chỗ, nó
tạo ra khả năng cho giáo viên hiểu biết học sinh, gần gũi với học sinh. Tập
cho các em tnh độc lập, tổ chức công việc tập thể nghiên cứu tài liệu học
tập. [3, Tr 184]
Các dạng vấn đáp:
- Vấn đáp gợi mở.
- Vấn đáp củng cố.
- Vấn đáp tổng hợp.
- Vấn đáp kiểm tra.
Ưu, nhược điểm của phương pháp dạy học vấn đáp.
- Nếu được vận dụng khéo léo, phương pháp vấn đáp sẽ có tác
dụng quan trọng:
+ Kích thích học sinh tích cực, độc lập tư duy tm ra câu trả lời chính xác
đầy đủ, gọn gàng, nghĩa là tm ra câu trả lời tối ưu cách nhanh chóng nhất.
+ Bồi dưỡng cho học sinh năng lực diễn đạt bằng lời nói, đồng thời bồi
dưỡng hứng thú học tập cho chúng qua kết quả trả lời.
+ Giúp giáo viên thu tín hiệu ngược từ học sinh một cách nhanh gọn để
kịp thời điều chỉnh hoạt động của mình và của các em, mặt khác có điều kiện
quan tâm chú ý đến từng học sinh, nhất là đến học sinh giởi và học sinh kém.
+ Tạo ra không khí làm việc sôi nổi, sinh động trong giờ học.
- Nếu được vận dụng không khéo léo, phương pháp vấn đáp có ít nhiều
mang lại hạn chế:
+ Dễ làm mất thời gian, ảnh hưởng không tốt đến kế hoạch trên lớp
cũng như mất thời gian để soạn hệ thống câu hỏi.
+ Nếu xử lí tình huống sư phạm không khéo léo, dễ dẫn đến việc đối
thoại giữa giáo viên và học sinh không thu hút được toàn lớp vào hoạt động
chung.
1.1.4.1.3. Phương pháp dùng sách giáo khoa và tài liệu khác
