Báo cáo nghiên cứu: Thực trạng cung ứng dịch vụ của trạm y tế xã ở một số vùng miền và yếu tố ảnh hưởng

BỘ Y TẾ
DỰ ÁN TĂNG CƯỜNG NĂNG LỰC HỆ THỐNG Y TẾ CƠ SỞ
MỘT SỐ TỈNH TRỌNG ĐIỂM

BÁO CÁO NGHIÊN CỨU

THỰC TRẠNG CUNG ỨNG DỊCH VỤ 
CỦA TRẠM Y TẾ XàỞ MỘT SỐ 
VÙNG/MIỀN VÀ YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG


Hà Nội, tháng 12 năm 2014
LỜI CÁM ƠN
Chúng tôi xin chân thành cảm ơn lãnh đạo và cán bộ Sở Y tế, phòng y  
tế, trung tâm y tế, bệnh viện huyện, đặc biệt các trạm y tế  xã các tỉnh Hà  
Giang, Hòa Bình, Thái Bình, Hà Tĩnh, Quảng Nam, Bình Dương, Kon Tum và  
Kiên Giang trong việc phối hợp triển khai thu thập số liệu tại thực địa. 
Chúng tôi xin cảm ơn Dự án tăng cường năng lực hệ thống y tế cơ sở  
một số tỉnh trọng điểm ­ Bộ Y tế đã cử cán bộ điều phối và hỗ  trợ  kinh phí  
cho toàn bộ nghiên cứu. 
Cuối cùng xin cảm ơn toàn thể nhóm nghiên cứu, các nhà khoa học đã  
nhiệt tình tham gia nghiên cứu này từ xây dựng đề cương, thiết kế công cụ,  
thu thập số  liệu, xử  lý số  liệu, viết báo cáo, cũng như  đóng góp ý kiến để  
hoàn chỉnh báo cáo này.
THAY MẶT NHÓM NGHIÊN CỨU
TS Nguyễn Hoàng Long


MỤC LỤC
 ĐẶT VẤN ĐỀ                                                                                                     
 

....................................................................................................
   
 1
 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN                                                                             
 
............................................................................
   
 3
.1 MỘT SỐ KHÁI NIỆM VỀ NHU CẦU VÀ CUNG ỨNG SỬ DỤNG DỊCH VỤ Y TẾ........................... 3
.1.1 Nhu cầu y tế......................................................................................................................................3
.1.2 Dịch vụ y tế.......................................................................................................................................3
.1.3 Cung ứng DVYT...............................................................................................................................5
.2 THỰC TRẠNG VỀ SỬ DỤNG DỊCH VỤ Y TẾ CỦA NGƯỜI DÂN VÀ CUNG ỨNG DỊCH VỤ Y TẾ
6
.2.1 Thực trạng sử dụng y tế của người dân..........................................................................................6
.2.2 Thực trạng cung ứng dịch vụ y tế....................................................................................................8
.3 CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN KHẢ NĂNG CUNG ỨNG DỊCH VỤ Y TẾ............................... 11
.4 TRẠM Y TẾ XÃ.............................................................................................................................. 13
.4.1 Khái niệm:.......................................................................................................................................13
.4.2 Chức năng, nhiệm vụ.....................................................................................................................13
.4.3 Nguồn lực của TYT xã...................................................................................................................14

 CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU          
 
.........
    
 19
2.1. Phương pháp nghiên cứu: ...................................................................................................... 19
2.2. Đối tượng nghiên cứu:............................................................................................................ 19
2.3. Thời gian: Năm 2014................................................................................................................ 19

2.4. Địa điểm:........................................................................................................................................19
2.5. Cỡ mẫu và cách chọn mẫu:...........................................................................................................20
2.5.1. Cỡ mẫu........................................................................................................................................20
2.5.2. Chọn mẫu: Chọn mẫu theo 3 giai đoạn......................................................................................21
2.6. Chỉ số, biến số (Chi tiết xem phụ lục 1).........................................................................................21
2.7. Kỹ thuật và công cụ thu thập thông tin.........................................................................................23
2.8. Xử lý và phân tích số liệu...............................................................................................................24
2.9. Hạn chế của nghiên cứu................................................................................................................24
2.10. Khống chế sai số:.........................................................................................................................24
2.11. Đạo đức nghiên cứu:....................................................................................................................25

 CHƯƠNG 3 ­ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU                                                     
 
....................................................
    
 26
 CHƯƠNG 4 ­BÀN LUẬN                                                                               
 
..............................................................................
    
 77
 KẾT LUẬN                                                                                                     
 
....................................................................................................
    
 104
.1 Thực trạng nhu cầu và sử dụng dịch vụ tại trạm y tế xã của người dân ở một số vùng/miền
Việt Nam năm 2014........................................................................................................................ 104
.2 Khả năng cung ứng dịch vụ y tế của trạm y tế xã ở một số vùng/miền năm 2014 .............104
.3 Một số yếu tố ảnh hưởng tới cung ứng dịch vụ y tế của trạm y tế xã ở một số vùng/miền

105

 KHUYẾN NGHỊ                                                                                             
 
............................................................................................
    
 107


.1 Đề xuất với Bộ Y tế: có chiến lược, chính sách:..................................................................... 107
.2 Đề xuất với y tế tuyến trên:...................................................................................................... 107
.3 Đối với trạm y tế xã/phường.................................................................................................... 107
.4 Nghiên cứu tiếp theo................................................................................................................ 107

 TÀI LIỆU THAM KHẢO                                                                             
 
............................................................................
    
 108
 PHỤ LỤC 1 – DANH SÁCH THÀNH VIÊN NHÓM NGHIÊN CỨU     
   109
...
    
 PHỤ LỤC 3 – BỘ CÔNG CỤ                                                                      
 
.....................................................................
    
 130
 PHỤ LỤC 4 – MỘT SỐ KẾT QUẢ                                                            
 

...........................................................
    
 187


DANH MỤC CÁC HÌNH VÀ BẢNG
HÌNH

HÌNH 1 ­ MÔ HÌNH SỬ DỤNG DVYT Ở MỸ NĂM 1968..........................4
HÌNH 2 ­ KHUNG SỬ DỤNG DVYT.............................................................4
HÌNH 3 ­ MÔ HÌNH CUNG ỨNG DVYT THEO MASSOUD.[9]...............5
HÌNH   4   ­   TỶ   LỆ   NHÂN   LỰC   Y   TẾ   PHÂN   THEO   TRÌNH   ĐỘ   VÀ 
THEO TUYẾN, 2008.[22]...............................................................................15

BẢNG


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
DVYT

: Dịch vụ y tế

NVYT

: Nhân viên y tế

HGĐ

: Hộ gia đình

CSSK

: Chăm sóc sức khỏe

TYT

: Trạm y tế

TYTX

: Trạm y tế xã

CBYT

: Cán bộ y tế

SKSS

: Sức khỏe sinh sản

TTB

: Trang thiết bị

YHCT

: Y học cổ truyền

KHHGĐ

: Kế hoạch hóa gia đình

KCB

: Khám chữa bệnh

BYT

: Bộ y tế

UBND

: Ủy ban nhân dân

TTYT

: Trung tâm y tế

BHYT

: Bảo hiểm y tế

WHO

: World Health Organization( Tổ chức Y tế Thế 
giới)

PVS

: Phỏng vấn sâu

TLN

: Thảo luận nhóm

CB

: Cán bộ

BV

: Bệnh viện

CSSKTE

: Chăm sóc sức khỏe trẻ em

CSSKSS

: Chăm sóc sức khỏe sinh sản


ĐẶT VẤN ĐỀ
Trạm Y tế  là đơn vị  kỹ  thuật y tế  đầu tiên tiếp xúc với nhân dân, nằm trong hệ 
thống y tế Nhà nước, có nhiệm vụ thực hiện các dịch vụ kỹ thuật chăm sóc sức khoẻ ban  
đầu, phát hiện dịch sớm và phòng chống dịch bệnh, chăm sóc sức khỏe ban đầu và đỡ  đẻ 
thông thường, cung  ứng thuốc thiết yếu, vận động nhân dân thực hiện các biện pháp kế 
hoạch hoá gia đình, tăng cường sức khỏe. 
Khả năng tiếp cận dịch vụ của người dân đến các cơ sở y tế nói chung và trạm y tế 
xã nói riêng chủ yếu liên quan đến các yếu tố về địa lý, văn hóa, kinh tế (khả năng chi trả),  

xã hội. Tuy nhiên, quyết định của người bệnh làm gì, đi đến đâu khi bị  ốm đau phụ  thuộc 
khá nhiều vào chất lượng dịch vụ y tế, giá thành, mức thu nhập, loại bệnh và mức độ bệnh  
cũng như khoảng cách từ nhà tới cơ sở y tế và khả năng tiếp cận với các DVYT của người  
dân. Hiện nay,  cung cấp dịch vụ  của  nhiều  TYT  còn  chưa đáp  ứng được nhu cầu của 
người dân địa phương và có TYT còn chưa thực sự  đạt hiệu quả. Nhiều TYT có bác sĩ 
nhưng kết quả hoạt động chuyên môn chưa cao, chất lượng khám chữa bệnh còn hạn chế. 
Nhiều TYT có cơ  sở  hạ  tầng khang trang nhưng trang thiết bị  y tế  xuống cấp không đủ 
cho bác sỹ thực hành khám chữa bệnh.  Hậu quả là người dân ít đến TYTX, dồn lên tuyến  
trên gây ra tình trạng quá tải tại bệnh viện tuyến tỉnh và trung ương, ảnh hưởng đến hiệu 
quả trong công tác bảo vệ và nâng cao sức khỏe nhân dân. 
Đề  án giảm quá tải bệnh viện đã chú trọng đầu tư, nâng cấp các TYT xã đạt  
chuẩn quốc gia theo quy định, gắn với Chương trình xây dựng nông thôn mới. Các nỗ lực  
nâng cao năng lực của nhân lực y tế  từng bước được chú trọng. Bên cạnh đó, để  hỗ  trợ 
người dân tiếp cận theo địa lý, Việt Nam đã ưu tiên phát triển mạng lưới y tế cơ sở trên  
toàn quốc. Ngoài ra, BHYT và các chính sách hỗ  trợ  KCB cho người nghèo đã góp phần 
quan trọng về mặt tài chính để  tăng khả  năng tiếp cận dịch vụ KCB. Năm 2010, khoảng  
60% dân số Việt Nam đã tham gia BHYT. Hơn 70% số trạm y tế xã/phường đã thực hiện  
khám chữa bệnh ban đầu cho người có thẻ BHYT. 
Vậy thực sự  khả  năng tiếp cận, sử  dụng dịch vụ  TYT và việc cung  ứng dịch vụ 
TYT hiện nay ra sao? Hiện đã có nhiều nghiên cứu về  vấn đề  này nhưng đa số  mới chỉ 
thực hiên tại một vùng, địa phương nhất định hoặc nghiên cứu mới chỉ  dừng lại từ  phía  

1


nhà cung cấp dịch vụ chứ chưa gồm nhu cầu của phía người dân ­ người sử dụng dịch vụ 
trên phạm vi toàn quốc. 
Do đó chúng tôi tiến hành nghiên cứu: Thực trạng cung ứng dịch vụ của Trạm y  
tế xã ở một số vùng/miền và yếu tố ảnh hưởng. Việc mô tả bức tranh tổng thể này sẽ 
giúp đề  xuất ra những giải pháp khuyến khích phù hợp người dân đến TYTX cũng như 

cải thiện chất lượng CSSK nhân dân.
Mục tiêu nghiên cứu:
1.

Mô tả  thực trạng nhu cầu vàsử  dụng dịch vụ  tại trạm y tế  xã của người dân  ở  
một số vùng/miền Việt Nam năm 2014.

2.

Mô tả khả năng cung ứng dịch vụ y tế của trạm y tế xã ở  một số vùng/miền năm  
2014.

3.

Phân tích yếu tố ảnh hưởng tới cung  ứng dịch vụ y tế của trạm y tế xã ở  một số  
vùng/miền.

2


CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN
.1 MỘT SỐ KHÁI NIỆM VỀ NHU CẦU VÀ CUNG ỨNG SỬ DỤNG DỊCH VỤ Y TẾ
.1.1 Nhu cầu y tế.
Nhu cầu là một hiện tượng tâm lý của con người; là đòi hỏi, mong muốn, nguyện 
vọng của con người về vật chất và tinh thần  để  tồn tại và phát  triển. Tùy theo trình  
độ nhận thức, môi trường sống, những đặc điểm tâm sinh lý, mỗi người có những nhu  
cầu khác nhau.  Theo quan điểm A.Maslow chia nhu cầu thành 5 bậc: n hu cầu vật chất 
(sinh lý), nhu cầu an toàn (bảo vệ), nhu cầu giao tiếp xã hội, nhu cầu được tôn trọng, nhu  
cầu tự khẳng định mình.
.1.2 Dịch vụ y tế

.1.2.1 Định nghĩa.
Dịch vụ  y tế  ( DVYT) là dịch vụ  chỉ  toàn bộ  các hoạt động chăm sóc sức khỏe 
(CSSK) cho cộng đồng, cho con người mà kết quả là tạo ra các sản phẩm hàng hóa không  
tồn tại dưới dạng hình thái vật chất cụ thể, nhằm thỏa mãn kịp thời thuận tiện và có hiệu  
quả hơn các nhu cầu ngày càng tăng của cộng đồng và con người về CSSK [1], [2], [3].
DVYT là một trong bốn dịch vụ xã hội cơ bản ­ hệ thống cung cấp dịch vụ nhằm 
đáp  ứng những nhu cầu cơ bản của con người và được xã hội thừa nhận.  DVYT là một 
dịch vụ khá đặc biệt. DVYT là một loại hàng hóa mà người sử dụng (người bệnh) thường  
không thể  tự  mình lựa chọn loại dịch vụ  theo ý muốn mà phụ  thuộc rất nhiều vào bên  
cung ứng (cơ sở y tế) ­ trực tiếp ở đây là trạm y tế xã [3].
.1.2.2 Sử dụng dịch vụ y tế.
Sử dụng DVYT có thể được phân chia theo loại dịch vụ, vị trí, mục đích sử dụng và  
thời gian sử dụng. Cơ sở DVYT được sử  dụng: TYT, bệnh viện, hiệu thuốc, thầy thuốc  
tư nhân...
Năm 1968, Anderson và Rosentock đã đưa ra mô hình sử  dụng DVYT  ở  Mỹ  và các 
yếu tố   ảnh hưởng như  các nhân tố  cơ  bản, nhóm yếu tố  về  khả  năng và nhu cầu khám 
chữa bệnh (KCB) đến đến lựa chọn DVYT [4], [5].

3


Nhóm nhân tố cơ bản

Nhóm yếu tố
khả năng

Nhu cầu KCB

Yếu tố đặc trưng 
của gia đình

Nguồn lực 
của gia đình

Tình trạng sức 
khỏe bản thân

Cấu trúc xã hội

Nguồn lực 
Cộng đồng

Tình trạng sức khỏe do 
người cung cấp DVYT 
đánh giá

Sử dụng
DVYT

Lòng tin vào y tế
Hình 1 ­ Mô hình sử dụng DVYT ở Mỹ năm 1968.
Ngoài ra, Andersen and Newman cũng đưa ra khung sử  dụng DVYT trong mối liên quan  
với môi trường, đặc điểm dân số, hành vi sức khỏe và kết quả sử dụng DVYT [6]:

Hình 2 ­ Khung sử dụng DVYT
Năm 1981, Fiedler đã sửa lại mô hình sử dụng DVYT của Anderson và Rosentock.  
Tuy vậy, cho đến nay thì mô hình này vẫn thường được sử dụng để  thiết kế  nghiên cứu  
về sử dụng DVYT [7], [8].
4

.1.3 Cung ứng DVYT.
.1.3.1 Khái niệm: 
Theo tổ  chức y tế Thế giới (WHO), cung  ứng DVYT là các yếu tố  đầu vào được 
kết hợp để cho phép cung cấp một loạt các biện pháp can thiệp hoặc các hoạt động y tế 
(WHO 2001)  [9]. Theo Báo cáo y tế  thế  giới năm 2000, toàn bộ  hệ  thống y tế  thường 
được xác định với chỉ  một sự  cung  ứng DVYT. Báo cáo này cũng chỉ  ra rằng cung  ứng  
DVYT là một nhiệm vụ chính mà hệ thống y tế nói chung cần phải thực hiện [9]. 
.1.3.2 Mô hình cung ứng dịch vụ 

Hình 3 ­ Mô hình cung ứng DVYT theo Massoud.[9].
Mô hình của Massoud đã chỉ  rõ cung ứng DVYT là cả  một quá trình từ  nguồn lực  
sẵn có, quy trình thực hiện cũng như  kết quả  đạt  được từ  các dịch vụ  CSSK người  
dân.Hiện nay, trên thế  giới còn có khung cải tiến của mô hình cung  ứng DVYT. Khung  
mới này tập trung vào hai lĩnh vực lớn là: Quy trình kinh doanh (chung cho hầu hết các tổ 
chức) và Quy trình y học (riêng cho Tổ chức DVYT) [10].

5


.2 THỰC TRẠNG VỀ  SỬ  DỤNG DỊCH VỤ  Y TẾ  CỦA NGƯỜI DÂN VÀ CUNG 
ỨNG DỊCH VỤ Y TẾ
.2.1 Thực trạng sử dụng y tế của người dân
.2.1.1 Một số nghiên cứu trên thế giới
Từ những năm 1970, cuộc điều tra phỏng vấn hộ gia đình (HGĐ) về việc sử dụng  
DVYT của người dân đã được tiến hành rộng khắp  ở  các nước Châu Á, Châu Mỹ  ­ La  
Tinh và Châu Phi [7], [11]. Tại Hoa Kỳ, hằng năm đều đầu chi 14% GDP cho y tế nhưng  
vẫn còn khoảng 35 triệu người không được hưởng các dịch vụ  CSSK cần thiết vì giá 
thành cao so với khả năng chi trả của người bệnh  [12]. Tại Trung Quốc, một nghiên cứu 
tại 30 huyện nghèo cho thấy 33% số hộ thu nhập thấp đã không sử dụng DVYT trong một 

khoảng thời gian nhất định so với 16% các hộ  thuộc nhóm thu nhập cao [13]. Cũng ở đất 
nước đông dân nhất thế giới này, chi phí cho y tế là khoảng 12% so với tổng chi phí của  
HGĐ, trong đó 17,5% số hộ phải vay tiền để  chi phí cho việc CSSK, 8,8% số hộ nợ tiền  
bệnh viện, 3,3% số hộ phải nhờ đến viện trợ của Chính Phủ dành cho bệnh tật  [14]. Một 
điều tra về việc sử dụng dịch vụ CSSK ở vùng nông thôn Ấn Độ  trên 200 HGĐ cho thấy:  
52% sử dụng y học hiện đại, 26% sử dụng YHCT, 6% tự xử lý và 16% sử  dụng kết hợp  
[8]. Nghiên cứu  ở Thái Lan năm 1970 cũng cho thấy  ở nông thôn chỉ  có 15,5% và 0,8 lần 
tiếp xúc/người/năm tìm kiếm DVYT nhà nước  [12]. Nhìn chung, các nghiên cứu đã cho 
thấy rằng các quốc gia trên thế  giới đã quan tâm đầu tư  nhiều cho y tế. Tuy nhiên, số 
lượng người dân thực sự  được sử  dụng các dịch vụ  y tế  chất lượng có đạt được như 
mong muốn hay không thì dường như lại ít được chú ý.
.2.1.2 Một số nghiên cứu trong nước.
Theo nghiên cứu của Trần Thị Kim Lý, tỷ lệ người bệnh chọn TYT để khám bệnh  
là cao nhất 37,7%, kế  đến là y tế  tư  nhân 26,8%, không đi khám hoặc tự  chữa  ở  nhà là  
18,5%, bệnh viện là 17%. Tuy nhiên, lý do mà người dân chọn TYT lại chủ yếu là do gần  
nhà (70,94%) và có BHYT (52,99%) mà không hề  đề  cập đến chất lượng kỹ  thuật cũng  
như  là chất lượng của CBYT tại TYT [3]. Theo viện chiến lược và chính sách BYT năm 
2010, người dân xã Diên Sơn lựa chọn dịch vụ KCB tại TYT chiếm tỷ lệ rất cao: 44,3%,  
mua thuốc tại hiệu thuốc là 21,%, thấp nhất là ở bệnh viện tỉnh chiếm 6,6%. Cùng với đó, 
số lần khám trung bình/người/năm ở  xã là 1,3 cao gấp 2 lần so với Chuẩn Quốc gia y tế 
6


xã và cao tương đương số  liệu KCB tại tỉnh Cao Bằng (cao nhất là 1,4 lần) trong nghiên  
cứu của viện Chiến lược và chính sách năm 2010 [15]. Nghiên cứu của Nguyễn Đình Dự 
năm 2007 về tiếp cận và sử dụng dịch vụ y tế, người dân đến KCB tại TYT xã là 53,5%  
chiếm tỉ lệ cao nhất so với đến bệnh viện huyện (chiếm 23,2%) và bệnh viện tỉnh (chiếm  
14,5%) [16]. Một số nghiên cứu khác chỉ ra số người dân đến trạm y tế KCB có sự chêch 
lệch tương đối lớn giữa các địa phương. Nghiên cứu “Đánh giá thực trạng hoạt động KCB 
và khảo sát nhu cầu đào tạo liên tục của bác sỹ và y sỹ điều trị tuyến xã” của Bộ Y tế và  

hội khoa học Kinh tế Y tế Việt Nam năm 2012 đã chỉ ra, trung bình các TYT tại 4 tỉnh Bắc 
Cạn, Kon Tum, Kiên Giang, Hòa Bình, KCB cho 773 lượt người trong 3 tháng, các TYT tại  
Kiên  Giang  có  số  lượt   người   đến khám   cao  hơn hẳn so  với  tỉnh  khác  (100­200  lượt  
người/ngày) nhưng có những TYT hầu như  lại không có người bệnh đến, trung bình chỉ 
có 1­3 người/ngày [17]. Theo số liệu điều tra ở 16 trạm y tế phường trong báo cáo nghiên  
cứu “Tình hình thực hiện chức năng nhiệm vụ TYT khu vực đô thị” năm 2009, trung bình  
một năm,  ở một trạm là 10.600 lượt/ người, trạm ít nhất là 2012 lượt/người, trạm nhiều 
nhất là 27.200 lượt/người; Trung bình một ngày ở 1 trạm là 29 lượt/người, trạm ít nhất 6 
lượt/người, trạm nhiều nhất trên 70 lượt/người. Trong đó khám cho đối tượng có bảo 
hiểm y tế  trung bình một năm/một trạm là 2.450 lượt/người  chiếm  khoảng 24%.Tuy  
nhiên, cũng có một số trạm y tế Phường số bệnh nhân đến khám khá đông. Trạm y tế các 
phường của quận Tân Phú, thành phố  Hồ  Chí Minh số  bệnh nhân đến khám, cao nhất là  
gần 100 người, và vắng là 15­16 người/ngày [18].
Trong nghiên cứu về thực trạng sử dụng YHCT trong CSSK tại cộng đồng tỉnh Hà  
Tây cũ năm 2006 của gần 1000 HGĐ, các tác giả cũng chỉ ra 54,5% người dân lựa chọn sử 
dụng YHCT trong KCB [19]. Nguyễn Thiên Bảo trong nghiên cứu  ở  huyện Bình Xuyên, 
Vĩnh Phúc năm 2010 chỉ ra tỷ lệ sử dụng YHCT tại cộng đồng là 39%, tại TYT là 19,1%  
[20]. Cũng theo Nguyễn Thị Thu Nga, qua điều tra 540 HGĐ cho thấy tỷ lệ sử dụng YHCT 
ở  cộng đồng là 56%. Nhận xét của cán bộ  YHCT tại TYT xã cho thấy người dân ngày  
càng quan tâm hơn đến YHCT [21]. Báo cáo tổng quan chung ngành y tế, vào năm 2009, tỷ 
lệ người khám chữa bệnh bằng YHCT  ở tuyến tỉnh là 7,2%, tuyến huyện là 5,8%, tuyến  
xã là 20,6% [22].
Về  hoạt động chăm sóc trước sinh tại TYT, theo nghiên cứu của Nguyễn Đình 
Khải tại 2 xã Tân Dân và Việt Hòa, huyện Khoái Châu tỉnh Hưng Yên, đa số các bà mẹ có  
đi khám tại TYT xã chiếm 97,1%, chỉ  2,9% là không đi khám tại TYT xã  [23], tỷ  lệ  này 
7


cũng khá cao trong nghiên cứu của Tống Viết Trung  ở  huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương 
[24] và  ở  khu vực Tây Nguyên tỉ  lệ  khám thai tại TYT xã là khá cao chiếm 84,5%  [25]. 

Cũng trong nghiên cứu của Nguyễn Đình Khải [23], đa số các bà mẹ đồng ý việc cung cấp 
các dịch vụ chăm sóc trước sinh tại TYT xã chiếm 79,6% cho thấy nhu cầu sử dụng dịch  
vụ chăm sóc trước sinh là khá cao.
.2.2 Thực trạng cung ứng dịch vụ y tế
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng Cộng sản Việt Nam đã thông qua 
Chiến lược phát triển kinh tế ­ xã hội 2011–2020, nêu rõ 12 định hướng phát triển kinh tế 
xã hội,  đổi  mới  mô  hình  tăng  trưởng,  cơ  cấu  lại  nền  kinh  tế,  nhằm  tiếp  tục  đẩy 
mạnh  công nghiệp  hóa,  hiện  đại  hóa,  “phấn  đấu  đến  năm  2020  nước  ta  cơ  bản  trở 
thành  nước  công nghiệp  theo  hướng  hiện  đại”  [26].  Chiến  lược  đã  đề  cập  đến  việc 
“Phát triển mạnh sự nghiệp y tế, nâng cao chất lượng công tác CSSK nhân dân”, trong đó 
nhấn mạnh nhiệm vụ của Y tế dự phòng (YTDP) và nâng cao sức khỏe nhân dân với một 
trong những nhiệm vụ cụ thể đó là: Hoàn chỉnh mô hình tổ chức và củng cố mạng lưới y 
tế cơ sở. Nâng cao năng lực của trạm y tế xã [27]. Theo nhiệm vụ đặt ra, việc cung ứng 
DVYT của TYT xã  ở  Việt Nam nói chung đã được quan tâm và cải thiện nhiều hơn.  Ở 
nước ta, đầu tư  cho xây dựng mới một số  TYT đã xuống cấp hoặc những vùng chưa có 
TYT; lập và tổ chức các khóa tập huấn cho cán bộ, NVYT tuyến cơ sở để nâng cao trình  
độ chuyên môn đang được đẩy mạnh rõ rệt. Tuy nhiên, những hoạt động này chưa thực sự 
hiệu quả và đáp ứng được mong đợi đặt ra: CBYT tại TYT xã còn yếu về chuyên môn và  
thiếu về  số  lượng/dân; các trang thiết bị (TTB) y tế chưa đủ  hiện đại để  cấp cứu được 
những ca khó hay cũng không đủ  về  số  lượng (như  các loại máy điện tim, đo đường 
huyết…), đặc biệt là các loại thuốc thiết yếu; có sự mất công bằng trong cung ứng DVYT  
giữa người giàu và người nghèo. Điều này không chỉ gặp ở Việt Nam mà còn tồn tại ở cả 
các nước khác. Một nghiên cứu đánh giá KCB ở Trung Quốc năm 2006, kết quả các TYT  
chưa thực hiện tốt chức năng của mình. Kết quả phỏng vấn đối với người dân khi được  
hỏi về chức năng của TYT chỉ có 66,1% người dân biết TYT có cung cấp dịch vụ CSSK  
[28].
.2.2.1 Tình hình khám chữa bệnh, phục hồi chức năng và y học cổ truyền.
Hiện nay, theo Quyết  định số  23/2005/QĐ­BYT ngày 30/8/2005 của Bộ  trưởng  
BYT, CBYT xã phải có đủ  phương tiện cần thiết và khả  năng chuyên môn để  thực hiện 
8

thường xuyên ít nhất 80% các kỹ  thuật có trong Quy định phân tuyến kỹ  thuật và Danh  
mục kỹ  thuật trong KCB do BYT ban hành cho y tế  xã Tổng cộng là 109 kỹ  thuật được  
phép thực hiện tại tuyến xã. Như vậy, chỉ tiêu là 80% tương đương với khoảng 87 các kỹ 
thuật mà các cán bộ TYT có thể thực hiện khi có yêu cầu [29].
Tại Hội nghị Công tác KCB tuyến xã được Sở Y tế tỉnh Quảng Trị tổ chức vào 
tháng 8/2013, báo cáo đánh giá công tác KCB tại các TYT xã trong toàn tỉnh cho biết: Đến 
hết năm 2013, đội ngũ NVYT tuyến xã trên toàn tỉnh là 745 người, bình quân mỗi TYT có  
5­6 nhân viên theo quy định và 64% TYT có bác sỹ công tác  [30]. Về cơ bản, phần lớn các 
TYT xã thiếu bác sỹ và y sĩ y học dân tộc, thiếu dược sĩ nhưng thừa nữ hộ sinh. Phương  
thức làm việc của các TYT xã chậm đổi mới, NVYT kiêm nhiệm nhiều chương trình  
nhưng không được cập nhật kiến thức chuyên môn thường xuyên. Nhiều TYT xã có cơ sở 
hạ tầng không đảm bảo diện tích và không đủ các phòng chức năng, nhà trạm xuống cấp,  
thiếu các công trình phụ  trợ  đồng thời vẫn đang sử  dụng các TTB, dụng cụ  y tế  đã lạc 
hậu và hư  hỏng, không đồng bộ  trong KCB, chưa được đầu tư  hệ  thống xử  lý rác thải 
theo quy định của BYT, phòng Đông y và vườn mẫu cây thuốc Nam chưa đạt yêu cầu,  
thuốc KCB thông thường tại các TYT xã còn thiếu... Với những hạn chế đó, hàng năm các  
TYT xã đã triển khai KCB ban đầu cho người dân với chất lượng còn thấp  [30]. Một số 
liệu khác qua báo cáo chung tổng quan y tế Việt Nam năm 200 8, cho biết số lượng giường 
bệnh theo từng tuyến  ở các cơ sở y tế công lập do ngành y tế quản lý thì  giường trạm  y 
tế  chiếm  khoảng  22%  tổng  số  giường  bệnh,  so  với  29%  ở  tuyến  huyện,  41%  ở tuyến 
tỉnh và 8% ở tuyến Trung ương [22].
Ngày nay, y học hiện đại đang ngày càng phổ  biến, nhưng cũng không thể  phủ 
nhận vai trò quan trọng của YHCT trong sự nghiệp đảm bảo sức khỏe cho mọi người dân.  
KCB bằng YHCT là các phương pháp chẩn đoán, điều trị  bằng các biện pháp dùng thuốc  
hoặc không dùng thuốc của YHCT. Việc kết hợp YHCT với y học hiện đại được thể 
hiện trong Thông tư  số  50/2010/TT­BYT trong quá trình KCB. Trong nghiên cứu của Vũ 
Thị  Kim Anh, Lê Đình Phan và các cộng sự “Đánh giá khả  năng cung cấp dịch vụ CSSK  
của mạng lưới y tế cơ sở giai đoạn 2000­2010” đã cho thấy số TYT có KCB bằng YHCT  

đã tăng 24,76% từ  năm 2000 đến 2005 và tăng 29,7% từ  năm 2005 đến 2011; số  TYT có 
vườn cây thuốc Nam tăng; số TYT đạt chỉ tiêu 40% KCB bằng YHCT tăng 121% từ 2000­
2005 và năm 2011 tăng 39,65% so với năm 2005 [31]. Theo báo cáo chung tổng quan ngành 
y tế (năm 2010), nhận định rằng gần đây mạng lưới y tế cơ sở có thể  cung ứng dịch vụ 
9


YHCT đã tăng lên. Vào năm 2009, 79,3% TYT có vườn thuốc nam, 76,2% có hoạt động 
KCB bằng y dược cổ truyền [22].
.2.2.2 Tiêm chủng mở rộng (TCMR).
Hiện nay, TCMR đang được thực hiện ngày càng phổ biến hơn, với độ  bao phủ  ở 
100% xã, phường; tỷ lệ tiêm chủng đầy đủ  hơn 90% với tám loại vắc­xin cơ  bản phòng  
bệnh cho trẻ em [32]. 
Một nghiên cứu năm 2009 chỉ ra có 74% CBYT xã có kiến thức về tiêm chủng đạt  
loại khá. Tỷ lệ này ở cán bộ chuyên trách tiêm chủng là 83,3%. Hai tỉnh miền núi phía bắc 
là Bắc Cạn và Điện Biên có điểm kém hơn các tỉnh khác. Có sự khác nhau về điểm kiến  
thức TCMR theo dân tộc, đặc biệt chỉ  có 16% người dân tộc có điểm “đạt” về  liều –  
đường tiêm – vị trí tiêm trong khi tỷ  lệ  này  ở  người Kinh là 84%. Kiến thức về  các lĩnh  
vực trong TCMR của CBYT không đồng đều. CBYT xã còn có một số  sai sót trong thực  
hành bảo quản vắc xin và tổ chức buổi tiêm chủng (không sử  dụng miếng xốp, không có 
nhiệt kế  theo dõi nhiệt độ  vắc xin, không tổ  chức bàn tiêm một chiều, thường xuyên để 
tình trạng chen lấn ồn ào, không khám phân loại trẻ trước khi tiêm ...). Kỹ thuật thực hành  
tiêm chưa đảm bảo (52,8% không lắc lọ  trước khi lấy vắc xin, 33,3% sát trùng da chưa  
đúng kỹ  thuật, 69,4% dùng bông cồn xoa lên chỗ  vừa tiêm, 84,7% ghi phiếu tiêm chủng  
trước khi tiêm, 83,3% không tuyên truyền về vắc xin khi tiêm, 76,4% không hẹn ngày tiêm  
lần tới). Những sai sót thực hành trong 2 lĩnh vực này và điểm kiến thức cũng kém hơn  
chứng tỏ 2 lĩnh vực kiến thức này chưa được coi trọng đúng mức [33].
Ngoài ra, theo báo cáo chung tổng quan ngành y tế  năm 2011, t ỷ  lệ  tiêm  phòng 
viêm  gan B trong vòng 24 giờ sau khi sinh chỉ đạt 20,7% do vấn đề  cung  ứng  vắc­xin. 
Theo quy định của Bộ Y tế, các cán bộ y tế thực hiện tiêm chủng cần phải có chứng chỉ 

đào tạo về tiêm chủng. Đào tạo hằng năm về chương trình tiêm chủng mở rộng chỉ tập 
trung  số  ít  cán  bộ  y  tế  trong  khi  hầu  hết  cán  bộ  y tế  cơ  sở  tham gia tiêm chủng chưa 
được  đào  tạo  và  nội  dung  đào  tạo  chưa  bảo  đảm  tăng  chất  lượng  và  an toàn khi thực 
hiện tiêm chủng mở rộng [27].
.2.2.3 Các dịch vụ chăm sóc sức khỏe sinh sản
Theo một nghiên cứu tại ba huyện miền núi của tỉnh Bình Định năm 2008, đầu tiên  
là với huyện An Lão, dịch vụ sức khỏe sinh sản mới được triển khai được ở 6 xã, 3 xã còn 
lại bao gồm An Toàn, An Nghĩa chưa có dịch vụ  này. Dịch vụ sức khỏe sinh sản (SKSS)  
10


được cung cấp  ở  các xã gồm: khám phụ  khoa, đặt vòng tránh thai, tiêm thuốc tránh thai,  
cung cấp viên uống tránh thai, bao cao su và đỡ đẻ nhưng hầu hết được thực hiện rất hạn  
chế. Với huyện Vĩnh Thạnh, vấn đề tồn tại là trong cả 7 xã của huyện thì dịch vụ đẻ tại  
trạm hầu như không được triển khai, huyện Vân Canh tuy dịch vụ đẻ tại trạm cũng đã có  
nhưng cũng chỉ được thực hiện ở hai trong tổng số sáu xã của huyện. Có một hiện trạng  
chung là điều kiện cơ sở vật chất của TYT xã ở cả 3 huyện phần lớn không đảm bảo để 
đáp  ứng được việc sản phụ  có thể  lưu trú trước và sau khi sinh   [34]. Nghiên cứu của 
Dương Huy Liệu và cộng sự vào năm 2012 cũng chỉ  ra tình trạng: tại các TYT của 4 tỉnh 
thì trung bình các TYT đỡ đẻ cho 14,5 ca trong quý 1/2012, có 25/97 TYT không thực hiện 
đỡ đẻ tại trạm, nhiều TYT từ đầu năm 2012 chỉ đỡ đẻ một vài ca [17].
Về  năng lực cung cấp dịch vụ chăm sóc SKSS và KHHGĐ, tổng quan chung y tế 
năm 2011, chỉ  ra tuyến  xã  đã  triển khai  hầu  hết  các nhiệm  vụ  chuyên  môn  kỹ thuật  về 
chăm sóc SKSS và KHHGĐ,  tuy  nhiên  vẫn  còn  gần  25,5%  số  xã  chưa  thực  hiện  theo 
dõi  chuyển  dạ  bằng “biểu đồ chuyển dạ” và 25,6% số xã chưa thực hiện xử trí tích cực 
giai đoạn 3 chuyển dạ đẻ và  KHHGĐ,  tuy  nhiên  vẫn  còn  gần  25,5%  số  xã  chưa  thực 
hiện  theo  dõi  chuyển  dạ  bằng “biểu đồ chuyển dạ” và 25,6% số xã chưa thực hiện xử 
trí tích cực giai đoạn 3 chuyển dạ đẻ [27].
.3 CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN KHẢ NĂNG CUNG ỨNG DỊCH VỤ Y TẾ
Khả năng cung ứng dịch vụ y tế đến nhân dân chịu rất nhiều tác động của các yếu 

tố, đặc biệt là trong xã hội mà nhu cầu, đòi hỏi chăm sóc y tế  của người dân ngày một  
tăng cao hơn như xã hội ngày nay.
Trong báo cáo của BYT năm 2011 “Nghiên cứu về  đánh giá thực hiện hoạt động  
cung cấp dịch vụ TYT xã” chỉ ra hết các dịch vụ kĩ thuật hoàn toàn có thể thực hiện được  
(dù trạm có hoặc không có bác sĩ) nhưng đều không triển khai do nhiều nguyên nhân như 
thiếu thiết bị để  thực hiện kĩ thuật, không có bệnh nhân, CBYT không làm được và quy 
trình chuyên môn do cấp trên không cho phép TYT xã thực hiện[35]. Cũng trong nghiên 
cứu của Phạm Thị Đoan Hạnh tiến hành tại hai TYT tỉnh Khánh Hòa năm 2011 chỉ ra hầu  
hết các nghiên cứu đánh giá thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động của TYT 
xã dựa trên cơ sở chức năng nhiệm vụ của TYT xã đã được ban hành, khả năng cung cấp 
dịch vụ KCB tại TYT xã phụ thuộc vào nguồn lực đầu vào của TYT quan trọng nhất là cơ 
sở TTB, thuốc, tài chính, đội ngũ cán bộ  tại TYT  [28]. Ngoài ra, nghiên cứu của Nguyễn 
11


Thế  Truyền tại xã Đại Phúc, thị  xã Bắc Ninh cho rằng TYT chưa làm tốt công tác tham 
mưu cho Đảng  ủy, UBND xã trong công tác CSSK chỉ  chú trọng phong trào cũng là một 
yếu tố   ảnh hưởng đến khả  năng cung  ứng DVYT  [36]. Trong nghiên cứu của Nguyễn 
Đình Khải ở 2 TYT xã Tân Dân và Việt Hòa huyện Khoái Châu, Hưng Yên năm 2010 cũng 
chỉ ra các yếu tố ảnh hưởng đến cung ứng dịch vụ chăm sóc trước sinh của các bà mẹ  là  
sự  quan tâm đúng đắn của Sở  Y tế  tỉnh Hưng Yên, TTYT huyện và phòng y tế  huyện  
Khoái Châu trong đầu tư cơ sở hạ tầng, TTB và năng lực chuyên môn cho cán bộ đem lại 
hiệu quả tốt trong thực hiện dịch vụ chăm sóc trước sinh tại TYT xã [23]. 
Báo cáo ngành y tế năm 2011 cũng chỉ ra rằng c ác hoạt động truyền thông phục vụ 
cho chăm sóc sức khỏe người dân hiện nay còn phân tán, chưa chuyên nghiệp, hiệu quả 
hạn  chế.  Người  tham  gia  các  hoạt  động truyền thông  ít  được  đào  tạo  chuyên  môn  về 
truyền  thông,  chế độ đãi  ngộ  thiếu  hấp  dẫn  và không thể đòi hỏi trình độ  cao khi tuyển 
chọn  chuyên  gia  truyền thông  trong  Y tế  dự  phòng (YTDP)  [27]. Điều này đóng vai trò 
ảnh hưởng tới sự cung cấp thông tin y tế cho người dân tại từng địa phương.
Ông Pờ Chín Củi, Trưởng phòng Y tế huyện Mường Khương, tỉnh Lào Cai cho biết:  

“Phòng Y tế  huyện đang quản lý 16 TYT xã với 96 nhân viên y tế  tuyến xã và 219 nhân  
viên y tế thôn bản, nhưng các TYT này đều không có bác sĩ. Đồng thời, ngoài một số TYT 
xã khu vực khó khăn được nâng cấp theo Chương trình 30a và nông thôn mới, hiện còn  
nhiều TYT đã xuống cấp, đang rất cần được cải tạo, xây mới. Hiện tại, trang thiết bị y tế 
của các TYT cơ bản mới đáp ứng trên dưới 60% so với danh mục quy định cho TYT. Điều  
đáng nói là tại nhiều địa phương, tỷ  lệ  BS làm việc tại TYT rất thấp như: Bắc Kạn có 
56,6% BS làm việc tại TYT; Lào Cai 33,5%; Lai Châu 13,2%... chính những điều này đã 
làm cho việc cung  ứng dịch vụ chăm sóc sức khỏe ban đầu cho người dân vì vậy gặp rất  
nhiều khó khăn [37].
Điều tra y tế  Quốc gia 2001­2002 chỉ  ra nhiều yếu tố   ảnh hưởng đến chất lượng  
KCB và các dịch vụ phòng bệnh, hay các dự án thuộc Chương trình Y tế Quốc gia: TTB, cơ 
sở vật chất và thuốc, số  lượng CBYT. Ngoài ra, điều tra còn chỉ  ra rằng chuyên môn của  
CBYT cũng ảnh hưởng đến chất lượng cung cấp DVYT. Ví dụ như với dịch vụ CSSK sinh 
sản: trung bình có 37,4% số phụ nữ nạo thai bị tai biến, tỷ lệ phụ nữ có thai khám đủ 3 lần,  
tiêm phòng uốn ván cũng chỉ đạt 48,3% và 70%. Điều này có thể là do kiến thức của NVYT 
tại TYT xã còn rất hạn chế ( trung bình chỉ có 11,4­18,5% số Bác sỹ, y sỹ có kiến thức tốt  
về thai sản) [38]. Năm 2012, nghiên cứu “Đánh giá thực trạng hoạt động KCB và khảo sát  
12


nhu cầu đào tạo liên tục của bác sỹ và y sỹ điều trị tuyến xã” cũng chỉ ra yếu tố không tin  
tưởng vào năng lực chuyên môn của NVYT, thiếu thuốc, TTB y tế tại trạm là các nguyên 
nhân chính làm hạn chế cung ứng các dịch vụ chăm sóc sức khỏe tới người dân [17].
Nhìn chung các nghiên cứu trước đây đều cho rằng khả năng cung ứng dịch vụ y tế 
đạt hiệu quả hay không chịu tác động nhiều của các yếu tố tài chính, trình độ chuyên môn 
của cán bộ tại trạm, trang thiết bị… Nhưng câu hỏi đặt ra là với mỗi vùng, miền thì yếu 
tố nào đóng vai trò quan trọng hơn để từ đó những người quản lý, lãnh đạo có thể đề xuất 
ra được các giải pháp tối ưu giúp cho công việc cung ứng dịch vụ y tế đến với người dân 
tốt nhất bởi vì nguồn lực luôn có hạn là một khó khăn không chỉ  với ngành Y tế  mà còn 
với tất cả các Ngành của nước ta hiện nay.

.4 TRẠM Y TẾ XÃ
.4.1 Khái niệm:
TYT xã là đơn vị kỹ thuật đầu tiên tiếp xúc với nhân dân, nằm trong hệ thống y tế 
nhà nước có nhiệm vụ thực hiện các dịch vụ CSSK ban đầu, phát hiện sớm các dịch bệnh  
và phòng chống dịch bệnh, đỡ đẻ thông thường, cung cấp thuốc thiết yếu, vận động nhân  
dân thực hiện kế hoạch hóa gia đình và tăng cường sức khỏe [39].
.4.2 Chức năng, nhiệm vụ
Theo nghị định số 117/2014/NĐ­CP ban hành ngày 8/12/2014 của Chính phủ  nước 
ta, TYT xã có chức năng cung cấp, thực hiện các dịch vụ chăm sóc sức khỏe ban đầu cho 
nhân dân trên địa bàn xã [40].
­

Thực hiện các hoạt động chuyên môn, kỹ  thuật về: Y tế  dự  phòng; khám bệnh, 
chữa bệnh, kết hợp,  ứng dụng y học cổ  truyền trong chữa bệnh và phòng bệnh; 
chăm sóc sức khỏe sinh sản; cung  ứng thuốc thiết yếu; quản lý sức khỏe cộng  
đồng; truyền thông giáo dục sức khỏe theo hướng dẫn của cơ  quan quản lý cấp  
trên và quy định của pháp luật;

­

Hướng dẫn về chuyên môn và hoạt động đối với đội ngũ nhân viên y tế thôn, bản;

­

Phối hợp với các cơ  quan liên quan thực hiện công tác dân số  ­ kế  hoạch hóa gia  
đình trên địa bàn;

13

­

Tham gia kiểm tra các hoạt động hành nghề y, dược tư nhân và các dịch vụ có nguy  
cơ ảnh hưởng đến sức khỏe nhân dân trên địa bàn;

­

Là đơn vị  thường trực Ban Chăm sóc sức khỏe cấp xã về  công tác bảo vệ, chăm  
sóc và nâng cao sức khỏe nhân dân trên địa bàn;

­

Thực hiện các nhiệm vụ khác do Giám đốc Trung tâm Y tế huyện và Chủ tịch Ủy  
ban nhân dân cấp xã giao [40]. 

.4.3 Nguồn lực của TYT xã.
.4.3.1 Nguồn nhân lực.
Nguồn nhân lực đóng một vai trò rất quan trọng không chỉ riêng của ngành y tế mà  
là toàn bộ các ngành khác cũng như tất cả các hoạt động của cuộc sống con người. Nghị 
định số 117/2014/NĐ­CP ra ngày 8/12/2014 của Chính Phủ đã quy định lại rất rõ về Nhân 
lực của TYT, đó là: Người làm việc tại TYT xã là viên chức và số lượng người làm việc  
tại Trạm Y tế xã nằm trong tổng số người làm việc của Trung tâm Y tế huyện được xác  
định theo vị trí việc làm trên cơ sở khối lượng công việc phù hợp với nhu cầu và điều kiện 
thực tế ở địa phương theo vùng miền [40]. 
Theo báo cáo của Tổ  chức y tế  thế giới WHO năm 2006: Nguồn nhân lực y tế  là 
tất cả  mọi người tham gia vào hoạt động với mục đích chính là tăng cường và nâng cao 
sức khỏe con người [41]. Nhân lực y tế được xác định là một trong những khối xây dựng 
cốt lõi của hệ  thống y tế. Chúng bao gồm các bác sĩ, y tá, nữ  hộ  sinh, bác sĩ nha khoa,  
ngành y tế  có liên quan, NVYT cộng đồng, NVYT xã hội và các nhà cung cấp dịch vụ 

CSSK khác, cũng như  quản lý sức khỏe và hỗ  trợ  nhân viên ­ những người có thể  không 
cung cấp dịch vụ trực tiếp nhưng là cần thiết tăng hiệu quả hoạt động hệ thống y tế, bao  
gồm các nhà quản lý DVYT, hồ  sơ y tế và kỹ  thuật thông tin y tế, kinh tế  y tế, quản lý  
chuỗi cung ứng y tế và những người khác.
Theo báo cáo chung tổng quan ngành y tế  năm 2010, nước ta có 5,7 y sỹ/10.000  
phục vụ  chủ  yếu  ở  tuyến xã; 100% số  xã và 90% số  thôn bản đã có CBYT hoạt động, 
69% số xã có bác sĩ hoạt động và 65% số TYT xã đạt chuẩn quốc gia vào năm 2009  [22]. 
Năm 2011, tỷ lệ TYT có bác sĩ đã tăng lên là 71,9%, tỷ lệ TYT có nữ hộ sinh/y sỹ sản nhi  
đạt trên 95% [42]. Ngoài ra, báo cáo chung tổng quan ngành y tế năm 2013 đã chỉ ra rằng, 
so với năm 2010, số  lượng nhân lực y tế  tuyến xã năm 2011 tăng lên thêm 3549 cán  
bộ( trong đó có 346 bác sĩ). Năm 2012, tỷ lệ TYT có bác sĩ đạt 76,0% ( tức tăng lên 6 điểm 
14


phần trăm so với năm 2010); song tỷ lệ TYT xã có y sĩ sản nhi, hộ  sinh lại giảm chỉ đạt 
93,4% (giảm 1,6% so với năm 2010). Từ  năm 2009 đến 2012, số thôn, bản,  ấp thuộc xã,  
thị trấn có nhân viên y tế hoạt động luôn được duy trì trên mức 96%, nhưng do có sự suy  
giảm tỷ  lệ tổ dân phố  khu vực thành thị  có NVYT hoạt động nên nên tỷ  lệ  thôn, bản, tổ 
dân phố có NVYT làm việc chỉ đạt 81,2% [43]. Tuy nhiên, các báo cáo cũng chỉ ra tồn tại 
mà TYT đang gặp phải trong vấn đề nhân lực. Đó là sự mất cân đối phân bố nhân lực y tế 
theo vùng, miền. 

Hình 4 ­ Tỷ lệ nhân lực y tế phân theo trình độ và theo tuyến, 2008.[22]
Từ  bảng này ta thấy được rằng: nguồn lực y tế   ở  tuyến trung  ương chiếm tới  
14,5% tổng số cả nước. Nhân lực ở các địa phương thì chủ yếu là ở tuyến tỉnh, thành phố 
(36,8%), tiếp theo mới đến tuyến huyện (27,6%) và cuối cùng thấp nhất là tuyến xã với  
21,1%. Thêm vào đó, phần lớn CBYT có trình độ ( đại học và sau đại học) lại chủ yếu tập  
trung  ở tuyến trung  ương và tỉnh, lần lượt là 57,8% và 95,3% trong khi tuyến xã trình độ 
đại học chỉ chiếm 22,1%, sau đại học không hề có.
 Theo Sở Y tế tỉnh Ninh Thuận, tính đến ngày 30/6/2013, tỷ lệ TYT xã có bác sĩ công tác  

chỉ  đạt 43,6% (tức là 28/65 trạm). Cùng với đó là tình trạng thiếu cán bộ  có trình độ  đại  
học, gây khó khăn cho việc cung  ứng nhu cầu CSSK của nhân dân  [44]. Nghiên cứu của 
Nguyễn Hoàng Thanh (năm 2011) cũng chỉ ra rằng ở tuyến xã, bình quân mỗi TYT có 4,8 
nhân viên, chưa đủ số lượng theo quy định của BYT, do đó hầu hết các TYT xã ở khu vực 
miền núi, vùng sâu đều thiếu cán bộ, đặc biệt là bác sĩ  [45]. Một nghiên cứu khác  ở  Phú 
Thọ  năm 2012,  các huyện Thanh Thủy, Thanh Sơn, số  TYT thiếu bác sĩ chiếm tới gần 
30%; nhiều trạm không có cán bộ  chuyên khoa dược, sản nhi và đông y. Riêng huyện 
Thanh Thủy, có tới trên 53% số  TYT hiện không có dược sĩ, 4/15 trạm không có bác sĩ 
15


[46]. Kết quả  nghiên cứu của Nguyễn Bạch Ngọc, Vũ Văn Hoàn và cộng sự  (năm 2009) 
cho thấy tỷ lệ TYT xã có bác sỹ tại 3 tỉnh Tuyên Quang, Quảng Nam, Hậu Giang khá thấp  
(Tuyên Quang là 58,6%, Quảng Nam là 32,2% và Hậu Giang là 30,2%) [47]. Trong báo cáo 
kết quả  nghiên cứu “Các yếu tố   ảnh hưởng đến khả  năng thu hút và duy trì cán bộ  y tế 
tuyến cơ sở ở một số tỉnh miền núi” của Bộ Y tế kết hợp với Viện chiến lược và chính  
sách y tế năm 2012, không thể phủ nhận rằng số cán bộ y tế/ 1 vạn dân đều có xu hướng  
tăng lên  ở  cả  4 tỉnh được điều tra. T ỷ  lệ  TYT có bác sĩ chung cho cả  4 tỉnh chiếm tỷ lệ 
tương đối cao (72,3%), tuy nhiên có một vấn đề  là phân bổ  rất không đồng đều, 2 tỉnh  
Bình Định và Bắc Giang tỷ  lệ  trạm y tế  xã có bác sĩ chiếm trên 90%, trong khi đó Lâm  
Đồng là 67% và đặc biệt tỉnh Điện Biên tỷ lệ này chỉ chiếm 5,4% [48].
Về năng lực chuyên môn, một nghiên cứu năm 2012 cho thấy, hầu như không có sự 
khác biệt về chuyên môn điều trị của y bác sỹ các tỉnh. Trung bình các y bác sỹ trả lời chỉ 
đúng gần 50% câu hỏi. Nếu tính theo cách tính điểm cho các câu hỏi trắc nghiệm thì số 
điểm trung bình của các y bác sỹ chỉ đạt 3/10 điểm. Kết quả này cho thấy trình độ chuyên  
môn KCB của y bác sỹ tuyến xã không cao.Nhiều y bác sỹ không nắm được các kiến thức  
và cách xử trí đúng các bệnh mang tính thông thường. Kiến thức của y bác sỹ yếu nhất là  
các mục chẩn đoán và xử  trí các bệnh tim mạch, chẩn đoán và xử  trí các bệnh nội khoa, 
các bệnh sản khoa, các bệnh chuyên khoa lẻ và kiến thức cây thuốc đông y. Nguyên nhân  
có thể là do trình độ văn hóa của nhiều CBYT còn thấp và không được thường xuyên đào 

tạo. Điều này được thể  hiện phần nào trong Trong báo cáo nghiên cứu “Thực trạng và 
giải pháp đổi mới hoạt động của nhân viên y tế  thôn bản”, thực tế  trình độ  văn hóa của 
nhiều y tế thôn bản còn thấp, nhất là ở vùng sâu, vùng xa thì những người có trình độ hết  
cấp II rất.Đồng thời,  số  liệu thu thập từ  10 tỉnh thực hiện dự  án GAVI cho thấy tỷ  lệ 
nhân viên y tế thôn bản chưa được đào tạo tại Hà Giang, Trà Vinh, Bình Định, Kon Tum 
lại chiếm tỷ lệ rất cao, trên 50% (tương ứng là 87,4%, 79,6%, 64,6%, 55,2%) [49].
.4.3.2 Tài chính.
Hiện nay, nguồn tài chính dành cho TYT thực sự ít được quan tâm. Nguồn kinh phí  
TYT nhận được chủ  yếu là dành để  trả  lương cho CBYT và một số  hoạt động tối thiểu  
khác như  tiền nước, bông, cồn,… mà có ít kinh phí chi cho công tác đào tạo cho cán bộ 
nhân viên y tế.

16


Một nghiên cứu năm 2003 tại hai xã miền núi Tân Tiến và Quân Bình (Bắc Cạn) đã  
chỉ ra rằng nguồn tài chính cho các hoạt động y tế chủ yếu từ ngân sách nhà nước và dành  
cho trả  lương nhân viên; UBND cả  2 xã đều hỗ  trợ  một khoản kinh phí ít ỏi vào các dịp  
họp hành, tập huấn. Trung bình TYT xã được UBND hỗ  trợ  khoảng 2.000.000/năm [50]. 
Ngoài ra, báo cáo “Ngân sách chi thường xuyên cho Trạm y tế  xã” năm 2009 cũng chỉ  ra 
rằng, nguồn kinh phí cho hoạt động của TYT vẫn chủ yếu là ngân sách Nhà nước, và chủ 
yếu vẫn được phân bổ từ  cơ quan chủ  quản tuyến trên. Tỷ  lệ  kinh phí chi thường xuyên 
từ  UBND xã chỉ  chiếm dưới 7% số  xã. Kinh phí thu từ  các họat động như  từ  triển khai  
thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia, khám BHYT, phí dịch vụ, thu lãi bán thuốc  
chiếm từ  22% trở  xuống tùy năm [51]. Số  liệu từ  các xã trong một mẫu nghiên cứu năm 
2009 cho thấy, kênh ngân sách chủ yếu (trên 90%) chi trả lương cho cán bộ Y tế xã thông  
qua y tế cấp huyện (phòng y tế/TTYT). Thêm vào đó, phụ cấp tiền trực cho cán bộ TYT là 
vấn đề được các cán bộ  y tế cơ sở quan tâm. Mức phụ cấp tiền trực (phụ cấp làm đêm)  
hiện nay mà các cán bộ  TYT nhận được bằng khoảng 10.000 đồng/ trạm/ 1 đêm trực.  
Mức phụ  cấp này được nhật xét là quá thấp. Cũng giống như  lương, nguồn kinh phí để 

trả   thưởng   cho   cán   bộ   y   tế   xãchủ   yếu   được   lấy   từ   phòng   y   tế,   trung   tâm   y   tế 
huyện( 63,16%), còn lại là từ  rất nhiều các nguồn khác nhưng chiếm tỷ  lệ  ít hơn nhiều: 
như  là tiền lãi bán thuốc(9,57%), UBND xã(7,66%), hay nguồn từ viện trợ, BHYT người  
nghèo(chỉ  chiếm 0,48%). Ngoài chi cho nhân viên, tài chính y tế  còn phải đảm bảo ngân 
sách cho việc duy tu, bảo dưỡng cơ sở vật chất; sửa chữa, nâng cấp và bổ sung trang thiết 
bị  hàng năm cho TYT. Theo số liệu thu thập cho các năm 2007 đến 2009, tỷ  lệ  xã có chi  
cho việc bảo dưỡng và sửa chữa cơ sở hạ tầng, trang thiết bị chỉ dao động từ  24,4% đến 
36,8% cho các xã khó khăn. Trung bình một năm một xã có chi, đã chi từ  2 đến 6 triệu  
đồng cho duy tu bảo dưỡng [51]. Đây là một số tiền có lẽ tương đối khiêm tốn so với thực 
trạng xuống cấp khá nhiều của TTB y tế hiện nay.Điều này đã cho thấy phần nào nguồn 
tài chính cấp cho TYT hoạt động còn khá khó khăn và phụ thuộc quá nhiều vào Nhà nước.
.4.3.3 Cơ sở vật chất­ Trang thiết bị.
Theo Bộ tiêu chí quốc gia về y tế xã giai đoạn 2011­2020, TYT xã cần đảm bảo có 
từ 70% loại TTB trở lên và đủ số lượng còn sử dụng đã theo Danh mục TTB của TYT xã 
theo quy định hiện hành [29].

17


Theo khảo sát của sở y tế tỉnh Phú Thọ  năm 2012, phòng chức năng của các TYT  
hầu hết đều đã xuống cấp do xây dựng lâu năm, như TYT xã Phượng Mao, được đầu tư 
từ  năm 1978, hay TYT xã Đồng Luận từ năm 1980. TYT hai xã Đoan Hạ  và Bảo Yên có  
khá hơn song so với tiêu chí chuẩn Quốc gia giai đoạn 2 thì vẫn không đạt. Toàn huyện chỉ 
có hai TYT mới xây dựng và bàn giao năm 2010 và 2011 ở xã Hoàng Xá và Xuân Lộc là đủ 
tiêu chuẩn. Bên cạnh đó, thiết bị KCB tại các TYT đều thiếu hoặc đã cũ (sử dụng khoảng  
10 năm trở lên), mới chỉ đạt khoảng 50% so với chuẩn Quốc gia nên khó đảm bảo yêu cầu 
KCB cho nhân dân [46]. Nghiên cứu của Vũ Thị  Mai vào năm 2010 lại chỉ  ra rằng chỉ có 
48% người dân hài lòng về TTB tại TYT, không hài lòng về các điều kiện tại trạm chiếm  
tỷ lệ cao nhất là về TTB 10,2% [52].
Kết quả từ các cuộc thảo luận nhóm và điều tra trong nghiên cứu của Lê Thị Hồng 

Lê cho thấy nhìn chung hiện nay TTB y tế  tại các TYT xã còn thiếu về  số  lượng, chưa  
đảm bảo về  chất lượng: khi TTB y tế  bị hỏng chỉ có 2,5% được sửa chữa trong vòng 1  
tháng, 21,8% sửa chữa trong vòng 6 tháng và có tới 57,7% không được sửa chữa gì. Ngoài  
ra,việc cung cấp TTB chưa đồng bộ: như  “cấp bàn đẻ  nhưng thiếu ghế  cho sản phụ  leo  
lên bàn” hoặc “tủ  sấy nhỏ  mà hộp dụng cụ  kích thước lớn nên không cho vào tủ  sấy  
được”… Thêm vào đó, đào tạo hướng dẫn sử dụng TTB chưa được thực hiện tốt: số TYT  
xã   có   cán  bộ   được   đào   tạo  về  quản  lý,  sử   dụng  bảo  hành,   bảo  dưỡng   chiếm  tỷ   lệ 
thấp(12,3%), nhất là khi máy móc, TTB ngày nay hầu hết đều hướng dẫn bằng tiếng anh  
do được sản xuất  ở nước ngoài; nhiều TTYT huyện chưa bao giờ có khóa tập huấn nào 
về sử dụng TTB y tế [53].
Thực tế, những khó khăn về nhân lực, tài chính, TTB… của TYT xã đã tồn tại từ 
rất lâu.  Điều này đã cản trở không ít tới việc hoàn thành tốt nhiệm vụ Chăm sóc sức khỏe  
ban đầu của TYT cho người dân. Từ đó dẫn đến nhiều vấn đề như tình trạng vượt tuyến  
điều trị dẫn đến quá tải cho y tế tuyến trên ở Nước ta như hiện nay.

18


CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Phương pháp nghiên cứu: 
Mô tả cắt ngang, kết hợp nghiên cứu định tính và định lượng.
2.2.  Đối tượng nghiên cứu:
2.2.1. Người dân
Tiêu chuẩn lựa chọn:
+ Là chủ hộ gia đình hoặc người có vai trò quyết định trong chăm sóc sức khỏe cho  
cả gia đình.
+ Tinh thần minh mẫn, hợp tác với điều tra viên
Tiêu chuẩn loại trừ:
+ Tinh thần không minh mẫn
+ Không có mặt tại hộ gia đình trong thời gian nghiên cứu

+ Không hợp tác với điều tra viên
2.2.2. Cán bộ y tế và chính quyền, các ban ngành đoàn thể xã
2.2.3. Lãnh đạo bệnh viện huyện, phòng y tế và trung tâm y tế dự phòng/trung tâm y tế  
huyện.
2.2.4. Tài liệu sẵn có (chính sách, báo cáo, số  liệu về  nguồn lực, hoạt động KCB, PB, 

PHCN, TTGDSK).

2.3.  Thời gian: Năm 2014
2.4. Địa điểm:
Từ 8 vùng sinh thái, mỗi vùng chọn 1 tỉnh theo nguyên tắc chọn mẫu chỉ tiêu
Bảng 2. 1 ­ Các tỉnh nghiên cứu theo vùng sinh thái
STT

Vùng sinh thái

Tỉnh

Ghi chú

1

Đông Bắc

Hà Giang

Tỉnh của Dự án

2

Tây Bắc

Hòa Bình

Tỉnh của Dự án

3

Đồng Bằng sông Hồng

Thái Bình

4

Bắc Trung Bộ

Hà Tĩnh

5
6

Nam Trung Bộ
Đông Nam Bộ

Quảng Nam
Bình Dương

7

Đồng Bằng Sông Cửu Long

Kiên Giang

Tỉnh của Dự án

8

Tây Nguyên

Kon Tum

Tỉnh của Dự án

19

Tỉnh của Dự án