Vẻ đẹp của truyện ngắn Chiếc lược ngà

V p ca Chiếc lợc ngà
Chu Văn Sơn
C âu chuyện viết về tình cha con của những ngời kháng chiến,
những ngời cách mạng. Nhng đó cũng là tình phụ tử muôn đời.
Truyện không dài, tình tiết không li kì, t tởng cũng không phức tạp.
Nó chân thực và giản dị, vì thế mà cảm động. ấy là cốt cách của một truyện
hay.
Truyện nói đến ba nhân vật: một ngời con và hai ngời cha. Truyện
viết về hai cuộc gặp gỡ ngắn ngủi, éo le: cuộc gặp gỡ đầu tiên mà cũng là
cuối cùng của cô con gái với cha mình và cuộc gặp gỡ cũng của ngời con
ấy với bạn chiến đấu của ngời cha đã hi sinh.
Truyện xoay quanh một kỉ vật đơn sơ mà vô giá, chính nó đã nối hai
cuộc gặp gỡ với ba con ngời: chiếc lợc ngà. Nhng vang vọng suốt cả câu
chuyện, suốt những quãng đời, suốt những cuộc đời ấy chỉ có một tiếng
kêu, một tiếng kêu bình dị mà thiêng liêng bậc nhất của cõi đời này: ấy là
tiếng Ba.
Nhìn từ tình huống truyện, Chiếc lợc ngà là một truyện ngắn không
chỉ có một tình huống duy nhất. Mà có hai tình huống, mỗi tình huống
xoay quanh một cuộc gặp gỡ. Mỗi tình huống ấy là hạt nhân của một
truyện nhỏ mà ta có thể gọi thành tên : truyện nhỏ thứ nhất có thể gọi là
Cái thẹo của cha, truyện nhỏ thứ hai là Chiếc lợc cho con. Truyện thứ
nhất làm tiền đề cho truyện thứ hai. Hai truyện nhỏ liên hoàn tạo thành một
truyện lớn hoàn chỉnh
Đó là dạng tình huống giàu kịch tính. Vì thế cũng có thể xem Chiếc
lợc ngà nh một vở kịch nhỏ gồm hai màn khá rõ rệt. Mỗi màn là một cuộc
gặp gỡ éo le mà cảm động.
*
Hãy nói về cuộc gặp gỡ thứ nhất. Khi ấy, nhân vật Thu còn là một
cô bé. Ngời cha đợc về thăm nhà sau bao nhiêu năm ở chiến khu. Khao
khát đốt lòng ông là đợc gặp con, là đợc nghe con gọi tiếng ba, để đợc
sống trong tình cảm cha con, mà lâu nay ông cha từng đợc sống, bấy lâu

ông mong đợi. Nhng mọi chuyện đã diễn ra không ít trái ngang. Đứa con
gái đã hoàn toàn lạnh lùng trớc mọi tình cảm vồ vập của cha. Ông càng
xích lại gần, nó càng lùi xa. Ông càng chiều thơng, nó càng lảng tránh. Ông
càng khao khát đợc nghe tiếng ba từ lòng con, nó càng cố tình cự nự.
Ngọn lửa nồng nàn của lòng cha cứ bị những đối xử xa lánh, ơng ngạnh của
con giội xuống những gáo nớc lạnh. Có những tình huống tởng chừng cô bé
1
không thể ơng bớng đợc nữa, ấy thế mà nó vẫn quyết liệt. Đó là lúc cơm
sôi, một mình nó bé, không thể tự nhấc nồi để chắt nớc. Nó đã phải cầu cứu
đến ngời lớn. Tình thế khiến ngời đọc ngỡ rằng nó sẽ phải thua, không thể
chiến tranh lạnh đợc nữa nó buộc phải gọi ba để đợc giúp đỡ. Nhng
không. Nó vẫn không chịu cất lên cái tiếng mà ba nó mong! Chỉ cần nói lên
cái tiếng ba ấy thôi, là nó sẽ thoát khỏi thế bí. Nhng quyết không! Nó
vẫn hành động theo sự bớng bỉnh: bất cần! Tự mình làm lấy một công việc
nguy hiểm và quá sức! Nghĩa là nó không chịu nhợng bộ, không chịu thua
cuộc. Điều ấy đã làm cho ngời cha, ngời bạn của cha và cả ngời đọc đau
lòng. Còn gì đau lòng cho bằng ngời cha giàu lòng thơng yêu con, mà lại bị
chính đứa con ấy kiên quyết chối bỏ!
Nhng, khi ta hiểu ra thì lại thấy rằng: chính cái hành động đáng ghét ấy
lại vô cùng đáng quý! Chính thái độ quyết liệt ngang ngạnh đó lại là biểu
hiện tuyệt vời của tình cảm ngời con dành cho cha. Đơn giản vì bấy giờ, cô
bé thấy vết thẹo dài trên má ngời đang xng là ba đây không giống với ảnh
cha mình. Cô bé không tin, và thậm chí còn ngờ vực. Điều đáng nói là cô
bé không dễ tin ngời khác. Cả bạn của cha, cả mẹ xác nhận là cha. Nhng
không ai tháo gỡ đợc thắc mắc thầm kín trong lòng mình, thì cô bé vẫn cha
chịu thông. Còn cha thông thì còn cha chịu. Nó không đơn thuần là sự bớng
bỉnh của một con bé đỏng đảnh, nhiễu sách, mà đó là sự kiên định, quyết
liệt của một ngời có lập trờng. Đây chính là cái mầm sâu kín, sau này làm
nên tính cách cứng cỏi ngoan cờng của chị giao liên giải phóng. Đến khi đ-
ợc ngoại giảng giải về lai lịch vết thẹo trên má ba, thì Thu mới vỡ lẽ đó thực

là ba mình. Hình ảnh ngời ba thân yêu trên ảnh, ngời ba kính mến mà cô bé
ghi sâu trong lòng, đến lúc ấy, mới nhập vào ngời đang xng ba có vết thẹo
dài đây. Đã vỡ lẽ, thì lòng yêu ba nhân lên gấp bội. Nhng muộn quá, đúng
lúc ba từ giã lên đờng, nó mới có thể gọi ba. Tiếng ba vỡ ra từ sâu thẳm
lòng cô bé. Cái tiếng m ba nó đã chờ đợi suốt chín năm trời xa con, đã
chờ đợi suốt mấy ngày trời về bên con, ông đã tởng chẳng thể còn đợc
nghe, thì bất ngờ, nó thét lên. Nó vỡ ra, còn lòng ngời đọc thì nghẹn lại.
Ngời cha không cầm nổi nớc mắt vì bất ngờ, vì sung sớng, vì thơng yêu và
vì cả sự éo le của tình cảm nữa: Nhng thật lạ lùng, đúng lúc ấy, tình cha
con nh bỗng nổi dậy trong ngời nó, trong lúc không ai ngờ đến thì nó
bỗng kêu thét lên:
- Ba Ba!
Tiếng kêu của nó nh tiếng xé, xé sự im lặng và xé cả ruột gan mọi ngời,
nghe thật xót xa. ( ). Nó vừa ôm chặt lấy cổ ba nó vừa nói trong tiếng
khóc:
- Ba! Không cho ba đi nữa! Ba ở nhà với con!
Ba nó bế nó lên. Nó hôn ba nó khắp mọi nơi. Nó hôn tóc, hôn cổ, hôn
vai và hôn cả vết thẹo dài trên má của ba nó nữa. Đối với ngời cha ấy, đó
là tiếng gọi ba đầu tiên và cũng là những tiếng cuối cùng ông nghe đợc
từ con!
2
Có thể còn kể thêm nhiều nét tính cách khác ở nhân vật Thu, nhng đây
là vẻ đẹp cốt lõi của hình tợng nhân vật này khi còn là một cô bé.
Còn ngời cha, ông cũng có nhiều nét đẹp khác nh chiến đấu ngoan cờng,
trung thành với cách mạng, gắn bó với quê hơng, đồng chí, đồng đội Nh -
ng vẻ đẹp nổi bật nhất đợc tô đậm ở đây chính là tình phụ tử. Những ngày
cha đợc gặp con, ngời cha ấy khổ sở nôn nao bao nhiêu, thì giây phút đợc
nhìn thấy con, ông càng vồ vập, cuống quýt bấy nhiêu. Và khi con không
nhận mình ngay, ông đã đau khổ và kìm nén đau khổ nh thế nào. Tuy
nhiên, tất cả những biểu hiện ấy chỉ là thứ yếu. Điều cảm động nhất là việc

tự tay làm chiếc lợc ngà cho con gái. Ba về! Ba mua cho con một cây lợc
nghe ba, đó là mong ớc đơn sơ của đứa con gái bé bỏng trong giây phút
cha con từ biệt. Nhng đối với ngời cha ấy, đó là mong ớc đầu tiên mà cũng
là duy nhất. Cho nên, nó cứ thôi thúc trong lòng. Kiếm cho con cây lợc, trở
thành bổn phận của ngời cha, thành tiếng gọi cầu khẩn của tình phụ tử
trong lòng. Ông đã làm công việc ấy bằng tất cả sức mạnh và sự cố gắng
của tình phụ tử. Ông đã ngồi bật dậy nh bỗng loé lên một sáng kiến lớn:
làm lợc cho con bằng ngà voi. Có lẽ không đơn thuần vì ở rừng rú chiến
khu, anh không thể mua sắm đợc cây lợc. Làm lợc từ ngà voi là cách khắc
phục khó khăn. Mà cao hơn thế, sâu hơn thế, ngà voi là thứ quý hiếm
chiếc lợc cho con của anh phải đợc làm bằng thứ quý giá ấy. Và, anh không
muốn mua, mà muốn tự tay mình làm ra. Anh sẽ đặt vào đấy tất cả tình cha
con của mình. Kiếm đợc ngà voi, Mặt anh hớn hở nh một đứa trẻ đợc
quà. Vậy đấy, khi ngời ta hoá thành con trẻ, lại chính là lúc ngời ta đang
hiện lên cái t cách ngơì cha cao quý của mình. Rồi, anh ngồi ca từng chiếc
răng lợc, thận trọng tỉ mỉ và khổ công nh ngời thợ bạc, anh gò lng tẩn
mẩn khắc từng nét: Yêu nhớ tặng Thu con của ba. Anh thờng xuyên lấy
cây lợc ra ngắm nghía rồi mài lên tóc cho cây lợc thêm bóng, thêm mợt.
Lòng yêu con đã biến ngời chiến sĩ thành một nghệ nhân nghệ nhân chỉ
sáng tạo ra một tác phẩm duy nhất trong đời. Cho nên cây lợc ngà đã kết
tinh trong đó tình phụ tử mộc mạc mà đằm thắm sâu xa, đơn sơ mà kì diệu
làm sao!
Thế rồi, anh không kịp đa cây lợc ngà đến tận tay cho con. Ngời cha
ấy đã hi sinh. Nhng hình nh chỉ có tình cha con là không thể chết đợc.
Không còn đủ sức trăng trối điều gì, tất cả tàn lực cuối cùng chỉ còn cho
anh làm đợc một việc đa tay vào túi, móc cái lợc đa cho ngời bạn chiến đấu
thân thiết và cứ nhìn bạn hồi lâu. Nhng đó là điều trăng trối không lời, nó
rõ ràng và thiêng liêng hơn cả một lời di chúc. Bởi đó là sự uỷ thác, là ớc
nguyện cuối cùng của ngời bạn thân: ớc nguyện của tình phụ tử !
Bắt đầu từ giây phút ấy, cây lợc ngà của tình phụ tử đã biến ngời

đồng đội thành một ngời cha ngời cha thứ hai của cô bé Thu.
*
Và cuộc gặp gỡ thứ hai đã diễn ra. Giữa hai cuộc gặp gỡ, cô bé Thu
bớng bỉnh ngày nào đã kịp trở thành cô giao liên giải phóng. Cô đã đợc tin
3
ba mình hi sinh. Lòng căm thù giặc giết hại ngời cha thân yêu đã khiến cô
cầm súng. Vậy là, đi đánh giặc, với Thu trớc hết cũng là xuất phát từ tình
phụ tử. Có lẽ, Thu cũng đã quên chuyện cây lợc thuở bé rồi ! Nhng cây lợc
ấy vẫn đợc gìn giữ cẩn trọng và vẫn thầm lặng tìm cô trên những ngả chiến
trờng.
Cuộc gặp gỡ thứ hai vừa tất yếu vừa tình cờ. Tất yếu vì sớm muộn gì
rồi cũng sẽ diễn ra. Còn tình cờ vì cả bác Ba lẫn cô Thu đều không thể ngờ
rằng họ gặp gỡ trên đờng chiến đấu và lại cũng trong thời khắc ngắn ngủi
thế. Trớc kia, Thu không nhận ba vì nhầm vết thẹo. Còn bây giờ cũng có
một thoáng không nhận vì nghĩ rằng bác Ba đã nhầm. Nhng thực ra chẳng
có ai nhầm ! Ngời cần trao cây lợc, bác Ba đã tìm thấy.
Nếu trong những ngày mang chiếc lợc, sự cẩn trọng nâng niu đã thực sự
khiến bác Ba trở thành một ngời cha, thì giờ đây khi nhìn cô bé Thu, tình
cha con đang dâng lên trong Bác : Thấy cháu nhìn ngắm cây lợc, tim tôi
nhói đau. Tôi biết cháu đang bàng hoàng trớc hạnh phúc bất ngờ. Tôi
không muốn làm gì xao động đến hạnh phúc của cháu, tôi thấy cần phải
nói dối :
- Ba cháu vẫn khoẻ, ba cháu không về đợc, nên gửi cho bác ( )
Nhìn cháu tôi bỗng buột miệng :
- Thôi, ba đi nghe con!
Tôi không nghe cháu đáp lại, chỉ thấy đôi môi tái nhợt của cháu mấp
máy
Trong cuộc chia tay thứ nhất, tiếng ba của bé Thu kêu thét lên xé
tan sự im lặng, xé cả gan ruột mọi ngời, đó là tiếng gọi ba của một đứa
trẻ. Còn trong cuộc chia tay thứ hai này, tôi không nghe cháu gọi tôi là ba.

Nhng những lúc nằm một mình, nhớ lại thì tôi nghe tiếng gọi ba của cháu
và tiếng ba nh vang lên từ trong tâm tôi. ấy là tiếng gọi ba của một ng-
ời lớn. Một tiếng ba ngây thơ, bồng bột, và một tiếng ba mặn mà, từng
trải của những ngời đã chịu đựng mất mát hi sinh. Tiếng ba nào cũng
chân tình và tự nhiên bởi nó buột ra từ trong tâm khảm con ngời. Tình phụ
tử cao đẹp cứ truyền qua lồng ngực những ngời cha nh một dòng máu bất
tận. Và tình cha con cũng dào dạt muôn đời bất diệt trong lòng những đứa
con. Tình ngời thiêng liêng ấy không kẻ thù nào có thể tiêu diệt đợc, trái
lại, nó càng sáng đẹp hơn, bền bỉ hơn trong đạn bom tàn phá. Đó chẳng
phải là điều sâu kín nhất mà truyện ngắn Chiếc lợc ngà muốn gửi đến mỗi
ngời đọc chúng ta hay sao ?
Hà Nội, 1994
CVS
4