Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Giải pháp phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước trong Liên minh thuế quan miền Nam châu Phi (SACU)
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.2 MB, 160 trang )
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
BỘ CƠNG THƯƠNG
VIỆN NGHIÊN CỨU THƯƠNG MẠI
TRẦN QUANG HUY
GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN QUAN HỆ THƯƠNG MẠI
GIỮA VIỆT NAM VỚI CÁC NƯỚC TRONG LIÊN MINH
THUẾ QUAN MIỀN NAM CHÂU PHI (SACU)
Chun ngành: Thương mại
Mã số: 62.34.10.01
LUẬN ÁN TIẾN SỸ KINH TẾ
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
Hướng dẫn 1: PGS.TS. Trần Cơng Sách
Hướng dẫn 2: GS. TS. Đỗ Đức Bình
HÀ NỘI 2015
i
LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tơi. Các số
liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án
chưa từng được ai cơng bố trong bất kỳ cơng trình nào khác.
Tác giả luận án
Trần Quang Huy
ii
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN......................................................................................................................i
MỤC LỤC................................................................................................................................ii
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT..................................................................................................v
DANH MỤC CÁC BẢNG.......................................................................................................vii
PHẦN MỞ ĐẦU......................................................................................................................1
1. Lý do chọn đề tài luận án...............................................................................................1
2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu..................................................................................3
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.................................................................................4
4. Phương pháp nghiên cứu..............................................................................................5
5. Những đóng góp mới của luận án.................................................................................6
6. Kết cấu nội dung của luận án.........................................................................................7
TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIỀN CỨU..........................................................................8
1. Tổng quan các cơng trình nghiên cứu ở nước ngồi và trong nước có liên quan đến
đề tài luận án................................................................................................................8
1.1. Các nghiên cứu ở nước ngoài................................................................................8
1.2. Các nghiên cứu ở trong nước...............................................................................12
2. Những vấn đề còn tồn tại trong các nghiên cứu có liên quan và hướng nghiên cứu
của luận án.................................................................................................................16
Chương 1.............................................................................................................................18
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN QUAN HỆ........................................18
THƯƠNG MẠI GIỮA MỘT QUỐC GIA VỚI CÁC NƯỚC .................................................18
TRONG MỘT LIÊN MINH THUẾ QUAN ............................................................................18
1.1. Lý luận về quan hệ thương mại giữa các quốc gia..................................................18
1.1.1. Khái quát lý thuyết về quan hệ thương mại quốc tế..........................................18
1.1.2. Đặc điểm quan hệ thương mại quốc tế của một liên minh thuế quan..............26
1.2. Nội dung, hình thức, các tiêu chí đánh giá và các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát
triển quan hệ thương mại giữa một quốc gia và các nước trong một liên minh thuế
quan............................................................................................................................30
1.2.1. Nội dung và hình thức phát triển quan hệ thương mại .....................................30
1.2.2. Tiêu chí đánh giá sự phát triển quan hệ thương mại .......................................35
iii
1.2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển quan hệ thương mại .....................38
1.3 Kinh nghiệm của một số nước về phát triển quan hệ thương mại với các nước trong
SACU và bài học rút ra cho Việt Nam........................................................................40
1.3.1. Kinh nghiệm của một số nước về phát triển quan hệ thương mại với các nước
trong SACU .........................................................................................................40
1.3.2. Một số bài học rút ra cho Việt Nam....................................................................47
Chương 2.............................................................................................................................50
THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN QUAN HỆ THƯƠNG MẠI ...................................................50
GIỮA VIỆT NAM VÀ CÁC NƯỚC TRONG LIÊN MINH THUẾ QUAN .............................50
MIỀN NAM CHÂU PHI (SACU)...........................................................................................50
2.1. Các nước SACU và chính sách thương mại đối với Việt Nam................................50
2.1.1. Đặc điểm kinh tế của các nước SACU..............................................................50
2.1.2. Chính sách thương mại của SACU đối với Việt Nam.......................................63
2.2. Chính sách thương mại của Việt Nam đối với các nước SACU .............................67
2.2.1. Khái quát về quan hệ chính trị, ngoại giao........................................................67
2.2.2. Chính sách thương mại của Việt Nam đối với các nước SACU.......................69
2.3. Thực trạng phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước SACU ....73
2.3.1. Phát triển quan hệ thương mại ở cấp độ thể chế..............................................73
2.3.2. Phát triển quan hệ thương mại ở cấp độ thực thể............................................79
2.4. Đánh giá chung về thực trạng phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các
nước SACU................................................................................................................94
2.4.1. Những thành quả đạt được................................................................................94
2.4.2. Một số hạn chế và nguyên nhân........................................................................96
Chương 3...........................................................................................................................103
ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN QUAN HỆ .................................................103
THƯƠNG MẠI GIỮA VIỆT NAM VÀ CÁC NƯỚC TRONG ............................................103
LIÊN MINH THUẾ QUAN MIỀN NAM CHÂU PHI (SACU)...............................................103
3.1. Triển vọng phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước SACU....103
3.1.1. Triển vọng hội nhập kinh tế khu vực của SACU..............................................103
3.1.2. Triển vọng phát triển kinh tế của các nước SACU..........................................106
3.1.3. Cơ hội và thách thức đối với việc phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam
với các nước SACU..........................................................................................110
iv
3.1.4. Dự báo triển vọng phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước
SACU.................................................................................................................112
3.2. Quan điểm và định hướng phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các
nước SACU thời kỳ đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030.............................116
3.2.1. Quan điểm phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các nước SACU
...........................................................................................................................116
3.2.2. Định hướng phát triển quan hệ thương mại với giữa Việt Nam với các nước
SACU.................................................................................................................119
3.3. Giải pháp phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước trong SACU
giai đoạn đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030..................................................122
3.3.1. Giải pháp ở cấp độ vĩ mô.................................................................................122
3.3.2. Khuyến nghị cho doanh nghiệp........................................................................130
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ................................................................................................143
NHỮNG CƠNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ.........................................................1
LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN..................................................................................................1
TÀI LIỆU THAM KHẢO..........................................................................................................2
v
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
AfDB
Chữ viết tắt tiếng Anh
Africa Development
Ngân hàng Phát triển châu Phi
AGOA
Bank
African Growth and
Đạo luật tăng trưởng và cơ hội cho
ANC
Opportunity Act
African National
châu Phi
Đại hội dân tộc Phi
BRICS
Congress
Brasil, Russia, India,
Nhóm các nước gồm Brasil, Nga, Ấn
BLNS
China, South Africa
Botswana, Lesotho,
Độ, Trung Quốc và Nam Phi
Nhóm các nước gồm Botswana,
CET
COMESA
Namibia and Swaziland Lesotho, Namibia và Swaziland
Common Effective Tarrif Thuế quan đối ngoại chung
Common Market for
Thị trường chung Đơng và Nam châu
Eastern and Southern
Phi
CU
EPA
Africa
Customs Union
Economic Partnership
Liên minh thuế quan
Hiệp định đối tác kinh tế
EU
FAO
Agreement
European Union
Food and Agriculture
Liên minh châu Âu
Tổ chức Nơng lương Liên hợp quốc
FTA
IMF
Organization
Free Trade Area
International Monetary
Khu vực thương mại tự do
Quĩ Tiền tệ quốc tế
MFN
Fund
MostFavored Nations
Quy chế tối huệ quốc
SACU
Treatment
South African Customs Liên minh thuế quan miền Nam châu
SADC
Union
Southern African
Phi
Cộng đồng phát triển miền Nam châu
vi
Development
Phi
SITC
Community
Standard International
Phân loại thương mại quốc tế tiêu
SWAPO
Trade Classification
SouthWest Africa
chuẩn
Tổ chức Nhân dân TâyNam Phi
TNC
People’s Organization
Transnational
Công ty xuyên quốc gia
UNCTAD
Cooperation
United Nations
Tổ chức Hội nghị Liên hợp quốc về
Conference on Trade and thương mại và phát triển
WTO
Development
World Trade
Organization
Tổ chức thương mại thế giới
vii
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 2.1. Các chỉ số kinh tế của khối SACU, 2002-2012...................................................53
Bảng 2.2. Kinh tế các nước SACU, 2012............................................................................54
Bảng 2.3. Ngoại thương khối SACU, 2002-2012................................................................58
Bảng 2.4. Ngoại thương của các nước thành viên SACU, 2012........................................59
Bảng 2.5. Kim ngạch xuất nhập khẩu Việt Nam - Nam Phi, 1992-1999.............................79
Bảng 2.6. Xuất khẩu của Việt Nam sang các nước SACU, 2000-2006.............................80
Bảng 2.7. Nhập khẩu của Việt Nam từ các nước SACU, 2000-2006.................................81
Bảng 2.8. Kim ngạch XNK Việt Nam – SACU, 2007-2014.................................................83
Bảng 2.9. Xuất khẩu của Việt Nam sang SACU, 2007-2014..............................................84
Bảng 2.10. Nhập khẩu của Việt Nam từ SACU, 2007-2014...............................................85
Bảng 2.11: Xuất khẩu của Việt Nam sang các nước SACU, 2007-2014...........................86
Bảng 2.12. Cơ cấu hàng xuất khẩu của Việt Nam sang SACU..........................................87
Bảng 2.13. Mặt hàng xuất khẩu sang Nam Phi năm 2014..................................................88
Bảng 2.14. Mặt hàng xuất khẩu sang Botswana năm 2014...............................................88
Bảng 2.15. Mặt hàng xuất khẩu sang Lesotho năm 2014...................................................88
Bảng 2.16. Mặt hàng xuất khẩu sang Namibia năm 2014..................................................89
Bảng 2.17. Mặt hàng xuất khẩu sang Swaziland năm 2014...............................................90
Bảng 2.18. Nhập khẩu của Việt Nam từ các nước SACU, 2007-2014...............................91
Bảng 2.19. Cơ cấu hàng nhập khẩu của Việt Nam từ SACU.............................................92
Bảng 2.20. Mặt hàng nhập khẩu từ Nam Phi năm 2014.....................................................92
1
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài luận án
Mở rộng, đa dạng hóa quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các đối
tác là một trong những nhiệm vụ quan trọng nhằm thực hiện chính sách
kinh tế đối ngoại của Đảng và Nhà nước. Chiến lược Phát triển kinh tếxã
hội 20112020 được thơng qua tại Đại hội đại biểu tồn quốc lần thứ XI
của Đảng đã đề ra định hướng: “Đa dạng hóa thị trường ngồi nước, khai
thác có hiệu quả các thị trường có hiệp định thương mại tự do và thị
trường tiềm năng, tăng nhanh xuất khẩu…”[6].
Chiến lược xuất nhập khẩu hàng hóa thời kỳ 20112020, định hướng
đến năm 2030 được ban hành tại Quyết định số 2471/QĐTTg ngày
28/12/2011 của Thủ tướng Chính phủ đã đề ra mục tiêu: “Tốc độ tăng
trưởng xuất khẩu hàng hóa bình qn 11–12%/năm trong thời kỳ 2011–
2020, trong đó giai đoạn 2011–2015 tăng trưởng bình qn 12%/năm; giai
đoạn 2016–2020 tăng trưởng bình qn 11%/năm”[51]. Để thực hiện được
mục tiêu đó, Chiến lược đã đề ra định hướng phát triển thị trường, trong đó
nhấn mạnh cần phải “đa dạng hóa thị trường xuất khẩu; củng cố và mở
rộng thị phần hàng hóa Việt Nam tại thị trường truyền thống; tạo bước đột
phá mở rộng các thị trường xuất khẩu mới có tiềm năng”[51]. Đối với thị
trường Châu Phi, Chiến lược đề ra định hướng tới năm 2020 sẽ chiếm tỷ
trọng khoảng 5% kim ngạch xuất khẩu của cả nước.
Để thực hiện, cụ thể hóa các chủ trương, sách lược của Đảng và Nhà
nước ta trong việc mở rộng thị trường xuất khẩu, đặc biệt trong giai đoạn
hiện nay thế giới có nhiều biến động, Việt Nam phải giảm sự lệ thuộc vào
một số ít thị trường, tích cực mở rộng thị trường xuất khẩu, trong đó chú
2
trọng các thị trường mới như thị trường Châu Phi. Trong bối cảnh tồn cầu
hóa, hội nhập kinh tế quốc tế diễn ra mạnh mẽ, sự cạnh tranh, giành giật
thị trường đang diễn ra gay gắt địi hỏi phải có những nghiên cứu thường
xun cập nhật, chi tiết về thị trường Châu Phi. Châu Phi là một thị trường
rộng lớn với 55 quốc gia. Mỗi quốc gia, khu vực thị trường đều mang
những đặc điểm thị trường có tính đặc thù riêng, vì vậy rất cần phải có
những nghiên cứu chi tiết, chuyên sâu từng thị trường và khu vực thị
trường.
Trong số các tổ chức kinh tế khu vực của Châu Phi, Liên minh thuế
quan miền Nam châu Phi (SACU) là tổ chức kinh tế khu vực thành công
nhất của châu Phi và là đầu tầu tăng trưởng kinh tế của cả châu lục. SACU
được thành lập từ năm 1910 và là Liên minh thuế quan được thành lập sớm
nhất trên thế giới. Hiện nay khối liên minh này bao gồm 5 quốc gia thành
viên đó là Nam Phi, Bostwana, Lesotho, Namibia và Swaziland.
Thị trường các nước SACU được đánh giá có nhiều tiềm năng do kinh
tế tăng trưởng khá ổn định, có nhu cầu hàng hóa lớn và đa dạng, chủ yếu là
sản phẩm chất lượng vừa phải, giá rẻ. Bên cạnh đó, tình hình chính trị của
các nước khu vực SACU khá ổn định; việc Mỹ, EU và một số nước cho
phép nhiều sản phẩm các nước khu vực SACU tiếp cận tương đối tự do và
thuận lợi hơn thị trường của họ cũng như nhiều chính sách thu hút đầu tư
nước ngồi khá hấp dẫn đã giúp thị trường các nước khu vực SACU ngày
càng giành được sự quan tâm chú ý của nhiều nước trên thế giới.
Các nước SACU là một khu vực thị trường cịn khá mới lạ đối với các
doanh nghiệp nước ta. Trao đổi thương mại với các nước khu vực này vẫn
cịn hạn chế. Năm 2014, trao đổi thương mại hai chiều mới đạt mức 1,014
tỷ USD, trong đó xuất khẩu đạt 814 triệu USD và nhập khẩu đạt 200 triệu
3
USD. Một trong những ngun nhân chính khiến cho trao đổi thương mại
giữa Việt Nam và các nước SACU cịn hạn chế đó các cơ quan quản lý nhà
nước, các doanh nghiệp chưa thực sự có nhiều giải pháp hữu hiệu để thúc
đẩy, phát triển quan hệ thương mại với các nước này.
Bởi vậy, việc nghiên cứu đề tài Giải pháp phát triển quan hệ
thương mại giữa Việt Nam và các nước trong Liên minh thuế quan
miền Nam châu Phi (SACU) một cách có hệ thống sẽ góp phần cung cấp
những luận cứ khoa học cho việc nghiên cứu hoạch định chính sách và giải
pháp vĩ mơ và vi mơ nhằm thúc đẩy trao đổi thương mại của nước ta sang
các nước SACU đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030. Đây cũng chính là
lý do cho việc lựa chọn đề tài nghiên cứu của luận án.
2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
* Mục tiêu nghiên cứu:
Mục tiêu nghiên cứu của luận án là nghiên cứu xác lập các quan
điểm, định hướng phát triển và các giải pháp về thể chế và thực thể kinh
doanh thương mại trong phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam với
các nước SACU.
* Nhiệm vụ nghiên cứu:
Để thực hiện mục tiêu nghiên cứu, luận án tập trung thực hiện
những nhiệm vụ chủ yếu sau:
Tổng quan các cơng trình khoa học đã thực hiện liên quan đến việc
phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các nước SACU , những
vấn đề đã được nghiên cứu, xác định những vấn đề chưa được nghiên cứu,
hoặc nghiên cứu chưa sâu để tập trung nghiên cứu.
4
Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn quan hệ thương mại quốc tế
nói chung và quan hệ thương mại giữa một quốc gia với các nước trong
một liên minh thuế quan.
Phân tích, đánh giá chính sách thương mại và các giải pháp đã được
triển khai nhằm phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước
trong SACU; phân tích, đánh giá thực trạng trao đổi thương mại giữa Việt
Nam và các nước trong SACU để tổng kết những thành tựu, hạn chế và
ngun nhân của quan hệ thương mại giữa Việt Nam và trong các nước
SACU.
Phân tích triển vọng phát triển, đề xuất các quan điểm, định hướng
và kiến nghị một số giải pháp nhằm phát triển quan hệ thương mại giữa
Việt Nam và các nước trong SACU đến năm 2020 và định hướng đến năm
2030.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
* Đối tượng nghiên cứu của luận án:
Những vấn đề về lý luận và thực tiễn về phát triển quan hệ thương
mại giữa Việt Nam và các nước SACU.
* Phạm vi nghiên cứu của luận án:
Về nội dung:
Đề tài tập trung nghiên cứu lý luận về phát triển quan hệ thương
mại giữa các quốc gia; Nghiên cứu thực tiễn triển khai các chính sách
thương mại và biện pháp phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam
với các nước SACU và đề xuất các giải pháp phát triển hơn nữa mối quan
hệ này.
5
Thời gian nghiên cứu:
Thực trạng phát triển quan hệ thương mại, trong đó chủ yếu là trao
đổi thương mại hàng hóa giữa Việt Nam và các nước SACU từ năm 1992,
khi Việt Nam bắt đầu có quan hệ thương mại với các nước SACU đến
nay; các giải pháp phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các
nước SACU cho giai đoạn đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030.
4. Phương pháp nghiên cứu
Để hồn thành cơng trình nghiên cứu của mình, tác giả sử dụng các
phương pháp nghiên cứu sau:
* Phương pháp nghiên cứu thu thập dữ liệu sơ cấp
Bên cạnh việc nghiên cứu lý luận tại bàn về các vấn đề liên quan
đến quan hệ thương mại giữa các quốc gia, tác giả cịn tiến hành trao đổi
với đối tượng có liên quan trong và ngồi nước như các nhà quản lý, các
cán bộ làm cơng tác xúc tiến thương mại, đại diện một số doanh nghiệp và
người tiêu dùng của Việt Nam và các nước SACU.
* Phương pháp thu thập dữ liệu thứ cấp
Tác giả thu thập các văn bản, các cơng trình khoa học, đề tài, bài báo,
sách, thơng tin liên quan đến phát triển quan hệ thương mại giữa các quốc
gia nói chung và phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các
nước SACU nói riêng để nghiên cứu:
Phương pháp điều tra chéo
Nhằm kiểm chứng tính chính xác của thơng tin được thu thập, tác giả
đã sử dụng phương pháp điều tra chéo để đưa ra số liệu, thơng tin được sát
thực với thực tế.
6
Chọn lọc, phân tích, đánh giá và tổng hợp
Lựa chọn nguồn số liệu để tiến hành phân tích, đánh giá, tổng hợp
nhằm đưa ra các nhận định, đánh giá và đề xuất giải pháp.
Phương pháp mơ tả thống kê
Căn cứ trên báo cáo, số liệu thống kê để đưa ra các tiêu chí và tổng
hợp số liệu làm cơ sở cho các nhận định và đề xuất các giải pháp cho đề
tài.
5. Những đóng góp mới của luận án
Hệ thống hóa và làm sâu sắc hơn một số vấn đề lý luận và thực
tiễn về phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước SACU.
Bên cạnh các cơ sở lý thuyết mang tính kinh điển, quan hệ thương mại
giữa Việt Nam và các nước SACU được xác lập trên cơ sở chính sách đa
phương hóa, đa dạng hóa quan hệ thương mại của hai bên trong bối cảnh
tự do hóa thương mại và hội nhập quốc tế sâu rộng hiện nay.
Phân tích và đánh giá chính sách thương mại và các giải pháp đã
được triển khai nhằm phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các
nước SACU; thực trạng trao đổi thương mại giữa Việt Nam và các nước
SACU, những kết quả đã đạt được cũng như các hạn chế và ngun nhân.
Đề xuất các giải pháp phát triển quan hệ thương mại giữa Việt
Nam và các nước SACU, trong đó có các giải pháp đẩy mạnh trao đổi
thương mại hàng hóa giữa hai bên, tạo điều kiện thuận lợi cho các doanh
nghiệp tiếp cận thị trường và nâng cao khả năng cạnh tranh của các hàng
hóa xuất khẩu của Việt Nam tại thị trường các nước SACU.
Bổ sung nguồn tư liệu cho công tác quản lý Nhà nước về thương
mại, công tác nghiên cứu về việc phát triển quan hệ thương mại giữa Việt
Nam và các nước SACU.
7
6. Kết cấu nội dung của luận án
Ngồi phần mở đầu, tổng quan các cơng trình nghiên cứu, kết luận,
danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của Luận án được kết cấu thành 3
chương như sau:
Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển quan hệ thương
mại giữa một quốc gia với các đối tác trong liên minh thuế quan
Chương 2: Thực trạng quan hệ thương mại giữa Việt Nam v à các
nước trong Liên minh thuế quan miền Nam châu Phi (SACU).
Chương 3: Định hướng và giải pháp phát triển quan hệ thương mại
giữa Việt Nam với các nước trong Liên minh thuế quan miền Nam châu Phi
(SACU).
8
TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIỀN CỨU
1. Tổng quan các cơng trình nghiên cứu ở nước ngồi và trong nước có
liên quan đến đề tài luận án
1.1. Các nghiên cứu ở nước ngồi
Cho đến nay, đã có một số cơng trình nghiên cứu ngồi nước liên quan
về các nước SACU như:
Nghiên cứu của Colin Mc Carthy The Southern African Customs
Union (Liên minh thuế quan miền Nam châu Phi) [33].
Nghiên cứu đã nêu khái qt q trình hình thành và phát triển của
SACU, những nội dung chính của các Hiệp định năm 1910, năm 1969 và
năm 2002, những vấn đề phát sinh từ các Hiệp định này và ảnh hưởng của
nó tới các nước thành viên.
Trong nghiên cứu của mình, tác giả đã tập trung vào phân tích lĩnh vực
cơng nghiệp và nơng nghiệp của các nước SACU.
Trên cơ sở các kết quả nghiên cứu, tác giả đã đưa ra một số gợi ý
chính sách nhằm phát triển sự hợp tác giữa các nước SACU trong việc phát
triển kinh tế và nâng cao vai trị của các cơ quan thường trực của SACU.
Nghiên cứu của Gerhard Erasmus New SACU Institutions: Prospects
for Regional Integration (Các định chế mới của SACU – Triển vọng cho hội
nhập khu vực) [35].
Nghiên cứu đã tập trung phân tích các nội dung của Hiệp định SACU
năm 2002. Theo đó, các nước SACU đã bước vào một giai đoạn phát triển
mới, với việc thành lập và vận hành các bộ máy thường trực của SACU, sự
9
phối hợp chung về chính sách giữa các nước thành viên và sự bình đẳng
hơn trong việc ra quyết định chung của khối giữa các nước thành viên.
Nghiên cứu cũng chỉ ra những thách thức mà các nước SACU cần phải
giải quyết cũng như những hạn chế Hiệp định SACU năm 2002.
Nghiên cứu của Carine Zamay Kiala The Politics of Trade in the
Southern African Customs Union: Prospect of a SACUChina Free Trade
Agreement (Vấn đề thương mại của SACU – Triển vọng của Hiệp định
thương mại tự do SACUTrung Quốc) [32].
Nghiên cứu đã phân tích những cơ sở lý luận cho việc phát triển quan
hệ thương mại giữa một quốc gia và một liên minh quan thuế, trong đó nêu
ra những nét đặc trưng của một liên minh quan thuế.
Nghiên cứu cũng đã phân tích thực trạng nền kinh tế của các nước
SACU và Trung Quốc, các lợi thế của mỗi bên và khả năng ký kết một
Hiệp định thương mại tự do giữa hai bên. Những nghiên cứu bước đầu cho
thấy, một Hiệp định như vậy nếu được ký kết sẽ có lợi hơn cho Trung
Quốc vì hàng hóa xuất khẩu của nước này cạnh tranh và đa dạng hơn so
với các nước SACU, vốn dựa vào xuất khẩu các tài ngun thiên nhiên
dưới dạng thơ.
Nghiên cứu của Debesh Bhowmik Regional Integration in Africa: a
case study of SACU (Hội nhập khu vực ở châu Phi: nghiên cứu trường hợp
của SACU) [31].
Nghiên cứu đã sử dung phương pháp phân tích định lượng để đánh giá
về triển vọng thiết lập một khu vực đồng tiền trung giữa các nước thành
viêc SACU, một bước phát triển cao hơn cho các mơ hình hội nhập kinh tế
khu vực ở châu Phi.
10
Kết quả nghiên cứu cho thấy việc thiết l ập một khu v ực đồng tiền
chung giữa các nước SACU là hồn tồn khả thi và nếu được triển khai
sẽ góp phần thúc đẩy q trình hội nhập, hợp tác kinh tế hơn nữa giữa
các nước thành viên SACU.
Báo cáo của WTO Trade Policy Review of the Southern African
Customs Union (Rà sốt chính sách thương mại của SACU) [43].
Đây là bộ tài liệu bao gồm báo cáo của Ban Thư ký WTO và báo cáo
của các nước SACU về chính sách thương mại của khối SACU cũng như
của các nước thành viên.
Tài liệu đã phân tích tổng thể về tình hình phát triển kinh tế của cả
khối cũng như của từng nước thành viên SACU.
Tài liệu đã tập trung phân tích các chính sách thương mại của SACU
và các nước thành viên, quan hệ thương mại giữa SACU và các đối tác.
Các kết quả nghiên cứu cho thấy các nước SACU đã thực hiện đúng
các cam kết của mình trong khn khổ WTO về cắt giảm thuế quan cũng
như áp dụng minh bạch các hàng rào phi thuế quan.
Nghiên cứu của Sukati Mphumuzi The Economic Partnership
Agreements (EPAs) and the Southern African Customs Union (SACU)
Region – The Case for South Africa (Hiệp định đối tác kinh tế và các nước
SACU – Trường hợp của Nam Phi) [41].
Nghiên cứu đã sử dụng các phương pháp phân tích định lượng để so
sánh lợi ích thu được của các nước SACU khi đàm phàn chung hoặc riêng
rẽ với một Hiệp định đối tác kinh tế với EU, đối tác thương mại lớn
nhất của cả khối.
Kết quả nghiên cứu cho thấy, nếu đàm phán chung là một khối thì các
nước SACU sẽ thu được lợi ích từ Hiệp định, trong khi nếu đàm phán riêng
11
rẽ thì các nước SACU sẽ bị thiệt hại từ việc ký kết và thực hiện Hiệp
định.
Nghiên cứu của WTO The WTO and Preferential Trade Agreements:
From Coexistence to Coherence (WTO và các hiệp định ưu đãi thương mại
– từ cùng tồn tại đến sự gắn kết) [44].
Nghiên cứu đã tổng kết và phân tích chi tiết xu hướng ký kết các hiệp
định thương mại tự do trên thế giới, việc hình thành các liên kết kinh tế
khu vực, trong đó có các liên minh quan thuế và SACU là một ví dụ.
Nghiên cứu cũng đã phân tích tác động của việc tham gia các liên kết
kinh tế đối với các nước thành viên, vấn đề tạo lập và chuyển hướng
thương mại; những ảnh hưởng của nó đến việc phát triển thương mại tồn
cầu.
Báo cáo Africa Economic Outlook 2013 (Triển vọng phát triển kinh tế
Châu Phi năm 2013) của Ngân hàng Phát triển châu Phi (AfDB) [28].
Báo cáo triển vọng kinh tế châu Phi năm 2013 của AfDB đưa ra đánh
giá về tình hình phát triển kinh tế của các nước châu Phi, trong đó có các
nước châu Phi trong giai đoạn gần đây và triển vọng trong thời gian tới.
Nghiên cứu cho thấy kinh tế các nước SACU đã tăng trưởng trở lại
sau khi bị ảnh hưởng nặng nề bởi tác động của suy thối kinh tế tồn cầu,
tuy nhiên tăng trưởng cịn ở mức khiêm tốn.
Triển vọng trung hạn cho thấy kinh tế và hoạt động ngoại thương của
các nước SACU tiếp tục tăng trưởng ở mức trung bình, tuy nhiên vẫn sẽ
chịu những tác động từ mơi trường kinh tế thế giới.
Các nghiên cứu nêu trên đã cho thấy q trình hình thành và phát triển
của khối SACU; sự phát triển kinh tế, chính sách thương mại của các nước
12
SACU và quan hệ thương mại của các nước trong SACU và với một số đối
tác thương mại trên thế giới.
Tuy nhiên, các nghiên cứu nêu trên khơng có nghiên cứu nào đề cập
trực tiếp tới quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các nước trong
SACU.
1.2. Các nghiên cứu ở trong nước
Tại Việt Nam, cho tới nay mới chỉ có một số đề tài nghiên cứu về thị
trường châu Phi, trong đó có đề cập đến các nước SACU, chủ yếu là Nam
Phi.
Trần Thị Lan Hương (2010), Cải cách kinh tế ở Cộng hịa Nam Phi
giai đoạn 19942004, Luận án Tiến sĩ kinh tế [15].
Luận án đã phân tích những nét chính của cải cách kinh tế ở Cộng hịa
Nam Phi, nền kinh tế chủ chốt của khối SACU, kể từ sau chế độ Apartheid
đến năm 2004. Theo đó, những nội dung cốt lõi của cải cách kinh tế ở Nam
Phi là: thay đổi thể chế kinh tế, trao quyền kinh tế lớn hơn cho người da
đen, tái hội nhập khu vực và tồn cầu. Những cải cách này đã có tác động
to lớn đến đường lối phát triển kinh tế và chính sách thương mại khơng chỉ
của riêng Nam Phi mà cịn của cả khối SACU do vai trị đặc biệt của Nam
Phi trong việc hoạch định chính sách của cả khối.
GS.TS Nguyễn Văn Thường và nhóm tác giả (2006), Giải pháp phát
triển quan hệ thương mại Việt NamChâu Phi, Đề tài khoa học cấp nhà
nước, Trường đại học Kinh tế quốc dân Hà Nội [21].
Đề tài đã có những đánh giá thực trạng thị trường Châu Phi về nhu
cầu, khả năng xuất nhập khẩu, khả năng thanh tốn, từ đó xác định vai trị
của thị trường châu Phi trong chiến lược phát triển kinh tế đối ngoại của
Việt Nam.
13
Đề tài cũng đã phân tích, đánh giá thực trạng quan hệ thương mại Việt
Nam Châu Phi trong những năm gần đây, rút ra những thành cơng, hạn chế
và bài học kinh nghiệm trong q trình phát triển quan hệ thương mại Việt
Nam Châu Phi.
Trên cơ sỏ đó, đề tài đã đề xuất định hướng và các giải pháp thúc đẩy
phát triển quan hệ thương mại Việt NamChâu Phi trong những năm đầu
của thế kỷ XXI.
Một kết quả rất có ý nghĩa của đề tài là đã tiến hành khảo sát các
doanh nghiệp về việc phát triển quan hệ thương mại với châu Phi, từ đó
giúp cho đề tài có các phân tích, đánh giá về vị trí, vai trị của thị trường
châu Phi đối với các doanh nghiệp cũng như nhu cầu của các doanh nghiệp
trong việc nhận được sự hỗ trợ của Nhà nước.
Bộ Thương mại (2003), Giải pháp phát triển quan hệ thương mại
giữa Việt Nam và một số nước châu Phi, Đề tài cấp Bộ [1].
Trong đề tài này đã có đề cập đến các liên minh kinh tế ở châu Phi,
trong đó có SACU. Tuy nhiên, đề tài mời chỉ dừng ở việc liệt kê các nước
thành viên của SACU và nêu đặc điểm là các nước này đã áp dụng một
biểu thuế đối ngoại chung.
Đề tài cũng đã đề cập đến tình hình phát triển kinh tế và triển vọng
phát triển quan hệ thương mại với các nước châu Phi, trong đó đã tập trung
phân tích về Nam Phi và có nêu qua về các nước thành viên SACU khác là
Botswana, Lesotho, Namibia và Swaziland.
Đề tài đã nghiên cứu về quan hệ thương mại của Việt Nam với một
số nước Châu Phi giai đoạn từ 19912001 và đề ra các giải pháp cho giai
đoạn 20012010. Trong số các nước thành viên SACU, đề tài mới tập trung
vào phân tích quan hệ thương mại giữa Việt Nam và Nam Phi.
14
Bộ Cơng Thương (2008), Giải pháp đẩy mạnh xuất khẩu hàng hố
của Việt Nam vào thị trường châu Phi, Đề tài cấp Bộ [3].
Đề tài đã nghiên cứu về đặc điểm thị trường, nhu cầu nhập khẩu của
các nước châu Phi và kinh nghiệm của các nước trong việc thúc đẩy xuất
khẩu sang thị trường châu Phi.
Đề tài cũng đã phân tích, đánh giá thực trạng hoạt động xuất khẩu của
Việt Nam sang châu Phi giai đoạn 20012007, nêu bật những kết quả đạt
được, những hạn chế và ngun nhân.
Từ đó, đề tài đã đề xuất giải pháp và chính sách quản lý nhằm đẩy
mạnh xuất khẩu hàng hố của Việt Nam sang châu Phi cho giai đoạn đến
2015.
Trong đó, Nam Phi được xác định là cửa ngõ để hàng hóa Việt Nam
thâm nhập vào thị trường các nước miền Nam châu Phi, trong đó có các
nước SACU.
Đề tài cũng đưa ra nhận định rằng châu Phi là một lục địa rộng lớn với
dân số đơng, các quốc gia lại khác biệt nhau khá lớn về chính trị xã hội,
kinh tế thương mại, văn hóa tơn giáo, nên để tìm ra những giải pháp cụ
thể, chi tiết cho việc phát triển quan hệ thương mại với các nướctrong
châu lục này, cần phải có nhiều nghiên cứu chun sâu. Đặc biệt, có một
số quốc gia như Cộng hồ Nam Phi hay Ai Cập, hay một số tổ chức hợp
tác khu vực như COMESA, SACU… cần phải có những cơng trình nghiên
cứu riêng biệt.
Bộ Cơng Thương (2010), Nghiên cứu giải pháp đẩy mạnh xuất khẩu
hàng cơng nghiệp vào thị trường châu Phi, Đề tài cấp Bộ [4].
Đề tài đã nghiên cứu và phân tích các yếu tố thị trường, những thuận
lợi và khó khăn của doanh nghiệp khi xuất khẩu sang Châu Phi nói chung và
15
xuất khẩu hàng cơng nghiệp sang thị trường nói riêng, phân tích và đúc rút
kinh nghiệm của một số nước thành cơng tại thị trường Châu Phi thời gian
qua để rút ra những bài học, đánh giá về thực trạng chính sách hỗ trợ xuất
khẩu hàng cơng nghiệp của Việt Nam để từ đó đưa ra những quan điểm,
giải pháp đẩy mạnh xuất khẩu hàng cơng nghiệp sang thị trường Châu Phi
trong thời gian tới.
Theo kết quả nghiên cứu, nhằm thực hiện đẩy mạnh xuất khẩu hàng
cơng nghiệp sang thị trường Châu Phi, cần một số biện pháp về chính sách
như: tạo mơi trường kinh doanh thuận lợi cho các doanh nghiệp thơng qua
việc tăng cường quan hệ hợp tác cấp nhà nước giữa Việt Nam và các nước
đối tác Châu Phi, phát triển cơng nghiệp phụ trợ hỗ trợ các doanh nghiệp
sản xuất và xuất khẩu hàng cơng nghiệp, tạo mơi trường thơng thống hơn
nữa để thu hút FDI, đặt biệt FDI hướng vào xuất khẩu. Đầu tư và tổ chức
tốt cơ sở hậu cần, thơng tin tăng khả năng tổng hợp về tiếp cận thị truờng
Châu Phi. Các chính sách hỗ trợ đồng bộ về tín dụng, về thuế, về hành
chính để khuyến khích các cơng ty sản xuất và phân phối cho thị trường
Châu Phi nói riêng và các thị trường cịn nhiều khó khăn chưa khai phá nói
chung.
Trịnh Huy Hóa (biên dịch) (2005), Đối thoại với các nền văn hóa:
Nam Phi, NXB Trẻ [11].
Tác phẩm này đã giới thiệu vị trí địa lý, lịch sử, các thể chế, đặc trưng
của nền kinh tế, đặc điểm văn hóa, tơn giáo, lễ hội, ẩm thực ở Nam Phi,
thành viên chủ chốt của SACU.
Đỗ Đức Định (chủ biên) (2006), Tình hình chính trị, kinh tế cơ bản
của Châu Phi, NXB Khoa học xã hội [8].
16
Tác phẩm giới thiệu khái qt tình hình chính trị, kinh tế của các nước
Châu Phi, trong đó có các nước SACU.
2. Những vấn đề cịn tồn tại trong các nghiên cứu có liên quan và
hướng nghiên cứu của luận án
Các cơng trình nghiên cứu trên đây có liên quan đến các vấn đề về
châu Phi, thị trường châu Phi, về các nước SACU, quan hệ kinh tế và
thương mại Việt Nam với các nước châu Phi... Tuy rằng mỗi cơng trình đã
nêu trên đây có những cách tiếp cận, đề cập một hoặc một số vấn đề riêng
lẻ, với phạm vi nghiên cứu nhất định và mức độ nơng sâu khác nhau... liên
quan đến vấn đề phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các
nước thuộc SACU, nhưng chưa có cơng trình nào nghiên cứu tồn diện, hệ
thống về việc phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các nước
SACU ở cả hai cấp độ thể chế thương mại và thực thể thương mại.
Do đó, có thể thấy rằng việc phát triển quan hệ thương mại giữa Việt
Nam với các nước trong SACU là một vấn đề hồn tồn mới, cần được
nghiên cứu một cách tổng thể và tồn diện.
Luận án sẽ đi sâu nghiên cứu về vấn đề này, sẽ tập trung vào các nội
dung chính sau:
Các lý luận cơ bản về việc phát triển quan hệ thương mại giữa các
quốc gia nói chung và những vấn đề cụ thể trong việc phát triển quan hệ
thương mại với các nước thuộc một liên minh thuế quan. Trong đó, phân
tích kỹ những đặc điểm về chính sách thương mại của một liên minh thuế
quan và tác động của nó tới việc phát triển quan hệ thương mại.
Thực trạng phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các
nước SACU ở cấp độ thể chế thương mại và thực thể thương mại, trong
đó tập trung quan hệ thương mại hàng hóa.
