Ebook Giải phẫu người: Phần 3

Lỗ lớn xương chẩm

Hình 39.6. Mặt trong nền sọ

2. CÁC KHỚP HOẠT DỊCH CỦA s ọ (cranial synovial joints)

Sọ chỉ có một khớp hoạt dịch là khớp thái dương-hàm dưới. Tuy nhiên, xét đến
các cử động của đầu, khớp đội-chẩm, khớp đội-trục giữa và khớp đội-trục bên cũng
được xếp vào khớp hoạt dịch sọ.
Khớp đội-chẩm (atlanto-occipital joint) là khớp lồi cầu giữa các mặt khớp trên
của đốt đội và các lồi cấu xương chẩm. Khớp này cho phép gấp, duỗi và nghiêng đầu
sang hai bên.
Khớp đội-trục giữa (median atlanto-axial joint) (H.39.7) là khớp trục giữa một
bên là răng của đốt trục với một bên là cung trước đốt đội và dây chằng ngang đốt đội.
Động tác cùa khớp này là xoay đầu.
397


Hình 39.7. Khớp đội - trục giữa (nhìn trên)

Khớp đội-trục bên (lateral atlanto-axial joint) là khớp phẳng giữa mặt khớp dưới
của khối bên đốt đội với mặt khớp trên của đốt trục. Động tác của khớp này cũng là
xoay đầu.
Dưới đây chỉ mô tả chi tiết khớp thái dương - hàm dưới.
Khớp thái dương-hàm dưới (temporomandibular joint) (H.39.8 và H.39.9)
Khớp thái dương-hàm dưới là khớp hoạt dịch, thuộc loại lưỡng lồi cấu, nối
xương thái dương với xương hàm dưới.
M ặt khớp. Mặt khớp cùa xương thái dương nằm ở phần trai, gồm củ khớp ở
trước và phần trước hố hàm dưới ở sau. v ề phía xương hàm dưới, mặt khớp là chỏm
xương hùm dưới. Chỏm là thành phần cùa mỏm lồi cầu xương hàm dưới. Xen giữa mặt
khớp của hai xương là một tấm sụn-sợi gọi là đĩa khớp (articular disc). Đĩa khớp có hai

mặt trên và dưới thích ứng với mặt khớp của hai xương. Chu vi đĩa khớp dính vào bao
khớp, lỏng ở phía sau, chắc ở phía trước. Nó còn dính vào gân cơ chân bướm ngoài và
vào chỏm xương hàm dưới bằng một dải sợi. Dải này giúp cho đĩa dịch chuyển ra
trước và sau cùng chỏm xương hàm dưới.
Bao khớp dính vào chu vi các mặt khớp của hai xương và bám vào chu vi của
đĩa khớp; đĩa khớp chia ổ khớp thành hai khoang: khoang thái dương-đĩa khớp và
khoang đĩa khớp-hùm dưới. Bao khớp thường lỏng giữa đĩa khớp và xương thái dương,
chắc và chặt hơn ờ giữa đĩa khớp và xương hàm dưới.
M àng hoạt dịch. Do ổ khớp bị chia đôi nên màng hoạt dịch cũng bị chia đôi
thành:
Màng lioạt dịch trên (superior synovial membrane) lót mặt trong bao sợi của
khớp thái dương - đĩa khớp.
Màng hoạt dịch dưới (inferior synovial membrane) lót mật trong bao sợi cúa
khớp đĩa khớp - hàm dưới.

398


Dây chằng
Dây chằng ngoài (lateral ligament) và dây chằng trong (medial ligament) là
những phần dày lên ở hai mặt ngoài và trong của bao khớp. Dây chằng ngoài bám ở
trên vào củ khớp (thuộc rễ của mỏm gò má). Các sợi của nó chạy xuống dưới và ra sau
bám vào mặt ngoài của cổ lồi cầu xương hàm dưới, qua đó bảo vệ ống tai ngoài.
Dây chằng bướm-hàm dưới (sphenomandibular ligament) nằm ờ mặt trong của
khớp. Nó là một dải sợi chạy từ gai xương bướm tới lưỡi xương hàm dưới.
Dây chằng trâm-hàm dưới (stylomandibular ligament) nằm ở phía sau-trong của
khớp. Nó chỉ là một dải dày lên của mạc cổ sâu chạy từ đỉnh mỏm trâm tới góc xương
hàm dưới.
Các cơ và những cử động
Hạ xương hàm dưới. Khi há miệng, chỏm xương hàm dưới xoay trên mặt dưới

của đĩa khớp quanh một trục ngang, c ổ xương hàm dưới và đĩa khớp cùng được cơ chân
bướm ngoài kéo ra trước và đĩa khớp dịch chuyển tới dưới củ khớp. Chuyên động ra
trước của đĩa khớp được giới hạn bởi sức căng của mô xơ-chun buộc đĩa khớp vào xương
thái dương. Xương hàm dưới được hạ thấp nhờ hai cơ bụng, cơ cằm-móng và cơ hàmmóng. Cơ chân bướm ngoài đóng vai trò quan trọng trong việc kéo xương ra trước.
Nàng xương hàm dưới. Động tác này ngược với động tác hạ xương hàm dưới.
Đầu tiên chỏm xương hàm dưới và đĩa khớp dịch chuyển ra sau, tiếp đó chỏm xoay
trên mặt dưới đĩa khớp. Xương hàm được nâng lên nhờ cơ thái dương, cơ cắn và cơ
chân bướm trong; các sợi sau của cơ thái dương kéo chỏm xương hàm dưới ra sau. Đĩa
khớp được kéo ra sau nhờ mô xơ -chun.
Đưa hàm dưới ra trước. Đĩa khớp được kéo ra trước tới mặt dưới củ khớp và
chỏm xương hàm dưới được kéo theo cùng đĩa khớp. Tất cả cử động chỉ diễn ra ờ khớp
thái dương-đĩa khớp. Hàm dưới đưa ra trước làm cho các răng hàm dưới nằm trước
rãng hàm trên. Động tác này xảy ra khi cơ chân bướm ngoài ở cả hai bên cùng co với
sự hỗ trợ của hai cơ chân bướm trong.

Hình 39.8. o khớp của khớp thái dương-hàm dưới
399


Ỉì lt (í ^ ơnỉ ị! à m d ư ớ ir a sau; ĩ ĩa khófp và chỏm xương hàm dưới được kéo ra
sau về hô hàm dưới. Động tác này diễn ra nhơ các sợi sau cua cơ thái dương.
Cac cư đọng nhai tưng bên. Các cử động này bao gồm viêc luân phiên đưa hàm
dưới ra trước và ra sau ở mỗi bên.
D/c ngoài
Củ khớp
Bao khớp
Lỗ ống tai ngoài.
Phần nhĩ xg thái dương.

Mỏm chũm

Mỏm trâm
D/c trâm - hàm dưới

Hình 39.9. Khớp thái dương-hàm dưới nhìn bên

400


Bài 40

CÁC XƯƠNG VÀ KHỞP CỦA THÂN
1. XƯƠNG THÂN

Xương của thân gồm có: cột sống và các xương ngực. Xương thân bị xương sọ đè
lên và liên hệ với các xương chi qua các đai chi.
1.1 Cột sống (vertebral column) (H.40.1 )

Cột sống là cột trụ chính của thân người đi từ mặt dưối xương chẩm đến đỉnh
xương cụt. Cột sống gồm 33 - 35 đốt sống chồng lên nhau, được chia làm 4 đoạn, mỗi
đoạn có một chiều cong và các đặc điểm riêng thích ứng với chức năng của đoạn đó; từ
trên xuống dưới, đoạn cổ có 7 đốt - cong lồi ra trước, đoạn ngực có 12 đốt - cong lồi ra
sau, đoạn thắt lưng có 5 đốt - cong lồi ra trước, đoạn cùng có 5 đốt dính liền với nhau
tạo thành xương cùng - cong lồi ra sau, đoạn cụt gồm 4 - 6 đốt sống cuối cùng cũng
dính với nhau tạo thành xương cụt.
Chiều dài của toàn bộ cột sống xấp xỉ bằng 40% chiều cao cơ thể.
Đốt đội (C I)
---------- Đốt trục (C II)---------------- £>ốt sống đoạn oổ----------

A

B

/

Đốt sống
đoạn thắt lưng

t

Xg
cùng
Xg cụt

Hình 40.1. Cột sống nhìn trước (A) và bên (B)
401


1.1.1. Đặc điểm hình th ể chung của các đốt sống (H .40.2)

Mỗi đốt sống gồm có thân đốt sống và cung đốt sông vây quanh lỗ đốt sông.
T hân đốt sống (vertebral body) có hình trụ dẹt, mặt trên và mặt dưới đều hơi
lõm để tiếp khớp với đốt sống kế cận qua đĩa gian đốt sống.
Cung đốt sống (vertebral arch) ở phía sau thân đốt sống, cùng với thân đốt sống
giới hạn nên lỗ đốt sống. Cung gồm mảnh cung đốt sống (lamina of vertebral arch)
rộng và dẹt, nằm ở sau; 2 cuống cung đốt sống (pedicle of vertebral arch) ở trước
mảnh, dính với thân; và các mỏm từ cung mọc ra. Cuống có hai bờ (trên và dưới) đều
lõm gọi là các khuyết sống trên và dưới. Khuyết sống dưới của đốt sống trên cùng
khuyết sống trên của đốt sống dưới liền kề giới hạn nên lỗ gian đốt sông
(intervertebral foramen), nơi mà các dây thần kinh sống và các mạch máu đi qua. Các
mỏm tách từ cung đốt sống ra là:

1 mỏm gai (spinous process) từ giữa mặt sau của mảnh cung đốt sống chạy ra sau
và xuống dưới, sờ thấy được ở dưới da lưng;
2 mỏm ngang (transverse process) từ chỗ nối giữa cuống và mảnh chạy ngang ra
hai bên;
4 mỏm khớp, gồm 2 mỏm khớp trên và 2 mỏm khớp dưới (superior and inferior
articular process), cũng tách ra từ khoảng chỗ nối giữa cuống và mảnh; khi các đốt
sống tiếp khớp với nhau thì 2 mỏm khớp dưới của đốt sống trên tiếp khớp với 2 mỏm
khớp trên của đốt sống dưới.
Lỗ đốt sống (vertebral foramen) nằm giữa thân đốt sống và cung đốt sống. Khi
các đốt sống chồng lên nhau tạo thành cột sống thì các lỗ này hợp thành ống sống
(vertebral canal) chứa tuỷ sống.

Mảnh
Mỏm ngang

--

Mỏm khớp trên
Mỏm khớp dưới

Hình 40.2. Hình thể chung của các đốt sống


1.1.2. Đặc điểm hình th ế riêng của đốt sống ở tùng đoạn
Các đốt sống cổ (cervical vertebrae) (H.40.3 )

Các đốt sống cổ có chung đặc điểm là: mỏm ngang dính vào thân và cuống cung
đốt sống bằng 2 rễ, giới hạn nên lỗ ngang (foramen tranversarium), nơi có các mạch
đốt sống đi qua. Một số đốt sống cổ lại có thêm các đặc điểm riêng.
Đốt cổ I hay đốt đội (atlas) không có thân mà có cung trước (anterior arch), cung

sau (posterior arch) và 2 khối bên (lateral mass). Mỗi khối bên có mặt khớp trên
(superior articular surface) tiếp khớp lồi cầu xương chẩm và mặt khớp dưới (inferior
articular surface) tiếp khớp với đốt cổ II.
Đ ố t c ổ II hay đ ố t trục (axis) có một mỏm từ mặt trên của thân nhô lên gọi là

răng đốt trục (dens). Răng có một đỉnh và hai mặt khớp: mặt khớp trước (anterior
articular facet) tiếp khớp với cung trước đốt đội, mặt khớp sau (posterior articular
facet) tiếp khớp với dây chằng ngang.
Đốt cổ V II hay đốt lồi (vertebra prominens) có mỏm gai dài nhất trong số các
mỏm gai đốt sống cổ.
Mòn
Mặt khớp với
dây chằng ngang
Lỗ mỏm ngang

Mặt khớp với đốt đội
Cuống
Mỏm ngang

B

Mỏm ngang

A

Hình 40.3. Đốt sống cổ I (A) và II (B)

403

Các đốt sống ngực (thoracic vertebrae) (H.40 4)
Đặc điêm cua các đôt sông ngực là chúng có hõm sườn ngang (transverse costal
facet) trên mỏm ngang để tiếp khớp với củ sườn và các hõm sườn trén và dưới
(superior/inferior costal facet) trên thân đốt để tiếp khớp với chỏm sườn.

Thân

Mỏm khớp trên
Cuống

Mỏm ngang
Các hõm sườn
i,.V r ? r —

W Ễ.T.jyfrV
Êk

Mỏm khớp dưới
Mảnh

Mỏm g a i'

Hình 40.4. Đốt sống ngực nhìn từ trên (A) và nhìn bên (B)

Các đốt sông thát lưng (lumbar vertebrae) (H.40.5)
Đặc điểm giúp phân biệt các đốt sống thắt lưng là chúng không có lỗ ngang như
đốt sống cổ và không có các hõm sườn trên mỏm ngang và thân như đốt sống ngực.
404

Mỏm khớp trên

Mỏm gaii

\

Cuống cung đốt sống

j f : •

'tan

,

.

' J _ _ - T h â n đốt sống

ẩ ;;- - / / '
M ảnh cung đốt sống
Mỏm khớp dưới

B

Hình 40.5. Đốt sống thắt lưng
A . N h ìn từ trên

B . N h ìn b ê n

Xương cùng (sacrum) (H.40.6)

Các đốt sống cùng dính chặt với nhau thành một khối gọi là xương cùng. Nó tiếp
khớp ờ trên với đốt sống thắt lưng V, ở dưới với xương cụt và hai bên với xương chậu.
Xương cùng hình tháp có 2 mặt (trước, sau), 2 phần bên, nền ở trên, đỉnh ờ dưới.
M ặt trước hay mặt chậu hông (pelvic surface) có 4 đường ngang, ở hai đầu mỗi
đường có các lỗ củng trước (anterior sacral foramina) cho các ngành trước cùa các dây
thần kinh cùng đi qua.
M ặt sau hay mặt hnig (dorsal surface) lồi, gồ ghề có 5 mào dọc là mào cùng
giữa (median sacral crest), 2 mào cùng trung gian (intermediate sacral crest) và 2 mào
cùng bên (lateral sacral crest); chúng là di tích của các mỏm gai, mỏm khớp và mỏm
405


ngang. Phía ngoài mào trung gian có các lỗ cùng sau (posterior sacral foramina) tương
ứng với các lỗ cùng trước (ở mặt trước). Phần dưới của mặt sau có hai sừng cùng
(sacral comu) nằm ở hai bên đầu dưới của ống cùng (sacral canal).
Hai phần bén (lateral part) có cliện rt/ỉĩhay diện loa tai (auricular surface) tiếp
khớp với xương chậu, phía sau diện nhĩ là lồi củ cùng (sacral tuberositv).
Nên xương cùng (base of sacrum). Phần giữa nền có lỗ tren cùa ỏng cùng ờ sau
và mặt trên thân đốt sống cùng I ở trước; bờ trước của mặt trên thân đốt sống cùng I
nhô ra trước nên được gọi là ụ nhô (promontory). Hai bên của nền là hai cánh xương
cùng (ala/wing of sacrum) và hai mỏm khớp trên (superior articular process).
Đỉnh xương cùng (apex of sacrum) quay xuống dưới, khớp với xương cụt.
Xương cụt (coccyx) (H.40.6) do 4 - 6 đốt sống cụt dính liền nhau tạo nên.

Hình 40.6.

X ư ơ n g c ù n g và xư ơ n g cụt

1.2. Các xương ngực và lồng ngực

Lồng ngực (thoracic cage) (H.40.7) được tạo thành bởi 12 đôi xương sườn tiếp
khớp với các đốt sống ngực ở phía sau và với xương ức ở phía trước. Các xương lồng
ngực giới hạn nên khoang (hay ổ) ngực (thoracic cavity). Khoang ngực có 2 lỗ: lỗ ngực
trên (superior thoracic aperture; thoracic inlet) được giới hạn bởi mặt trước đốt sống
ngực I, xương sườn I và khuyết tĩnh mạch cảnh của cán xương ức; lỗ ngực dưới
(inferior thoracic aperture;thorcic outlet) được giới hạn bởi thân đốt sống ngực XII,
xương sườn XII, cung sườn và góc dưới ức. 22 khoang gian sườn mà mỗi khoang nằm
giữa một cặp xương sườn liên tiếp; hai rãnh phổi (pulmonary groove) nằm hai bên cột
sống đoạn ngực. Các đốt sống ngực đã được mô tả ở trên, dưới đây chỉ mô tả xương ức
và các xương sườn.

406


Hình 40.7. Lồng ngực
1.2.1. Xương ức (sternum) (H.40.8)

Xương ức là xương dẹt, nằm ở giữa thành trước lồng ngực và gồm 3 phần tính từ
trên xuống là: cán ức (manubrium of sternum), thản ức (body of sternum) và mỏm mũi
kiếm (mũi ức) (xiphoid process). Giữa cán ức và thân ức là góc ức (sternal angle). Cán
ức có khuyết tĩnh mạch cảnh (jugular notch) ở bờ trên và khuyết đòn (clavicular notch)
để tiếp khớp với đầu ức của xương đòn. Mỗi bờ bên của cán và thân có 7 khuyết sườn
(costal notches) để tiếp khớp với sụn của 7 xương sườn trên sườn.
Khuyết Ưm cảnh

407


1.2.2. Xương sườn (ribs) (H .40.9)

Có 12 đôi xương sườn, là các xương dẹt, dài và cong. Trong 12 đói xương sườn,
mỗi xương của các đôi I - VII tiếp khớp với xương ức bang một sụn sườn riêng nên
được gọi là các xương sườn thật (true ribs), các đôi VIII - XII không có sụn sườn riêng
để tiếp khớp với xương ức (hoặc không tiếp khớp, như các đôi XI - XII) nên được gọi
là các xương sườn giả (false ribs), riêng các xương sườn XI - XII còn được gọi là các
xương sườn cụt (floating ribs).
Về hình thể, mỗi xương sườn có 1 chỏm, 1 cổ và 1 thân. Chỏm sườn (head) nằm
ở đầu sau của xương sườn và có mặt khớp chỏm sườn (articular facet) để tiếp khớp với
thân đốt sống ngực, c ổ sườn (neck) là chỗ thắt lại giữa cổ và thán. Thán sườn
(body;shaft) dẹt và cong, có 2 mặt, 2 bờ; mặt ngoài cong lồi, mặt trong cong lõm; trên
mặt trong và dọc theo bờ dưới có rãnh sườn (costal groove) để mạch - thần kinh gian
sườn đi qua (nên khi chọc qua khoang gian sườn ta cần tỳ kim lên bờ trên của xương
sườn dưới của mỗi khoang để không chọc vào mạch và thần kinh). Đầu sau cùa thân có
củ sườn (tubercle); đầu trước liên tiếp với đầu ngoài của sụn tương ứng. Trên củ sườn
có mặt khớp củ sườn (articular facet) để tiếp khớp với mỏm ngang đốt sống ngực.
Củ sườn

Hình 40.9. Xương sườn
408


1.3. Khung chậu (pelvis) (H.40.10)
Khung chậu hay chậu hông (pelvis) là từ vừa dùng để chỉ đai xương khép kín
được tạo bởi sự tiếp khớp giữa hai xương chậu với xương cùng và xương cụt, vưa chi
khoang nằm trong đai xương này, hoặc thậm chí cả vùng nằm giữa thân và chi dưới.
Chậu hông được dùng trong bài này với nghĩa là khoang chậu hông (pelvic cavity), và
một phần với nghĩa là đai xương nằm giữa chỏm xương đùi và đốt sống thắt lưng V.
Chậu hông có ý nghĩa quan trọng về sản khoa, nhân chủng học và pháp y.
Chậu hông được chia thành chậu hông lớn (chậu hông giả) và chậu hông bé
(chậu hông thực) ngăn cách nhau bởi eo chậu trên.

Khớp cùng - chậu

/

Hình 40.10. Khung chậu (nhìn từ trên)

1.3.1. C hậu h ô n g lớn (greater pelvis; false pelvis)
Chậu hông lớn là phần chậu hông nằm trên eo chậu trên gồm 2 thành bên tạo bởi
hố chậu của xương chậu và phần bên của nền xương cùng; nó có hình phễu loe rộng
lên trên, là giá tựa cho các tạng trong ổ bụng và chỗ bám của các cơ thuộc đai bụng.
Có thể xem chậu hông lớn như một phần của ổ bụng. Vì chậu hông nghiêng, chậu
hông lớn không có thành trước.
1.3.2. C hậu h ô n g b é (lesser pelvis; true pelvis)
Chậu hông bé là khoang chậu thực sự vì được đậy kín ờ dưới bởi hoành chậu
hông và đáy chậu. Thành xương của chậu hông nhỏ không đều nhưng hoàn thiện hơn
chậu hông lớn (có thành trước). Chậu hông bé nằm giữa eo chậu trên (nơi thông với
khoang bụng) và eo chậu dưới (được đậy bởi sàn chậu hông) và có một trục cong ờ
giữa. Chậu hông bé có tầm quan trọng về sản khoa.
409


1.3.2.1. Eo chậu trên (pelvic inlet) (H.40.10)

Eo chậu trên, hay đường vào chậu, là một vành xương tròn hoặc bầu dục do ụ
nhô xương cùng ở sau và các đường tận cùng (linea terminalis) ở hai bên tạo nên. Mỗi
đường tận cùng bao gồm đường cung xương chậu, lược xương mu và mào mu. Eo trên
nằm trên một mặt phẳng chếch xuống dưới và ra trước.
ở nữ, các kích thước của eo chậu trên là một trong những yếu tô' quyết định đẻ
dễ hay khó. Có ba kích thước: đường kính liên hợp thực (conjugata vera) hay đường
kính trước - sau được đo từ giữa ụ nhô xương cùng tới giữa bờ trên khớp mu; đường

kính ngang (transverse diameter) là khoảng cách tối đa giữa hai điểm tương tự ở hai
bên vành chậu; và đường kính chéo (oblique diameter) được đo từ lồi chậu mu tới khớp
cùng - chậu.
Bảng 40.1. Một số kích thước eo trên của nữ
Việt Nam

Người Âu

Ụ nhô - bờ trên khớp mu

110

112

Ụ nhô - bờ dưới khớp mu

117

120

Đường kính ngang (lớn nhất)

120

131

Đường kính chéo

116

125

Kích thưóc (mm)

1.3.2.2, Khoang chậu hông bé (pelvic cavity)
Chậu hông bé có hình ống nhưng ngắn và cong, v ề phía trước - dưới, nó được
vây quanh bởi các xương mu (các ngành và khớp mu). Thành sau dài hơn rõ rệt, do
mặt trước lõm của xương cùng và xương cụt tạo nên. Hai thành bên là mặt nhẩn hướng
về chậu hông của xương cánh chậu và xương ngồi.
Các đường kính của khoang chậu hông bé thường được đo ở mức giữa chậu hông
(số liệu trên người Âu).
Đường kính trước - sau được đo từ điểm giữa đốt sống cùng III tới giữa mặt sau
khớp mu (130 mm).
Đường kính ngang là khoảng cách ngang rộng nhất giữa các thành bén chậu
hông và thường là khoảng cách ngang lớn nhất của toàn khoang chậu hông (125 mm).
Đường kính chéo là khoảng cách từ điểm thấp nhất của khớp cùng - chậu tới
điểm giữa màng bịt bên đối diện (131 mm).
1.3.2.3. Eo chậu dưới (pelvic outlet)
Đường viền quanh eo chậu dưới không đều như eo chậu trên vì bị xương cùng cụt nhô vào ở sau và các ụ ngồi nhô vào ở hai bên. Eo dưới có hình trám mà hai cạnh
trước là hai ngành ngồi - mu (gặp nhau tại góc dưới mu), hai cạnh sau là các dãv chằng
cùng - củ với xương cụt ở giữa. Như vậy, nửa sau của eo dưới không phải là đường
viền cứng vì các dây chằng có thể giãn được và xương cụt cũng có thể dịch chuyển. Eo
dưới cũng có ba đường kính:
410


Đường kính trước - sau thường được đo từ đỉnh xương cụt tới bờ dưới khơp mu
(125 mm);
Đường kính ngang được đo ở giữa các củ ngồi, tại bờ dưới của mặt trong (118 mm);
Đường kính chéo đi từ điểm giữa của dây chằng cùng - củ tới giữa ngành ngổimu bên đối diện (118 mm).

1.3.3. S ự k h á c n h a u giữa chậu h ô n g nam và ch ậ u h ô n g /7Ữ(H.40.11)
Chậu hông thể hiện đặc điểm giới tính rõ rệt: chậu hông nữ rộng và ngắn, các
đường kính eo chậu trên lớn hơn nam. Cung mu và góc dưới mu của nữ rộng hơn nam,
khoảng cách gian gai ngồi của nữ cũng rộng hơn. Trong khi đó xương chậu hông của
nam dày hơn và các mỏm hay gờ xương cũng rõ nét hơn.

H.40.11. Chậu hỏng nam (A) và nữ(B)
2. CÁC KHỚP CỦA CỘT SỐNG

Ngoại trừ những khớp đặc biệt giữa đốt đội với xương sọ và giữa đốt đội với đốt
trục thì các đốt sống thắt lưng, ngực và cổ khác liên kết với nhau bằng những loại khớp
giống nhau ở tất cả các vùng. Đó là những khớp hoạt dịch giữa các mỏm khớp, khớp
sợi giữa các cung đốt sống và khớp sụn (sụn - sợi) giữa các thân đốt sống.
2.1. Khớp giữa các mỏm khớp (zygapophysial joints) (H.42.12 a)

Đây là khớp hoạt dịch (khớp động). Trên các mỏm khớp có mặt khớp nhỏ được
bọc bằng sụn. Bao khớp mỏng, gồm lớp sợi bên ngoài và lớp màng hoạt dịch bên
trong. Khớp này cho phép các mỏm khớp trượt lên nhau một cách đơn giản.
2.2. Khớp sợi giữa các cung đốt sống (HAO.12 b)

Đây là các khớp chằng hay kliớp dính sợi của cột sống (syndesmoses of vertebral
column). Mô sợi liên kết các cung đốt sông được gọi là các dây chằng sau đây:
Dây chằng trên gai (supraspinous ligament) nối đỉnh các mỏm gai;
Các dây chằng gian gai (interspinous ligaments) nằm giữa các mỏm gai;
Các dây chằng gian ngang (intertransverse ligaments) nối các mỏm ngang kề nhau.
411


Các dây chằng vàng (ligamenta flava) cấu tạo hoàn toàn bằng mỏchun, chạy
giữa các mảnh kề nhau và gần như lấp kín khoang liên mảnh.

2.3. Khớp giữa các thân đốt sống (intervertebral joint)

Các mặt trên và dưới của thân đốt sống đều lõm ở giữa, gờ cao ờ xung quanh và
được bọc bằng sụn. Những mặt của các thân đốt sống ke nhau được liên kết với nhau
bằng đĩa gian đốt sống (intervertebral disc). Đĩa có hình thấu kính lồi hai mặt và gồm
hai phần: nhân tuy ở giữa và vòng sợi ở xung quanh. Vòng sợi (anulus fibrosus) cấu tạo
bằng mô xơ - sụn, dính chặt với bề mặt thân đốt sống. Nhân tuỷ (nucleus polposus) là
một khối chất nhầy có thể dịch chuyển trong vòng sợi dưới lực ép giữa hai thân đốt
sống. Đĩa gian đốt sống cho phép một mức cử động nhỏ giữa hai thân đốt sống nhưng
tầm cử động cộng gộp của cả cột sống hay đoạn cột sống thì lớn hơn nhiều
Có hai dây chằng tãng cường cho sự liên kết giữa các thân đốt sống (H.42.12 b):
Dây chằng dọc trước (anterior longitudinal ligament) nằm ờ mặt trước các thân
đốt sống, đi từ đốt đội tới phần trên mặt trước xương cùng;
Dây chẳng dọc sau (posterior longitudinal ligament) nằm ở mặt sau cácthân đốt
sống (trong ống sống)

D /c d o c trư ớc
.... ... ... ... M ả n h c u n g đ ố t s ố n g
.. D / c v à n g

---

B a o k h ớ p

... .. .. .. .. .. .. .. .. .. M ặ t c ắ t c u ố n g
........... D / c d ọ c s a u
Đ ĩa g ian đ ố t s ố n g

B
A

Hình 40.12. Các khớp và dây chằng của cột sống

A\1


Bài 41

CÁC XƯƠNG VÀ KHỚP CỦA CHI TRÊN
1. XƯƠNG CHI TRÊN (bones of upper lim b ) (H.41.1)

Mỗi chi trên có 32 xương: 1 xương vai, 1 xương đòn, 1 xương cánh tay, 2 xương
cẳng tay (xương quay và xương trụ) và 27 xương bàn tay (gồm 8 xương cổ tay, 5
xương đốt bàn tay và 14 xương đốt ngón tay). Trong các xương kể trên, xương đòn và
xương vai tạo nên đai chi trên (shoulder girdle) hay đai ngực (pectoral girdle) gắn các
xương của chi trên với bộ xương trục, các xương còn lại tạo nên phần tự do của chi
trên (free part of upper limb).

Hinh 41.1. Bộ xương chi trên
1.1. Xương vai (scapula) (H.41.2)

Xương vai là một xương dẹt, hình tam giác với: hai mặt (mặt sườn và mặt sau),
ba bờ (trên, ngoài và trong), ba góc (ngoài, trên và dưới) và ba mỏm (mỏm cùng, gai
vai và mỏm quạ).
413


u
^ sau 00 m?1
xương gọi là gai vai (spine of scapula) từ bờ trong

c ạy c ec en tren va ra ngoai roi tận cùng bằng một mỏm rộng, det goi là mỏm cùng
vai (acromion), ai vai chia mạt sau thành hai hố: hố trên gứ/(supraspinous fossa) nhò
*rei\ ' a . ỉơ ươi gai (infraspinous fossa) lớn hơn ờ dưới. Mòm cùng vai năm trên
, T ột mặt khớ? nhỏ tlẻp khớP với đầu xa của Xương đòn Á /á/ trước (mặt
sườn) lõm sâu và được gọi là hô dưới vai (subscapular fossa)
Cac bơ. Phan ngoai bờ trên nhỏ ra một mỏm quạ (coracoid process) và ờ ngay
trong gốc của mom qua có khuyết trên vai (suprascapular notch). B ờ trong mòng và
sắc, bờ ngoài dày.
Các g ó c ở góc ngoài có ổ chảo (glenoid cavity); 6 này là mặt tiếp khớp với
chỏm xương cánh tay. ơ trên ổ chảo có củ trén ổ chảo (cho đầu dài cơ nhị đầu bám)
và ờ dưới ổ chảo c ó củ dư ới ổ ch ả o (ch o đầu dài c ơ tam đầu bám).
An d/c quạ - cùng vai

//

Ị

414

Mât khớp đò/i


1.2. Xương đòn (clavicle) (H.41.3)

Xương đòn cong hình chữ s với chiều cong lồi ra trước nằm ở trong và chiều
cong lõm ra trước nằm ở ngoài. Nó có một thân và hai đầu: đầu ức và đầu cùng vai.
Đầu ức (sternal end) to và gần có hình vuông, có mặt khớp với cán xương ức tạo
nên khớp ức-đòn. Thán xương đòn có rãnh cơ dưới đòn ở mặt dưới. Mặt dưới của
phần ba ngoài xương đòn có lồi củ dây chằng quạ đòn-, lồi củ này bao gồm củ nón
(conoid tubercle) và đường thang (trapezoid line). Đầu cùng vai (acromial end) có mặt

khớp tiếp khớp với mỏm cùng xương vai, tạo nên khớp cùng vai-đòn. Xương đòn là
xương duy nhất nối chi trên với bộ xương trục. Đai ngực không tiếp khớp với cột sống
mà được giữ tại chỗ bởi các cơ.

Đường thang

1

Mặt khớp ức

Hình 41.3. Xương đòn bên phải
A. Nhìn từ trên
B. Nhìn từ dưới
1.3. Xương cánh tay (humerus) (H .41.4 )

Xương cánh tay là xương dài và lớn nhất chi trên có thân nằm giữa hai đầu.
Đầu gần. Đầu gần xương cánh tay bao gồm chỏm, cổ giải phẫu, các củ lớn và
bé, và cổ phẫu thuật.
Chỏm xương cánh tay (head) có hình nửa khối cầu hướng lên trên và vào trong
để tiếp khớp với ổ chảo xương vai.

415


Cô giải phân (anatomical neck) là đường viền quanh chỏm, nằm giữa chỏm và
hai củ ở phía ngoài: củ bé và củ lớn.
- Củ lớn (greater tubercle) và củ bé (lesser tubercle) là những khối xương nhô
lên ở đầu gần và là những chỗ bám cho bốn cơ đai xoay của khớp vai. Củ lớn nằm ở
ngoài, được ngăn cách với củ bé ở phía trước bởi một rãnh sâu: rãnh gian cù
(intertubercular sulcus). Rãnh này chạy xuống phần gần của thân xương và chứa gân

của đầu dài cơ nhị đầu. Các mép ngoài và trong của rãnh được gọi lần lượt là mào củ
lớn và mào củ bé.
- Đầu gần liên tiếp với thân xương tại cổ phẫu thuật (surgical neck).
Thân xương gần có hình lăng trụ tam giác nên có ba mặt và ba bờ: các mặt
trước-trong, trước-ngoài và sau\ các bờ trong, ngoài và trước. Ở khoảng giữa mặt
trước-ngoài có lồi củ delta. Trên mặt sau có rãnh thần kinh quay.
Chỏm
củ lớn
Mào củ lớn

Qg giải phâu

Ị
V - Rãnh gian củ
Củ lớn
> Củ bé và mào củ bé

Cổ phẫu thuật —

-----Rãnh tk quay

—

Lồi củ delta

Mào trên
lồi cầu ngoài
Mào trên
lồi cẩu trong
/ HỐ khuỷu

s

Mỏm trên
/
— ^
?
I
lõi cãu ngoài Chỏm con
Ròng rọc

Mỏm trên
lồi cầu trong
Mỏm trên
lồi cấu trong

\
Ròng rọc

s Mỏm trên
lối cầu ngoài

Hỉnh 41.4. Xương cánh tay bên phải, nhìn từ trước (A) và sau (B)

416


Đầu xa. Đầu xa trở nên dẹt theo hướng trước sau, mang lồi cẩu xương cánh tay,
mỏm trên lồi cầu trong, mỏm trên lồi cẩu ngoài và các hố. Các bờ trong và ngoài lân
lượt trở thành mào trên mỏm trên lồi cầu trong và mào trên mỏm trên lồi cầu ngoài.

- Lồi cầu xương cánh tay (condyle of humerus) mang hai mặt khớp: chỏm nhỏ
(capitulum) xương cánh tay ở ngoài tiếp khớp với xương quay, ròng rọc xương cánh
tay (trochlea) ở trong tiếp khớp với xương trụ.
- Mỏm trên lồi cầu trong (medial epicondyle) từ đầu Kã xương cánh tay nhô vào
trong và là một mốc xương lớn có thể sờ thấy đựơc ở mặt trong của khuỷu; đây là chỗ
bám cho nhiều cơ của ngăn trước cẳng tay.
-M ỏ m trên lồi cầu ngoài (lateral epicondyle) nằm ở ngoài chỏm con; đây là chỗ
bám cho nhiều cơ ở ngăn sau của cẳng tay.
- Có ba hố nằm trên chỏm con và ròng rọc: hô' quay (radial fossa) nằm ở mặt
trước, ngay trên chỏm con; h ố vẹt (coronoid fossa) nằm ở mặt trước và trên ròng rọc;
hố khuỷu (olecranon fossa) nằm ở mặt sau, ngay trên ròng rọc. Những hố này tiếp
nhận các mỏm của các xương cẳng tay trong lúc vận động khớp khuỷu.
1.4. Xương q u ay (radius) {HA 1.5)
Đây là hai xương của cẳng tay, đểu là xương dài có một thân nằm giữa hai đầu.
Khi bàn tay ở tư thế giải phẫu, chúng nằm song song với nhau và xương quay nằm
ngoài xương trụ. Hai xương này tiếp khớp với xương cánh tay tại khớp khuỷu, với các
xương cổ tay tại khớp cổ tay và với nhau tại các khớp quay trụ gần và xa.
Đầu trên nhỏ hơn đầu dưới và được gọi là chỏm xương quay (head); chỏm bao
gồm một vành khớp (articular circumference) ở xung quanh tiếp khớp với khuyết
quay xương trụ và hõm khớp (articular facet) ở mặt trên tiếp khớp với chỏm con
xương cánh tay.
Đầu gần xương quay nhỏ hơn đầu xa và được gọi là chỏm xương quay\ chỏm
bao gồm một vành khớp ờ xung quanh tiếp khớp với khuyết quay xương trụ và một
hõm khớp ở mặt trên tiếp khớp với chỏm con xương cánh tay. Chỏm nối với thân qua
một cổ thắt hẹp.
T hân xương gần có hình lăng trụ tam giác nên có ba mặt là mặt trước, mặt sau
và mặt ngoài', ba bờ là bờ trước, bờ sau và bờ gian cốt. Ớ phía trong và ngay bên dưới
cổ có một ụ lồi gọi là lồi cù quay (radial tuberosity).
Đầu xa là một khối to dẹt trước sau. Trong khi mặt trước của đầu này nhẵn thì
mặt sau có củ liữig (dorsal tubercle) và rãnh cho các gân cơ duỗi. Mặt ngoài của đầu

xa xuống thấp và trở thành mỏm trâm quay (radial styloid process); mặt trong có một
mặt khớp hướng vào trong, gọi là khuyết trụ (ulnar notch), tiếp khớp với vành khớp của
chỏm xương trụ. Mặt khớp ở mặt xa của đầu xa (mặt khớp cổ tay - carpal articular
surface) tiêp khớp với các xương cổ tay (xương thuyền và xương nguyệt).

417


Hình 41.5. Xương trụ và xương quay bên phải
A. Nhìn từ trước
B. Nhìn từ sau

1.5. Xương trụ (ulna) { H A L . 5)

Đầu gần lớn hơn đầu gần xương quay nhiều và bao gồm mỏm khuỷu, mỏm vẹt,
khuyết ròng rọc, khuyết quay và lồi củ xương trụ.
-M ỏ m khuỷu (olecranon) là một mỏm xương lớn chạy lên trên. Mặt trước cùa nó
là mặt khớp và góp phần tạo nên khuyết ròng rọc (trochlear notch). Mặt trên cùa nó là
nơi bám của cơ tam đầu. Có thể sờ thấy mặt sau mỏm khuỷu.
-M ỏ m vẹt (coronoid process) nhô ra trước. Mặt trên-ngoài của nó cùng mỏm
khuỷu tạo nên khuyết ròng rọc. Mặt ngoài của nó có khuyết quay (radial notch) để tiếp
khớp với chỏm xương quay. Ngav dưới khuyết quay là một hố và bờ sau cùa hố này
bành ra thành mào cơ ngứa (supinator crest). Mật trước của mỏm vẹt có một số gờ cho
cơ bám, gờ lớn nhất là lồi củ trụ (tuberosity of ulna) cho cơ cánh tay bám.


T hản xương gần có hình lăng trụ tam giác với ba mặt (mặt trước, mặt sau va
mặt trong) và ba bờ {bờ trước, bờ sau và bờ gian côt).
Đầu xa thì nhỏ, được gọi là chỏm xương trụ. Chỏm xương trụ bao gồm một vành
khớp tiếp khớp với khuyet trụ của xương quay và một mỏm chạy xuống có tên là mỏm

trảm trụ (ulnar styloid process).
1.6. Các xương bàn tay (bones of hand) {HA 1.6)

1.6.1. Các x ư ơ n g c ổ ta y (carpal bones)
Có 8 xương cổ tay xếp thành một khối gồm hai hàng:
H àng trên có bốn xương, kể từ ngoài vào trong là: xương thuyền (scaphoid),
xương nguyệt (lunate), xương tháp (triquetrum) và xương đậu (pisiform);
H àng dưới cũng có 4 xương, kể từ ngoài vào là: xương thang (trapezium), xương
thê (trapezoid), xương cả (capitate) và xương móc (hamate).

Xg nguyệt

Xgthuyền

Hình 41.6. Các xương bàn tay bên phải, nhìn từ trước

419


Tất cả các xương co tay đêu thuộc loại xương ngắn. Mặt trên của ba xương bên
ngoài của hàng trên tiếp khớp với xương quay (xương đậu nằm trước xương tháp), mặt
dưới của chúng tiếp khớp với mặt trên của các xương hàng dưới. Mặt dưới cùa các
xương hàng dưới tiếp khớp với các xương đốt bàn tay. Mặt trước khối xương cổ tay
hợp nên một rãnh lõm gọi là rãnh cổ tay (carpal groove); hãm gân gấp bắc cầu qua hai
bờ rãnh và biến rãnh thành ống cổ tay (carpal tunnel).
1.6.2. Các xương đốt bàn tay (metacarpals)

Có 5 xương đốt bàn tay, được gọi tên theo thứ tự từ ngoài vào trong là các xương
bàn tay I, II, III, IV và V. Mỗi xương này là một xương dài có thân (body) và hai đầu.
Đầu trên (đầu gần) là nên (base) có các mặt khớp để tiếp khớp với xương cổ tay và với

các xương đốt bàn kế cận; đầu dưới (đầu xa) là chỏm (head) hình bán cầu tiếp khớp với
đốt gần của ngón tay tương ứng.
1.6.3. Các xương đốt ngón tay (phalanges)

Mỗi ngón tay có ba đốt là đốt gần (proximal phalanx), đốt giữa (middle phalanx)
và đốt xa (distal phalanx), riêng ngón cái chỉ có hai đốt là dốt gần và đốt xa. Như vậy
có tất cả 14 xương đốt ngón tay ở mỗi bàn tay.
Mỗi xương đốt ngón tay đều có: thán dốt, nền đốt ờ đầu gần và chỏm đốt ở đầu xa.
2. CÁC KHỚP CỦA CHI TRÊN (joints of upper limb)
2.1. Các khớp của đai ngực (joints of pectoral girdle)

Đai ngực có hai khớp hoạt dịch thuộc loại khớp phẳng là khớp cùng vai - đòn
(H.41.7) và khớp ức - đòn (H.41.8).
Xg đòn
1

D/c nón
_ n /r thínn

i

D/c quạ-đòn

Xg vai • '

Hình 41.7. Khớp cùng vai - đòn

420

Hình 41.8. Khớp ức - đòn

2.2. Các khớp của chi trên tự do (joints of free upper limb)

Các khớp của chi trên tự do bao gồm khớp cánh tay hay khớp vai, khớp khuỷu,
khớp quay - trụ xa, khớp quay - cổ tay và các khớp của bàn tay. Tất cả những khớp này
đều là các khớp hoạt dịch có những đặc điểm chung đã mô tả ở phần 1.3.2. Phần này
mô tả những nét riêng của từng khớp.
2.2.1. K hóp vai (shoulder joint) (H. 41.9)
Khớp vai còn được gọi là khớp ổ chảo - cánh tay (glenohumeral joint). Đây là
một khớp chỏm có cử động linh hoạt và rộng rãi.
Các m ặt khớp là ổ chảo xương vai và chỏm xương cánh tay. Một vành sụn-sợi
gọi là sụn viền ổ chào (glenoid labrum) làm cho ổ chảo sâu và chắc thêm mà không
hạn chế sự cử động.
Bao khớp. Về phía xương vai, bao khớp bám quanh ổ chảo và sụn viền; về
phía đầu trên xương cánh tay, nó bám vào cổ giải phẫu (ờ phía trên) và cổ phẫu
thuật (ờ phía dưới). Bao khớp rất lỏng ở phía dưới để các cử động của khớp được
thực hiện dễ dàng.
M àng hoạt dịch tạo nên một ống bao quanh phần nằm trong bao khớp của đầu
dài gân cơ nhị đầu và bao phù sụn viền ổ chảo.
Các dày chàng:
Dây chằng quạ - cánh tay (coracohumeral ligament) từ mỏm quạ xương vai chạy
xuống chia làm hai chẽ để bám vào củ lớn và củ bé xương cánh tay.
Các dây chằng ô cliảo - cánh tay (glenohumeral ligaments) trên, giữa và dưới là
những dây chằng bao khớp đi từ ổ chảo tới xương cánh tay. Các dây trên và giữa từ củ
trên ổ chảo xương vai chạy xuống để lần lượt bám vào đỉnh và nền cù bé. Dây chằng
dưới từ viên trước ô chảo chạy tới bám vào cổ phẫu thuật. Điểm yếu nhất của khớp vai
nằm ờ giữa dây chãng giữa và dây chằng dưới. Chỏm xương cánh tay thường trật ra
trước và vào trong qua điểm này.

421