Vài nét về âm nhạc cổ truyền trong đời sống cộng cư và vai trò của nghệ nhân qua nghiên cứu âm nhạc cổ truyền của người Bố Y ở xã Quyết Tiến, huyện Quản Bạ, tỉnh Hà Giang

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H

186

NỘI

V I NÉT VỀ
VỀ ÂM NHẠ
NHẠC CỔ
CỔ TRUYỀ
TRUYỀN
TRONG ĐỜ
ĐỜI SỐ
SỐNG CỘ
CỘNG CƯ V VAI TRÒ CỦ
CỦA NGHỆ
NGHỆ NHÂN
QUA NGHIÊN CỨ
CỨU ÂM NHẠ
NHẠC CỔ
CỔ TRUYỀ
TRUYỀN CỦ
CỦA NGƯỜ
NGƯỜI BỐ
BỐ Y
Ở XÃ QUYẾ
QUYẾT TIẾ
TIẾN, HUYỆ
HUYỆN QUẢ
QUẢN BẠ
BẠ, TỈ

TỈNH H GIANG
Trần Quốc Việt
Trường Đại học Thủ ñô Hà Nội
Tóm tắ
tắt: Trong ñời sống cộng cư, ba tộc người Bố Y, Nùng và H’mông ở xã Quyết Tiến,
thuộc huyện Quản Bạ, tỉnh Hà Giang có sự hòa trộn âm nhạc cổ truyền với nhau. Tuy
vậy, người Bố Y vẫn có những biện pháp riêng ñể gìn giữ bản sắc âm nhạc cổ truyền của
họ. Qua nghiên cứu, có thể thấy ñược vai trò quan trọng của người nghệ nhân trong
việc bảo tồn âm nhạc cổ truyền của tộc người và sự cần thiết phải có chính sách hỗ trợ
cho họ.
Từ khóa:
khóa Bố Y, Nùng, H’mông, cộng cư, nghệ nhân, âm nhạc cổ truyền.
Nhận bài ngày 4.9.2017; gửi phản biện, chỉnh sửa và duyệt ñăng ngày 15.10.2017
Liên hệ tác giả: Trần Quốc Việt; Email:

1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Trong công tác bảo tồn di sản âm nhạc cổ truyền, một số nhà nghiên cứu ñiền dã thực
ñịa coi tất cả âm nhạc ñược diễn xướng trong các sinh hoạt âm nhạc cổ truyền của một tộc
người là âm nhạc của tộc người ñó và nêu lên những phương thức bảo tồn chung chung, na
ná nhau cho tất cả các trường hợp. Tuy nhiên, việc này còn có những khía cạnh cần ñược
xem xét thêm. Bởi, theo thuyết giao lưu văn hóa và những gì chúng tôi ñược biết qua
nghiên cứu về âm nhạc của một số tộc người, khi các tộc người sống cộng cư, ít nhiều sẽ
có sự hòa trộn âm nhạc của họ với nhau. Vì vậy, việc phân biệt các thành tố âm nhạc của
riêng tộc người với các thành tố âm nhạc họ vay mượn của các tộc người khác cũng chính
là ñể nhận thức ñược ñúng những yếu tố âm nhạc góp phần tạo nên bản sắc văn hóa của
mỗi tộc người. Mặt khác, thực tế cho thấy ñể giữ gìn di sản âm nhạc cổ truyền và thể hiện
bản sắc trong ñời sống cộng cư, ngoài các phương thức phổ biến, có những tộc người ñã
sáng tạo, tìm ra phương thức riêng ñể bảo tồn di sản âm nhạc của họ. Điều ñó rất ñáng

TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 19/2017

187

ñược các nhà bảo tồn bản sắc văn hóa quan tâm. Bài báo này ñi sâu tìm hiểu sự hòa trộn
âm nhạc cổ truyền trong ñời sống cộng cư của ba tộc người Bố Y, Nùng, H’mông ở xã
Quyết Tiến, huyện Quản Bạ, tỉnh Hà Giang, cách thức người Bố Y tự bảo tồn âm nhạc cổ
truyền của họ và bàn luận về vai trò của người nghệ nhân trong vấn ñề này.

2. NỘI DUNG
2.1. Sự hòa trộn âm nhạc cổ truyền giữa ba tộc người Bố Y, Nùng, H’mông ở
xã Quyết Tiến
Quyết Tiến là một xã ở trên ñỉnh núi cao của dãy Tây Côn Lĩnh, thuộc huyện Quản
Bạ, tỉnh Hà Giang. Theo lời người già, trước ñây, nơi này chỉ có người Cờ Lao sống thành
những bản riêng. Về sau, một số nhóm thuộc các tộc người khác di cư ñến và sống cộng cư
tại ñây. Qua khảo sát của chúng tôi, xã hiện có nhiều người thuộc các tộc khác nhau cùng
chung sống như Nùng, H’mông, Tày, Giáy, Hoa, Kinh, Thái, Dao..., trong ñó số ñông là
người Nùng, H’mông và Bố Y. Ngoài một số nhóm của các tộc người khác nhau sống liền
kề, có thôn bản người Nùng, H’mông và Bố Y còn sống xen kẽ với nhau.
Ngoài những khía cạnh văn hóa nói chung, âm nhạc cổ truyền nói riêng của họ hòa
trộn vào nhau, ñược biểu hiện trong các sinh hoạt âm nhạc - ñặc biệt trong âm nhạc lễ nghi
tín ngưỡng. Cụ thể, khi nghiên cứu âm nhạc cổ truyền của người Bố Y nơi ñây, chúng
tôi thấy:
− Bộ gõ ñám ma của người Nùng ñược sử dụng trong ñám ma của người Bố Y: tất cả
các ñám ma của người Bố Y ñều có vài bộ gõ của người Nùng tấu nhạc hiếu. Có những
ñám sử dụng hàng chục bộ gõ của người Nùng. Tuy nhiên khi sử dụng, ngoài các yếu tố
nguyên bản Nùng còn phải tuân theo kiêng kỵ của người Bố Y.
Về các nhạc công, theo người già Bố Y, trước kia họ ñều là người Nùng, sau này nhiều
người Bố Y cũng học và biết chơi nên thành phần các nhạc công hiện nay bao gồm cả
người Bố Y lẫn người Nùng.

Về cách thức diễn tấu, các nhạc công bộ gõ ñi trước ñoàn viếng. Họ vừa ñi vừa tấu
nhạc dọc ñường. Sau khi ñoàn viếng vào viếng, các nhạc công bộ gõ chọn một chỗ bên
ngoài nhà ngồi tấu nhạc cùng các nhạc công bộ gõ của tang gia và các ñoàn ñến trước.
Về bài bản, theo các nhạc công, bài bản họ tấu trong ñám ma Bố Y vẫn là các bài bản
cổ truyền của người Nùng thường ñược tấu trong ñám ma Nùng.
Về kiêng kỵ khi diễn tấu, theo quy ñịnh của người Bố Y, các nhạc công bộ gõ Nùng
không ñược diễn tấu ở trong nhà tang gia, không ñược ñệm cho hát cúng và không ñược
tấu khi người Bố Y ñánh trống ñồng.


188

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H

NỘI

− Kèn của người H’mông ñược thổi trong hầu hết các ñám ma của người Bố Y. Có
ñám dùng 1 kèn, có ñám dùng 2 kèn.
Về các nhạc công kèn, các nghệ nhân Bố Y cho biết, lúc ñầu họ là người H’mông, sau
có một số người Bố Y biết chơi kèn cũng tham gia. Tuy nhiên, giờ không còn người Bố Y
nào biết nữa nên các nhạc công kèn hiện nay ñều là người H’mông.
Về cách thức diễn xướng, nhạc công kèn ñến nhà tang gia ngồi ở một góc hiên trước
cửa ra vào (thường cùng chỗ với các nhạc công bộ gõ Nùng) và tấu kèn. Có lúc họ ñộc tấu,
có lúc họ hòa tấu với bộ gõ Nùng. Khi hòa tấu như vậy, bộ gõ Nùng ñóng vai trò như phần
ñệm cho tiếng kèn vậy.
Về bài bản diễn xướng, theo các nhạc công kèn, họ tấu các bài cổ truyền như vẫn tấu
trong các ñám ma H’mông.
Về kiêng kỵ, cũng như các bộ gõ Nùng, kèn H’mông không ñược dùng ñệm cho người
Bố Y hát cúng và phải ngừng tấu khi người Bố Y ñánh trống ñồng.
− Dân ca Nùng ñược nhiều gia ñình người Bố Y mở nghe thường xuyên trong ñời

sống thường ngày - nhất là trong những gia ñình có con dâu là người Nùng. Họ nghe nhiều
tới mức có thể hát thành thạo nhiều bài dân ca Nùng.
Về người hát trong các ñĩa hát Nùng, có thể là chính những người Nùng ở Hà Giang
hoặc họ hát chung với người Nùng ở Trung Quốc.
Về nguồn băng ñĩa, người Trung Quốc sắp xếp thu âm, ghi hình những người Nùng ñi
chợ biên giới biết hát dân ca cổ truyền và in thành ñĩa hát.
Về cách thức băng ñĩa hát Nùng ñến với các gia ñình Bố Y, tại các chợ phiên biên
giới, người Trung Quốc mang bán các ñĩa video hát dân ca Nùng. Người Bố Y ñi chợ mua
về ñể thưởng thức khi rảnh rỗi.
Ở chiều ngược lại, âm nhạc cổ truyền Bố Y - qua các bài hát cúng và nhạc cụ ñệm
cúng, cũng xâm nhập vào ñời sống tâm linh của người Nùng và H’mông. Các thầy cúng Bố
Y cho biết, họ nhiều lần ñược người Nùng và H’mông ở xã Quyết Tiến và cả các xã khác
trong vùng mời ñến làm lễ giải hạn. Khi làm lễ, các thầy cúng Bố Y vẫn cúng, hát và ñệm
cúng bằng não bạt như khi cúng cho người Bố Y. Chúng tôi ñã trực tiếp tham dự hai buổi
lễ cúng giải hạn do thầy cúng Bố Y thực hiện cho hai gia ñình người Nùng ở xã Quyết
Tiến và cũng thấy như vậy.
Xét về nguyên nhân, theo chúng tôi, có bốn nguyên nhân dẫn tới sự hòa trộn âm nhạc
cổ truyền của ba tộc người trên:
Thứ nhất, ñời sống cộng cư dẫn ñến việc hôn nhân giữa các thành viên thuộc những
tộc người khác nhau diễn ra khá phổ biến. Do có quan hệ thông gia, họ hàng với người


TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 19/2017

189

Nùng, nên trong các ñám ma của người Bố Y, thường có nhiều ñoàn người Nùng ñến
viếng. Theo phong tục Nùng, mỗi ñoàn ñến viếng ñều mang theo một bộ gõ riêng của mình
khiến số lượng bộ gõ Nùng trong ñám ma Bố Y khá nhiều.
Thứ hai, nhờ kinh tế phát triển, mức sống cao hơn xưa, tang gia Bố Y hiện nay có ñủ

khả năng ñể thuê kèn H’mông.
Thứ ba, do ảnh hưởng của thời ñại, người Bố Y muốn ñám tang phải hoành tráng theo
lối “người khác có ñược thì nhà mình cũng có”. Cho nên, các tang gia Bố Y ñều cố gắng
thuê kèn H’mông cho khỏi thua kém láng giềng.
Thứ tư, cũng vì quan hệ hôn nhân, rất nhiều gia ñình người Bố Y có con dâu nguồn
gốc từ người Nùng nên họ thích nghe dân ca Nùng. Ngoài ra, như trên ñã nêu, bởi người
hát trong ñĩa chính là người nhà hoặc người quen biết nên ngày càng ñông người Bố Y
mua ñĩa hát dân ca Nùng về thưởng thức.

2.2. Cách thức người Bố Y tự bảo tồn di sản âm nhạc cổ truyền của tộc mình
Xuất phát từ ý thức giữ gìn bản sắc riêng trong cuộc sống cộng cư với các tộc người
khác, người Bố Y ñã tự ñặt cho mình nguyên tắc còn ñược giữ gìn cho tới ngày nay liên
quan tới văn hóa - bao gồm cả âm nhạc: “Của mình là chính, của họ1 là phụ”.
Người Bố Y thực hiện nguyên tắc trên bằng các phương thức sau:
Âm nhạc cổ truyền bao giờ cũng ñược họ trân trọng gìn giữ trong các sinh hoạt, còn
các yếu tố âm nhạc tiếp thu của các tộc người khác thì ñược xem là yếu tố phụ trợ “có thì
sang hơn, không có cũng không sao”. Chẳng hạn, lễ cúng ma nào của người Bố Y cũng
phải có ñủ các nhạc khí truyền thống là trống ñồng và não bạt, còn kèn H’mông và dàn
nhạc hiếu Nùng thì tùy vào khả năng kinh tế của tang gia mà sẽ có nhiều hay ít, và nếu
không có cũng không ảnh hưởng gì tới tiến trình của ñám ma. Như ñã nêu, kèn H’mông và
dàn nhạc hiếu Nùng không ñược phép dùng ñể ñệm cho hát cúng mà chỉ ñược diễn tấu ở
ngoài sân hoặc ruộng ñể lấy không khí cho ñám ma. Thậm chí các nhạc khí này phải ngừng
diễn tấu khi tiếng trống ñồng của người Bố Y nổi lên. Vì vậy, bản sắc riêng trong lễ cúng
ma của người Bố Y vẫn bộc lộ rõ nét mặc dầu có thể ñược bổ sung một số yếu tố văn hóa
âm nhạc tiếp thu từ các tộc người khác.
Bên cạnh việc giữ gìn bản sắc riêng trong nhạc cúng ma, người Bố Y còn rất có ý thức
bảo tồn và phát huy dân ca cổ truyền trong ñời sống hàng ngày. Điều này ñược thể hiện
qua nhiều công việc cụ thể:

1

Theo lời của ông Ngũ Khởi Phượng, “họ” ở ñây tức là các tộc người khác


190

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H

NỘI

Các nghệ nhân người Bố Y ñã tổ chức ghi lời các bài dân ca bằng các kí tự tiếng Việt
ñể nhiều người có thể ñọc và học. Họ còn bỏ ra nhiều thời gian và công sức chọn lựa
những thanh niên có năng lực ñể truyền dạy. Ngoài việc ghi chép, truyền dạy, các nghệ
nhân còn cải biến một số khía cạnh văn hóa cổ truyền cho phù hợp với thị hiếu âm nhạc
thời ñại nhưng vẫn giữ lại ñược bản sắc vốn có ñể tạo thêm hứng thú cho lớp trẻ.
Trước hiện tượng các gia ñình Bố Y nghe ñĩa nhạc Nùng, các nghệ nhân Bố Y ñã làm
ñĩa hát dân ca Bố Y do chính các nghệ nhân và con em người Bố Y hát. Họ không bán mà
phân phát miễn phí cho các gia ñình trong làng ñể người Bố Y có ñiều kiện nghe thường
xuyên, ñồng thời khuyên thanh niên hát dân ca Bố Y khi tham dự các ngày hội ở ñịa
phương ñể quảng bá dân ca của mình với các tộc khác trong vùng. Một số nghệ nhân ñã tự
tập hợp và in những bài dân ca Bố Y thành sách ñể lưu truyền cho ñời sau và quảng bá
rộng rãi hơn dân ca Bố Y ra ngoài.
Tuy nhiên, các nghệ nhân cũng cho biết họ gặp khá nhiều khó khăn: vì phải lăn lộn
mưu sinh nên không có nhiều thời gian ñể tổ chức và truyền bá âm nhạc cổ truyền cho con
cháu; một số người hiếm khi về thôn bản tham gia các sinh hoạt âm nhạc truyền thống do
chuyển từ làm nông tại thôn bản sang làm thuê ở các nơi xa; có nghệ nhân chỉ còn nhớ tên
nhưng quên mất một số làn ñiệu, bài bản dân ca cổ truyền.
Bàn luận về vai trò của các nghệ nhân trong việc bảo tồn bản sắc âm nhạc của các
tộc người sống cộng cư
Qua việc người Bố Y chủ ñộng bảo tồn di sản âm nhạc dân gian của họ trong ñời sống

cộng cư, có thể thấy vai trò rất quan trọng của các nghệ nhân như sau:
Họ là những người nắm giữ di sản âm nhạc cổ truyền của tộc người. Vì vậy, nếu họ
không muốn hoặc mất ñi mà không kịp trao truyền lại cho hậu thế thì hiển nhiên, nguy cơ
thất truyền là hiện hữu. Các nghệ nhân là những người hiểu sâu sắc nhất phong tục, tập
quán, tính cách tộc người; ñồng thời họ cũng chính là những người trực tiếp sáng tác hoặc
kế thừa, bảo tồn di sản âm nhạc cổ truyền ñược ñời trước trao truyền lại; nên họ và chỉ có
họ mới có thể tìm ra phương pháp phù hợp nhất, khả thi nhất ñể gìn giữ âm nhạc cổ truyền.
Nhờ uy tín cao trong cộng ñồng, các nghệ nhân có khả năng tập hợp, ñịnh hướng cộng
ñồng thực hiện các biện pháp nhằm bảo tồn và phát huy di sản âm nhạc của tộc người. Họ
cũng là những người có khả năng truyền dạy, cải biến, cầm lái xu hướng ñổi thay của âm
nhạc dân gian tộc người trong ñó có âm nhạc cổ truyền. Tuy vậy, do những khó khăn trong
cuộc sống, các tri thức về âm nhạc cổ truyền của một số nghệ nhân hiện ñang có nguy cơ
bị mai một ít nhiều.
Những ñiều ñó cho thấy, muốn bảo tồn di sản âm nhạc cổ truyền của các tộc người,
việc trước tiên và cần phải làm ngay là quan tâm ñúng mức tới các nghệ nhân ñể họ yên


TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 19/2017

191

tâm, thêm nhiệt huyết trong việc hợp tác với chính quyền lưu giữ, truyền dạy di sản âm
nhạc mà họ ñang nắm giữ cho hậu thế.

3. KẾT LUẬN
Từ những ñiều ñã trình bày trên, chúng tôi rút ra một số kết luận sau:
− Những tộc người sống cộng cư thường có sự hòa trộn âm nhạc dân gian của họ với
nhau. Trong các sinh hoạt âm nhạc truyền thống, có hiện tượng tộc người này sử dụng ñan
xen một số thành phần âm nhạc cổ truyền của tộc người kia cùng với âm nhạc cổ truyền
của họ. Vì vậy, cần có sự nghiên cứu kĩ lưỡng, nghiêm túc ñể ñánh giá ñúng về ñặc sắc âm

nhạc cổ truyền của mỗi tộc người, tránh nhận thức sai lệch về bản sắc văn hóa riêng của
các tộc người.
− Ý thức lưu giữ, bảo tồn bản sắc văn hóa, âm nhạc riêng của các tộc người khá mạnh
mẽ. Nó là ñộng cơ thúc ñẩy họ chủ ñộng trong việc tìm kiếm các cách thức bảo tồn di sản,
chống lại sự hòa tan văn hóa trong ñời sống cộng cư.
− Các nghệ nhân chính là những người có khả năng sáng tạo ra những biện pháp tốt
nhất, phù hợp nhất với mỗi tộc người và vận ñộng cộng ñồng thực hiện những biện pháp
ñó ñể bảo tồn âm nhạc cổ truyền. Họ là một trong những yếu tố quyết ñịnh sự thành bại
của việc bảo tồn di sản âm nhạc cổ truyền. Vì vậy, nếu chính quyền quan tâm ñúng mức,
phát huy tốt vai trò của họ thì việc bảo tồn di sản âm nhạc cổ truyền của các tộc người sẽ
ñạt hiệu quả cao.

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.

Khởi Phượng (2005), Dân ca Pu Y, (bản viết tay), Hà Giang.

2.

Ngũ Khởi Phượng (2005), Văn hóa dân tộc Pu Y ở Việt Nam, (bản viết tay), Hà Giang.

3.

Chu Thái Sơn (1973), “Sinh hoạt văn hóa hiện nay của người Bố Y ở Hà Giang”, Thông báo
Dân tộc học số 3/1973, Hà Nội.

4.

La Tiến Tài (1960), Khào xhâu ho, sách mo, (bản viết tay), Hà Giang.

5.

La Tiến Tài (1960), Khào xhâu ñinh, sách mo, (bản viết tay), Hà Giang.

6.

Trần Quốc Việt (2015), Âm nhạc dân gian của người Bố Y ở Việt Nam và những vấn ñề văn
hóa liên quan, Nxb Thế giới, Hà Nội.


192

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H

NỘI

SOME ISSUES ON TRADITIONAL MUSIC IN THE COMMUNITY
LIFE AND THE ROLE OF ARTISANS BY RESEARCHING ON
TRADITIONAL MUSIC OF THE BO Y ETHNIC GROUP IN
QUYET TIEN COMMUNE, QUAN BA DISTRICT,
HA GIANG PROVINCE
Abstract:
Abstract In the community life, three groups of Bo Y, Nung and H’mong in Quyet Tien
commune, Quan Ba district, Ha Giang province have a mix of traditional music.
However, the Bo Y people has their own methods to preserve traditional music. Based on
that, it is necessary to recognize the importance of the artisans’ role and to define
policies to support them.
Keywords:
Keywords Bo Y, Nung, H’mong, community life, artisans, traditional music.