CHUYÊN đề bài tập DI TRUYỀN

CHUYÊN ĐỀ BÀI TẬP DI TRUYỀN
1. Hướng dẫn HS tính số loại giao tử
Số loại giao tử không tuỳ thuộc vào số cặp gen trong kiểu gen mà tuỳ
thuộc vào số cặp gen dị hợp nếu các cặp gen đó nằm trờn cỏc cặp NST khác
nhau.
+ Kiểu gen của cơ thể gồm 1 cặp gen dị hợp sinh ra 21 = 2 loại giao tử.
+ Kiểu gen của cơ thể gồm 2 cặp gen dị hợp sinh ra 22 = 4 loại giao tử.
+ Kiểu gen của cơ thể gồm 3 cặp gen dị hợp sinh ra 23 = 8 loại giao tử.
Vậy:
+ Kiểu gen của cỏ thể gồm n cặp gen dị hợp sinh ra 2n loại giao tử.
2. Hướng dẫn HS tính số kiểu tổ hợp, kiểu gen, kiểu hình và tỉ lệ phân
li ở đời con
Số kiểu tổ hợp = Số loại giao tử đực x số loại giao tử cái

* Tỉ lệ kiểu gen chung của nhiểu cặp gen = tỉ lệ kiểu gen riêng rẽ của mỗi
cặp gen với nhau.
* Kiểu gen chung = số kiểu gen riêng của mỗi cặp gen với nhau.
* Tỉ lệ kiểu hình chung của nhiều cặp tính trạng = tỉ lệ kiểu hình riêng rẽ
của mỗi cặp tính trạng với nhau.
* Số kiểu hình chung = số kiểu hình riêng của mỗi cặp tính trạng với
nhau.
3. Hướng dẫn HS cách xác định và viết giao tử
3.1. Trong lai 1 cặp tính trạng:


- Đối với cặp gen đồng hợp AA chỉ cho một loại giao tử A.
- Đối với cặp gen đồng hợp aa chỉ cho một loại giao tử a.
- Đối với cặp gen dị hợp Aa: cho 2 loại giao tử A và a.
3.2. Trong lai 2 cặp tính trạng:
Số loại giao tử = số loại giao tử của cặp gen thứ nhất x số loại giao tử
của cặp gen thứ 2.

- Đối với trường hợp cả 2 cặp gen đồng hợp
=> số giao tử = 1x1 = 1 loại giao tử:
AABB chỉ cho 1 loại giao tử AB hoặc AAbb chỉ cho 1 loại giao tử Ab
hoặc aaBB chỉ cho 1 loại giao tử aB hoặc aabb chỉ cho 1 loại giao tử ab.
- Đối với trường hợp 1 cặp gen đồng hợp, 1 cặp gen dị hợp:
Số loại giao tử = 1 x 2 = 2 loại giao tử.
Ví dụ: kiểu gen AABb
Cặp gen thứ nhất AA chỉ cho ra 1 loại giao tử cú chứa A.
Cặp thứ 2 Bb cho ra 2 loại giao tử: 1 loại giao tử chứa B và 1 loại giao tử
chứa b.
Vậy số loại giao tử được tạo ra từ cơ thể này là 2 và các loại giao tử được
xác định như sau: (Hướng dẫn HS kẻ bảng)
B
b
A
AB Ab
- Đối với trường hợp cả 2 cặp gen dị hợp
=> số giao tử = 2 x 2 = 4 loại giao tử. Các loại giao tử được xác định như
sau: (Hướng dẫn HS kẻ bảng)
B

b


A
a

AB
aB

Ab
ab

Mở rộng đối với trường hợp dị hợp về 3 cặp gen: AaBbDd
=> số giao tử = 23 = 8 loại giao tử và được xác định như sau:
Bước 1: thực hiện với 2 cặp Aa và Bb
Ta có:
B
b
A
AB
Ab
a
aB
ab
Bước 2: lấy các tổ hợp của cặp Aa với Bb ở trờn thực hiện với cặp Dd
Ta có:
D
d
AB
ABD
ABd
Ab
AbD
Abd
aB
aBD
aBd
ab
abD

abd
Cứ như thế HS có thể viết với cơ thể ó nhiều cặp gen hơn nữa.
Như vậy, HS khụng bị nhầm lẫn hay bỏ xót các loại giao tử và HS trung
bình, chưa đạt chuẩn cũng dễ hiểu hơn.

4. Hướng dẫn HS xác định dạng bài tập và cách làm
4.1: Đối với phộp lai một cặp tớnh trạng
Dạng 1: Bài toỏn thuận: Cho biết kiểu gen, kiểu hỡnh của P, xác định sự
phõn li của kiểu gen kiểu hỡnh và tỉ lệ ở F1 hay F2.
- Đề bài cho ta biết tính trạng trội, lặn hoặc gen quy định tính trạng và
kiểu hình của P. Căn cứ vào yêu cầu của đề (xác định F 1 hay F2), ta suy nhanh


kiểu gen của P, tỉ lệ kiểu gen và kiểu hình (chủ yếu) của F 1 hay F2 VD: Tỉ lệ 1:1
là lai phân tích.
Giả thiết cho biết tương quan trội lặn và cho biết kiểu hình của P. xác định kết
quả lai ở thế hệ F1 và F2 về tỉ lệ kiểu gen và kiểu hình.
Phương pháp giải:
Bước 1: Quy ước gen ( Nếu bài tập đã cho sẵn quy ước gen thì sử dụng quy ước
gen đã cho )
Bước 2: Xác định kiểu gen của P
Bước 3: Viết sơ đồ lai.
Lưu ý: Nếu bài tập chưa cho biết tương qua trội lặn thì phải xác định tương
quan trội – lặn trước khi quy ước gen.
Ví dụ . ở cà chua, tính trạng quả đỏ là trội hoàn toàn so với tính trạng quả vàng.
Cho cây cà chua quả đỏ thuần chủng thụ phấn với cây cà chua quả vàng?
a. Xác định kết quả thu được ở F1 và F2
b. Cho cây cà chua F1 lai với cây cà chua quả đỏ F2 thu được kết quả như thế

nào?

Hướng dẫn HS làm:
a.
Bước 1: Theo giả thiết, quy ước gen:
Gen A : quy định quả đỏ
Gen a : quy định quả vàng
Bước 2 : Xác định kiểu gen của P
Cây cà chua quả đỏ thuần chủng có kiểu gen: AA


Cây cà chua quả vàng có kiểu gen: aa
Bước 3 : Dựa vào kiểu gen của P thiết lập sơ đồ lai
P:

AA

X

aa

Quả đỏ
Gp:

Quả vàng

A

a

F1:

Aa (100% quả đỏ)

F1 x F1:

Aa

x

Aa

Quả đỏ
G F1:
F2:

aA,
AA

Tỉ lệ kiểu gen:
Tỉ lệ kiểu hình:

Quả đỏ

aa
:

aA ,
2/4 Aa

1

:

:

2

75% quả đỏ

:

aa
aa
:

1

25% quả vàng

Nếu học sinh còn lúng túng khi xác định kết quả kiểu gen của F2, giáo viên
hướng dẫn học sinh phương pháp nhân đa thức với đa thức của các giao tử.
b. Cà chua quả đỏ có những loại kiểu gen: AA ( thuần chủng) và Aa ( không
thuần chủng)
Vậy khi lai cây cà chua F1 với cà chua F2 có mấy những trường hợp
sau: Có 2 sơ đồ lai:
- Sơ đồ lai 1 . F1 x F2:

G:
Thế hệ lai:

Aa

x

AA

(quả đỏ)

(quả đỏ)

a, A

A

AA : Aa

Tỷ lệ kiểu gen:1

:

1


Tỷ lệ kiểu hình: 100% quả đỏ
- Sơ đồ lai 2. F1 x

F2:

Aa

x

(quả đỏ)
G:

A, a
1

(quả đỏ)
A, a
2

Thế hệ lai:

AA :
4

Tỷ lệ kiểu gen:

Aa

1

1
Aa :

4
:

2

aa
4

:

Tỷ lệ kiểu hình: 75% quả đỏ :

1
25 % quả vàng

Để luyện tập cho học sinh thành thạo phương pháp giải giáo viên có thể thay đổi
dữ kiện các bài toán và cho học sinh làm tương tự.

Dạng 2: Bài toỏn nghịch: Cho biết kiểu gen, kiểu hỡnh ở F, xác định kiểu
gen, kiểu hỡnh của P.
- Đề bài cho ta biết số lượng hay tỉ lệ cỏc kiểu hình. Căn cứ vào kiểu hình
hay tỉ lệ của nó ta suy ra kiểu gen và kiểu hình của thế hệ xuất phát.
Giả thiết cho biết kết quả lai ở F1 và F2. xác định kiểu gen, kiểu hình của P và
viết sơ đồ lai.

Phương pháp giải:
Bước 1: Xác định tương quan trội lặn
Bước 2: Quy ước gen.
Bước 3: Phân tích tỉ lệ phân li kiểu hình ở đời con để suy ra kiểu gen của bố mẹ.


Bước 4: Viết sơ đồ lai và nhận xét kết quả.
Lưu ý: Nếu bài tập cho sẵn tương quan trội - lặn thì áp dụng luôn bước thứ 2.
Ví dụ : Người ta đem lai cà chua quả tròn với cà chua quả tròn. F1 thu được:
315 cây cà chua quả tròn

105 cây cà chua quả bầu dục
Biết rằng tính trạng hình dạng quả do 1 cặp gen quy định. Hãy giải thích kết
quả và viết sơ đồ lai.
Hướng dẫn học sinh làm:
Bước 1: Xác định tương quan trội lặn.
Tỉ lệ kiểu hình ở F1 là :
Quả tròn

315
=

Quả bầu dục

3
=

105

1

Theo định luật của Men Đen ta suy ra tính trạng trội, tính trạng lặn: Tính trạng
quả tròn là trội so với tính trạng quả bầu dục.
Bước 2 : quy ước gen
Gen B: quy định quả tròn
Gen b: quy định quả bầu dục
Bước 3. Dựa vào mối tương qua trội lặn, biện luận xác định kiểu gen của P
F1 có tỉ lệ kiểu hình 3 : 1 chứng tỏ P phải dị hợp tử về 1 cặp gen quy định
tính trạng hình dạng quả. Suy ra kiểu gen của P là Bb.
Bước 4 : viết sơ đồ lai của phép lai trên:
P

Bb

x

Bb


Quả tròn
Gp :

B , b

B , b

1
F1:

Tỉ lệ kiểu gen:
Tỉ lệ kiểu hình:

Quả tròn

2
BB :

1
Bb

:

bb

4

4

4

1 :

2 :

1

75 % quả tròn

;

25 % quả bầu dục.

HS nhận xét gì về kết quả phép lai so với giả thiết: kết quả phép lai tương tự
như giả thiết.
Như vậy với một số bài tập đơn giản như trên, thực hiện qua nhiều phép
lai đó rốn cho học sinh cách viết sơ đồ lai, cách xác định cỏc kiểu gen, kiểu hình
đem lai, cách quy ước...từ dạng bài tập về lai một cặp tính trạng giúp học sinh tự
tin khi giải bài tập về lai hai cặp tính trạng, kể cả những bài tập cho biết kiểu
gen, kiểu hình yêu cầu lập sơ đồ lai từ P đến F 2 hoặc dạng bài cho biết tỉ lệ kiểu
gen và kiểu hình, yêu cầu xác định cỏc kiểu gen, kiểu hình của bố, mẹ đem lai.

4.2: Phộp lai về hai cặp tính trạng:
Với dạng bài tập về phép lai hai cặp tính trạng hướng dẫn học sinh tiến
hành tương tự pháp lai một cặp tính trạng và chú ý cho học sinh một số kĩ năng


như: Xác định cặp tính trạng đem lai, viết sơ đồ lai, xác định kiểu gen, kiểu hình
ở F1, F2.

Để thực hiện được bài tập, đầu tiên giáo viên hướng dẫn học sinh:
+ Xác định số cặp gen dị hợp của bố, mẹ.
+ Xác định số loại giao tử của bố, mẹ.
+ Tiếp theo là viết sơ đồdạng cây để xác định các loại giao tử
Ví dụ: xác định giao tử của cơ thể có kiểu gen AaBbCcDd

Bước 1: Số cặp gen dị hợp là 4
24

Bước 2: Số loại giao tử là 16 (

= 16)

Bước 3: Viết sơ đồ cây xác định các loại giao tử
Thứ nhất:
D → ABCD

C

d → ABCd

D → ABcD

B
c

d → ABcd

A

C

D → AbCD


d → AbCb
b
D → AbcD
c
d → Abcd

Thứ hai:

C

B

D →

aBCD

→

aBCd

D →

aBcD

d →

aBcd

D →

abCD

d →

abCd

d

c

a

C

b
D →
c

abcD


d→

abcd

Như vậy bằng cách vẽ sơ đồ cây, học sinh dễ dàng xác định được mỗi bên cơ
thể bố, mẹ sẽ cho 16 loại giao tử là: ABCD, ABCd, AbcD, ABcd, AbCD, AbCd,
AbcD, Abcd, aBCD, aBCd, aBcD, aBcd, abCD, abCd, abcD, abcd, trong thời
gian ngắn nhất mà không bị nhầm lẫn, thiếu.
Tương tự như ở phép lai một cặp tính trạng, ở phép lai 2 cặp tính trạng, giáo
viên cũng phân chia thành các dạng bài tập và đưa phương pháp giải cho từng
dạng, thông qua các ví dụ cụ thể học sinh sẽ được luyện tập kĩ năng giải toán.
a. Dạng 1:

Bài toán thuận

Giả thiết cho biết kiểu hình của P. Xác định kiểu gen và kiểu hình của đời
con?
Phương pháp giải:
Bước 1. Xác định tương quan trội lặn ở từng tính trạng.
Bước 2. Quy ước gen.
Bước 3. Xác định kiểu gen của P.
Bước 4. Viết sơ đồ lai để xác định kiểu gen và kiểu hình ở đời con.
Ví dụ: Cho lai 2 giống cà chua thuần chủng quả đỏ – tròn với quả vàng - dài.
F1 thu được 100% cà chua quả đỏ – tròn. Khi cho 2 thứ cà chua F1 lai với nhau,
hãy xác định tỉ lệ kiểu gen, kiểu hình ở F2. Viết sơ đồ lai minh hoạ cho các phép
lai trên!

Giải.
Giáo viên hướng dẫn học sinh giải bài toán theo từng bước:


Bước 1: Dựa vào kết quả ở F1, xác định mối tương quan trội lặn về cặp tính
trạng, màu sắc quả và hình dạng quả.
Theo định luật đồng tính của Men Đen, tính trạng quả đỏ là trội hoàn toàn
so với tính trạng quả vàng, quả tròn là trội hoàn toàn so với quả dài.
Bước 2: Dựa vào mối tương quan trội lặn của các cặp tính trạng ở trên, em hãy
quy ước gen:
Gen A: quy định Quả đỏ; Gen a: quy định Quả vàng
Gen B: quy định Quả tròn; Gen b: quy định Quả dài
Bước 3: Xác định kiểu gen của P
Do P thuần chủng nên:
Quả đỏ, tròn có kiểu gen: AABB
Quả vàng, dài có kiểu gen aabb.
Bước 4. viết sơ đồ lai minh hoạ cho phép lai trên.
P:

quả đỏ, tròn

x

quả vàng, dài

AABB
G:

AB

ab

F1:
F1 x F1:

aabb

AaBb ( quả đỏ, tròn)
quả đỏ, tròn

x

AaBb

AaBb

G F1: ẳ AB ; ẳ Ab ; ẳ aB ; ẳ ab
F2: 1/16 AABB
2/16 AABb
2/16 AaBB

quả đỏ, tròn

9/16 quả đỏ, tròn

ẳ AB ; ẳ Ab ; ẳ aB ; ẳ ab


4/16 AaBb
1/16 AAbb

2/16 Aabb

3/16 quả đỏ, dài

1/16 aaBB
2/16 aaBb
1/16 aabb

b. Dạng 2.

3/16 quả vàng, tròn
:

1/16 quả vàng, dài.

Bài toán nghịch

Giả thiết cho biết kết quả lai ỏ đời con, xác định kiểu gen và kiểu hình của P.
Phương pháp giải.
Bước 1: Xác định tương quan trội lặn
Bước 2: Quy ước gen
Bước 3: Xét tỉ lệ phân li kiểu hình ở đời con trên từng tính trạng để suy ra kiểu
gen của bố, mẹ.
Bước 4: Xác định kiểu gen của bố mẹ
Bước 5: Viết sơ đồ lai để xác định kiểu gen và kiểu hình ở đời con.
Ví dụ: ở lúa tính trạng thân cao là trội hoàn toàn so với thân thấp, hạt dài là trội
hoàn toàn so với hạt tròn. Trong một số phép lai ở F1, người ta thu được kết quả
như sau:
ở phép lai 1:
75% cây lúa thân cao, hạt tròn

25% cây lúa thân thấp, hạt tròn.
ở phép lai 2:


75% cây lúa thân thấp, hạt dài
25% cây lúa thân thấp, hạt tròn.
Cho biết các gen quy định các tính trạng đang xét nằm trên các NST khác
nhau. Hãy xác định kiểu gen của P và F1.
Giải.
Bước 1: Theo giả thiết, ta quy ước gen
Gen A:
Gen B:

quy định Thân cao ;

Gen a: quy định Thân thấp

quy định Hạt dài;

Gen b:

quy định Hạt tròn

Bước 2: Xác định tỉ lệ phân li kiểu hình của từng phép lai.
Phép lai 1: xác định tỉ lệ phân li kiểu hình của các cặp tính trạng trong
phép lai 1.
* Tính trạng kích thước:

cao

75
=

Thấp

3
→ kiểu gen: Aa

=
25

x Aa

1
→ kiểu gen: bb

* Tính trạng hình dạng hạt: hạt tròn = 100%

x

bb

- Xét cả 2 cặp tính trạng: kiểu gen của P là: Aabb x Aabb
Phép lai 2: Xác định tỉ lệ phân li kiểu hình của các cặp tính trạng trong
phép lai 2:
* Tính trạng kích thước: Thân thấp = 100% → kiểu gen của P: aa x aa
* Tính trạng hình dạng hạt: hạt dài

75
=

Bb

3
=

→ kiểu gen: Bb

x


hạt tròn
⇒ kiểu gen của P:

aaBb

x

25

1

aaBb

Bước 3: Dựa vào tỷ lệ phân li kiểu hình của các phép lai trên, xác định kiểu gen
của P
ở phép lai 1: Aabb x Aabb
ở phép lai 2:

aaBb

x aaBb

Bước 4: Viết sơ đồ lai minh hoạ cho 2 phép lai trên.
Phép lai 1:
P

Aabb

x

Thân cao, hạt tròn

x

G:

Ab ,

ab

F1:

Aabb : Aabb

Aabb
Thân cao, hạt tròn
Ab ,

ab

: Aabb :

aabb

75% thân cao, hạt tròn

: 25% thân thấp, hạt tròn

Phép lai 2:
P

aaBb

x

Thân thấp, hạt dài
G: aB , ab
F1: aaBB

:

aaBb

x Thân thấp, hạt dài
aB , ab

aaBb : aaBb :

75% thân thấp, hạt dài

:

aabb
25% thân cao, hạt dài.