Tuyên truyền giá trị văn hóa của tín ngưỡng thờ Mẫu ở đồng bằng Bắc bộ Việt Nam hiện nay (Luận án tiến sĩ)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA
HỒ CHÍ MINH

HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN

LÊ KHÁNH LY

TU

T U Ề GIÁ TRỊ V
CỦ TÍ

GƯỠNG THỜ MẪU

Ở ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ V ỆT

LUẬN ÁN TIẾ SĨ C Í

HÀ NỘI - 2019

ỆN NAY

T Ị HỌC


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA
HỒ CHÍ MINH

HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN

LÊ KHÁNH LY

TU

T U Ề GIÁ TRỊ V
CỦ TÍ

GƯỠNG THỜ MẪU

Ở ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ V ỆT

ỆN NAY

Chuyên ngành: Công tác tư tưởng
Mã số

: 9 31 02 01

LUẬN ÁN TIẾ SĨ C Í

T Ị HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS, TS. Hoàng Quốc Bảo
PGS, TS

HÀ NỘI - 2019

h

gọc Trung


LỜ C

ĐO

Tôi xin cam đoan, đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Hệ thống dữ
liệu, kết quả nêu trong luận án này là trung thực và chưa từng được ai công bố
trong bất cứ công trình nghiên cứu nào khác.

Hà Nội, ngày.....tháng..... năm 2019
Tác giả luận án

Lê Khánh Ly


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
TỔ G U
T
G
CỨU ................................................ 7
Chương 1: TUY N TRUY N GIÁ TRỊ V N H
Ủ TÍN NGƯỠNG
THỜ MẪU - MỘT SỐ VẤN Đ LÝ LUẬN ................................................. 31
1 1 Tuyên truy n và công t c tuyên truy n ......................................... 31
1 2 Tín ngưỡng thờ Mẫu và giá trị văn hóa của tín ngưỡng thờ Mẫu ..... 35

1 3 Tuyên truy n gi trị văn hóa của tín ngưỡng thờ Mẫu và c c yếu tố
cấu thành ............................................................................................... 51
1.4. Tuyên truy n giá trị văn hóa của tín ngưỡng thờ Mẫu ở đồng bằng
Bắc bộ Việt Nam và sự cần thiết phải tuyên truy n gi trị văn hóa của
tín ngưỡng thờ Mẫu ở đồng ằng ắc ộ Việt Nam hiện nay .............. 60
Chương 2: TUY N TRUY N GI TRỊ V N H
Ủ TÍN NGƯỠNG
THỜ MẪU Ở ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ VIỆT NAM HIỆN NAY - THỰC
TRẠNG VÀ NHỮNG VẤN Đ ĐẶT RA..................................................... 68
2.1. Những yếu tố t c động đến tuyên truy n gi trị văn hóa của tín
ngưỡng thờ Mẫu ở đồng bằng Bắc bộ Việt Nam.................................. 68
2.2. Thực trạng tuyên truy n gi trị văn hóa của tín ngưỡng thờ Mẫu ở
đồng bằng Bắc bộ Việt Nam hiện nay .................................................. 84
2.3. Những vấn đ đặt ra trong tuyên truy n gi trị văn hóa của tín
ngưỡng thờ Mẫu ở đồng bằng Bắc bộ Việt Nam hiện nay ................. 125
Chương 3: QU N ĐIỂM VÀ GIẢI PH P T NG ƯỜNG TUY N
TRUY N GI TRỊ V N H
Ủ TÍN NGƯỠNG THỜ MẪU Ở ĐỒNG
BẰNG BẮC BỘ VIỆT NAM THỜI GIAN TỚI.............................................. 136
3 1 Quan điểm v tăng cường tuyên truy n gi trị văn hóa của tín
ngưỡng thờ Mẫu ở đồng ằng ắc ộ Việt Nam................................ 136
3 2 Một số giải ph p tăng cường tuyên truy n gi trị văn hóa của tín
ngưỡng thờ Mẫu ở đồng ằng ắc ộ Việt Nam ................................ 143
KẾT LUẬN .................................................................................................. 170
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ
CÔNG BỐ C L
U
ĐẾ ĐỀ TÀI ............................................. 172
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 173
PHỤ LỤC ..................................................................................................... 181

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
Đ

: Đồng bằng Bắc bộ

GTVH

: Giá trị văn hóa

TNTM

: Tín ngưỡng thờ Mẫu


1
MỞ ĐẦU
“Khi ta lớn lên đất nước đã có rồi
Đất nước có trong những c i “ngày xửa ngày xưa…” mẹ thường hay kể
Đất nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ à ăn
Đất nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đ nh giặc
… Những ai đã khuất
Những ai bây giờ
Yêu nhau và sinh con đẻ cái
Gánh vác phần người đi trước để lại
Dặn dò con cháu chuyện mai sau”…
(Trích: “Đất nước”, Nguyễn Khoa Điềm)
Hàng nghìn năm đã qua, lịch sử ựng nước và giữ nước của ân tộc,
c ng là lịch sử mà cha ông ta… đời nối đời gìn giữ, trao truy n những gi trị

văn hóa Đi qua “thời gian đằng đẵng, hông gian mênh mông”, qua mọi chế
độ xã hội với biết ao thăng trầm, nồng đượm ấp iu ngay trong khói lửa của
chiến tranh, từng lớp phù sa văn hóa được chắt chiu, bồi đắp ấy đã làm nên
diện mạo của một n n văn hóa với vẻ đẹp rất riêng - n n văn hóa “ ản sắc
Việt”; đồng thời trở thành nguồn sức sống mãnh liệt, sợi dây b n chặt cố kết
cộng đồng trong quá khứ, hiện tại và tương lai
Hồn cốt văn hóa Việt được chung đúc ởi rất nhi u yếu tố, là sự tổng
hòa của những giá trị được hình thành, chắt lọc qua nhi u không gian, thời
gian văn hóa, ết tinh và mang đặc điểm của sự thống nhất trong đa ạng và
hiển hiện, hoặc âm thầm gửi gắm trong đời sống xã hội. Một phần của những
giá trị văn hóa đó, được thể hiện sinh động trong các tập quán xã hội và tín
ngưỡng ân gian, trong đó có ni m tin tâm linh v Mẹ - tín ngưỡng thờ Mẫu.
Năm 2013, “Nghi lễ Chầu văn của người Việt” (ở tỉnh Nam Định và
tỉnh Hà Nam), “Lễ hội phủ Dầy” (tỉnh Nam Định) được công nhận là di sản
văn hóa phi vật thể cấp quốc gia; tháng 12-2016, “Thực hành tín ngưỡng thờ
Mẫu Tam phủ của người Việt” được UNESCO thông qua không tranh luận,
trở thành di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Sự ghi nhận ở bình
diện quốc gia cho đến thế giới đối với các yếu tố cấu thành TNTM, không chỉ
khẳng định những giá trị văn hóa của tín ngưỡng, mà còn cho thấy vai trò của
hoạt động tuyên truy n GTVH của TNTM trong thời gian qua là vô cùng quan


2
trọng. Thông qua các nội ung, phương ph p, hình thức, phương tiện, hoạt
động tuyên truy n đã truy n tải được những giá trị nhân văn của tín ngưỡng tới
đông đảo nhân dân cả nước, góp phần làm thay đổi nhận thức ở nhi u tầng lớp;
đồng thời giới thiệu, quảng bá những GTVH đặc sắc đó với bạn bè thế giới.
Tuy nhiên, thực tiễn hoạt động tuyên truy n GTVH của TNTM thời gian qua
(đặc biệt là sau tháng 12-2016) c ng cho thấy không ít những biểu hiện tiêu
cực, đặt ra yêu cầu, đòi hỏi phải có những giải pháp tổng thể và quyết liệt v

tuyên truy n để bảo tồn và phát huy những GTVH của tín ngưỡng.
Hoạt động tuyên truy n GTVH của tín ngưỡng nói chung là quá trình
truy n tải các giá trị tự thân của tín ngưỡng; uốn nắn những hạn chế, biểu
hiện lệch chuẩn trong thực hành tín ngưỡng; nâng cao/thay đổi nhận thức
của nhân ân/người thực hành v tín ngưỡng; thể hiện quan điểm, chủ
trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước trên lĩnh vực văn hóa,
tín ngưỡng, tôn giáo vào thực tiễn đất nước, góp phần bảo tồn bản sắc văn
hóa Việt; phổ biến và nâng cao nhận thức v quy n tự o tín ngưỡng, tôn
giáo, quy n con người…
Đối với TNTM, là một tín ngưỡng nội sinh được ra đời trong cái nôi
văn hóa vùng Đ
, với n n văn hóa nông nghiệp trồng lúa nước vốn coi
trọng vai trò của người phụ nữ, lịch sử hình thành tín ngưỡng từng trải qua
hông ít giai đoạn khủng hoảng, thậm chí có lúc bị cấm thực hành, bị cho là
“mê tín ị đoan” Đi u này đã hình thành nên những “định kiến”, “ c cảm” đối
với tín ngưỡng, gây khó hăn trong việc thực hành tín ngưỡng; nghiên cứu, tìm
hiểu, hệ thống hóa c c GTVH, c ng như lựa chọn nội ung để triển khai hoạt
động tuyên truy n GTVH của tín ngưỡng.
Thực tiễn tuyên truy n GTVH của TNTM ở c c địa phương vùng Đ
thời gian qua cho thấy, mặc ù là nơi tín ngưỡng ra đời và phát triển mạnh mẽ,
với số lượng lớn cơ sở thờ tự và đội ng thực hành tín ngưỡng; đồng thời có thiết
chế văn hóa h mạnh cùng đội ng c n ộ tuyên truy n có chất lượng, song
việc triển khai các hoạt động tuyên truy n v nội dung này còn nhi u hạn chế, bị
động, thiếu quy hoạch tổng thể, thậm chí tự phát, khó kiểm soát hoặc khiên
cưỡng, thiếu thuyết phục... Ngay cả hi “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam
phủ của người Việt” được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại,
vẫn còn có những nhận thức khác nhau v GTVH của tín ngưỡng, hoặc nghi


3

ngại, đồng nhất tín ngưỡng với các biểu hiện tiêu cực của thực hành tín ngưỡng
do hoạt động tuyên truy n thiếu kịp thời, thiếu sự định hướng... Nhìn tổng thể,
những hạn chế này không chỉ có t c động tiêu cực đến đời sống tín ngưỡng, ảnh
hưởng đến tình hình trật tự, đời sống của cộng đồng, mà lâu dài, sẽ làm mai một,
hoặc làm méo mó, biến dạng những GTVH của tín ngưỡng, gây trở ngại cho nỗ
lực xây dựng một n n văn hóa tiên tiến, đậm bản sắc dân tộc và gây mâu thuẫn
giữa những người có và hông có tín ngưỡng, ảnh hưởng đến khối đại đoàn ết
toàn dân tộc.
Từ yêu cầu cấp thiết của việc phát huy các GTVH truy n thống trong xây
dựng n n văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm bản sắc dân tộc giữa bối cảnh hội
nhập quốc tế, từ những GTVH cần được ảo tồn và ph t huy của TNTM và
những hạn chế trong thực tiễn tuyên truy n GTVH của tín ngưỡng thời gian qua
ở khu vực Đ
, nghiên cứu sinh lựa chọn đ tài:
GTVH của
TNTM ở ĐBBB
n nay làm đ tài luận n tiến sĩ của mình.
2. Mục đích, nhiệ vụ nghiên cứu
- Mục đích nghiên cứu:
Làm rõ những vấn đ lý luận và thực trạng hoạt động tuyên truy n gi trị
văn hóa của TNTM ở Đ
, từ đó đ xuất phương hướng, giải pháp nhằm tăng
cường tuyên truy n gi trị văn hóa của tín ngưỡng ở Đ
nước ta hiện nay.
- Nhiệm vụ nghiên cứu:
+ Hệ thống hóa và làm sáng tỏ một số vấn đ lý luận v tuyên truy n,
giá trị văn hóa và tuyên truy n gi trị văn hóa của TNTM;
+ Khảo sát, phân tích, đ nh gi thực trạng tuyên truy n gi trị văn hóa
của TNTM ở Đ
và những vấn đ đặt ra hiện nay;

+ Đ xuất quan điểm và giải pháp nhằm tăng cường tuyên truy n gi trị
văn hóa của TNTM ở Đ
trong thời kỳ hội nhập và phát triển.
3. Đối tượng, ph m vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu của luận án là hoạt động tuyên truy n gi trị
văn hóa của TNTM ở Đ
Việt Nam.
- Phạm vi nghiên cứu:
V giới hạn không gian nghiên cứu, luận án tập trung khảo sát, nghiên cứu
ở các tỉnh, thành phố thuộc Đ
là: Hà Nội, Nam Định, Hà Nam, Thái Bình,
Hải Phòng Đặc biệt ở ba tỉnh, thành phố là Hà Nội, Hà Nam, Nam Định.


4
V giới hạn thời gian nghiên cứu, luận án nghiên cứu trong quá trình từ
năm 2012 (từ khi nghi lễ chầu văn của người Việt được chính thức lập hồ sơ,
công nhận di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia) đến nay.
4 Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
ở
ậ
ơ sở lý luận của luận n là chủ nghĩa M c - Lênin, tư tưởng Hồ Chí
Minh, quan điểm, đường lối của Đảng v công t c tư tưởng, văn hóa, tôn
gi o, tín ngưỡng.
ậ
- Đ tài được thực hiện trên cơ sở phương ph p luận của chủ nghĩa uy
vật biện chứng và chủ nghĩa uy vật lịch sử.
- Luận án sử dụng cách tiếp cận liên ngành chính trị học - công t c tư
tưởng và văn hóa học khi nghiên cứu v hoạt động của tín ngưỡng thờ Mẫu và
tuyên truy n các GTVH của TNTM.

- c phương ph p cụ thể được sử dụng trong luận án là:
Phương pháp phân tích, tổng hợp: Đây là phương ph p giúp t c giả
luận n đi từ cái chung đến c i riêng, đó là c c h i niệm, phạm trù c ng như
những vấn đ lý luận cơ ản, cần thiết v tuyên truy n; v GTVH của TNTM
và tuyên truy n những GTVH của TNTM ở Đ
(nhất là ở các tỉnh được
chọn mẫu khảo s t) Sau đó, t c giả lại đi từ cái riêng, cái cụ thể - đó là tuyên
truy n GTVH của TNTM ở các tỉnh được chọn mẫu để khái quát thành nội
ung, phương thức giáo dục GTVH của TNTM ở Đ
Trên cơ sở đó, liên
kết từng vấn đ nghiên cứu đã được phân tích để hình thành khung lý thuyết
chung v GTVH của TNTM và tuyên truy n GTVH của TNTM cho những
người thực hành TNTM và cho nhân ân trong nước c ng như ạn bè quốc tế.
Phương pháp xã hội học: Phương ph p này được triển khai thông qua
việc xây dựng 500 bảng hỏi với c c đối tượng là đội ng thực hành tín ngưỡng,
người nghiên cứu và người quan tâm đến tín ngưỡng, từ đó thu thập số liệu v
thực trạng các yếu tố của hoạt động tuyên truy n GTVH của TNTM, như vai
trò của các chủ thể tuyên truy n, sự tiếp nhận các GTVH của TNTM của các
đối tượng tuyên truy n, phương pháp, hình thức tuyên truy n… Nội dung bảng
hỏi được xây dựng căn cứ vào khung lý thuyết ở hương 1 và những số liệu
cần thiết để đ nh gi khách quan v thực trạng tuyên truy n GTVH của TNTM


5
ởĐ
Việc phát phiếu đi u tra được tiến hành chủ yếu ở các tỉnh, thành
phố thuộc Đ
là Hà Nội, Nam Định, Hà Nam, Thái Bình, Hải Phòng. Các
địa phương này là nơi tập trung tương đối nhi u cơ sở thờ tự của TNTM và
thường xuyên diễn ra các hoạt động của tín ngưỡng Đặc biệt, tỉnh Nam Định

được coi là nơi ph t tích của TNTM với 2 cụm di tích gắn li n với huy n tích
v 2 lần giáng sinh của Thánh Mẫu Liễu Hạnh; tỉnh Nam Định và tỉnh Hà
Nam là hai địa phương đầu tiên có “Nghi lễ chầu văn” được công nhận di sản
văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Riêng thành phố Hà Nội, với vị trí Thủ đô
của cả nước, các hoạt động tín ngưỡng và tuyên truy n GTVH của tín ngưỡng
ở đây có sức lan tỏa cao, tầm ảnh hưởng rộng rãi đối với giới thực hành tín
ngưỡng ở c c địa phương trong vùng
Phương pháp điền dã thực tế: Phương ph p này được triển khai thông
qua quá trình thâm nhập thực tế, quan sát, ghi chép việc thực hành TNTM và
tuyên truy n v GTVH của tín ngưỡng ở một số cơ sở thờ tự được coi là trung
tâm thực hành tín ngưỡng trên địa bàn các tỉnh, thành phố vùng Đ
Phương ph p này giúp cung cấp c i nhìn tương đối tổng thể v thực trạng
hoạt động TNTM, việc tuyên truy n GTVH của tín ngưỡng trong quá trình
thực hành tín ngưỡng ở khu vực Đ
Ngoài a phương ph p chính như đã nêu trên, luận án còn sử dụng các
phương ph p, như: nghiên cứu tài liệu, kế thừa các kết quả nghiên cứu có liên
quan; phương ph p logic - lịch sử, phương ph p ết hợp giữa lý luận với thực
tiễn; phương ph p đối chiếu, so sánh...
5 Đóng góp ới của đề tài
Đ tài nghiên cứu một cách hệ thống v tuyên truy n GTVH của TNTM
ởĐ
hiện nay, từ đó đ xuất những quan điểm và giải pháp nhằm tăng
cường việc tuyên truy n gi trị văn hóa của tín ngưỡng này Đây là một lĩnh
vực nghiên cứu còn mới và không bị trùng lặp.
6 ngh a
uận và thực ti n của đề tài
Đ tài góp phần làm r những vấn đ l luận v tuyên truy n GTVH; làm
rõ thực trạng hoạt động tuyên truy n GTVH của TNTM ở Đ
thời gian qua
(từ năm 2012 đến nay).

Những ết quả của đ tài sẽ góp phần cung cấp các luận cứ khoa học và
thực tiễn v hoạt động tuyên truy n GTVH ở Việt Nam nói chung, tuyên


6
truy n GTVH của TNTM nói riêng. Các luận cứ này sẽ là cơ sở để phát huy,
đi u chỉnh hoạt động tuyên truy n GTVH ở Việt Nam trong thời gian tới; góp
phần bảo tồn GTVH của TNTM và nâng cao nhận thức của người dân v loại
hình văn hóa ân gian đặc biệt này.
7
t cấu của uận án
Ngoài phần mở đầu, ết luận, tổng quan tình hình nghiên cứu, nội ung
luận n gồm 3 chương, 9 tiết


7
TỔ G

U

T

G

CỨU

1. Tuyên truyền và tuyên truyền giá trị văn hóa
1.1. Các tài li u v công tác tuyên truy n
- Các tài liệu của nước ngoài:
Các tài liệu nghiên cứu có liên quan đến hoạt động tuyên truy n từ góc

độ của đ tài luận án, chủ yếu là các công trình v công tác tuyên truy n - một
trong 3 bộ phận của công t c tư tưởng của đảng cộng sản. Trong quá trình xây
dựng chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô (c ), nghiên cứu v hoạt động tuyên truy n
tư tưởng của Đảng Cộng sản có một số tác phẩm, như Về giáo dục cộng sản
chủ nghĩa của M.I. Calinin [70] và Những cơ sở tâm lý học của V.A.
Cruchetxki [102]. Các tác giả trong công trình nghiên cứu của mình, đ u
khẳng định vai trò, tầm quan trọng của sự nghiệp giáo dục cộng sản, đồng
thời chỉ ra nhiệm vụ và một số yêu cầu của công t c này, như “ ần phải đến
với từng người, đ nh gi họ, làm nổi bật những mặt tốt của họ bởi vì không
thể chỉ giáo dục dựa trên mặt tiêu cực” (M I alinin) [70], hay “ ựa trên
những tri thức v quy luật tâm lý của sự hình thành nhân cách tích cực và có
mục đích, v những quy luật phát triển đạo đức của nó c ng như sự hiểu biết
đầy đủ những đặc điểm c nhân” (V
ruchetx i) [102].
Bên cạnh đó, một số công trình nghiên cứu của các nhà khoa học ở các
trường đại học ở Mỹ c ng đ cập đến vấn đ tuyên truy n trong mối tương
quan với khái niệm v truy n thông từ rất sớm cho đến gần đây, như L. John
Martin, “Effectiveness of International Propagan a”, Annals of the American
Academy of Political and Social Science, Vol. 398, 1971; Richard C Vincent,
“Glo al ommunication an Propagan a”, Global Communication, Belmont:
Thomson Wadworth, 2007; Garth Jowett & Victoria O’Donnell, Propaganda
and Persuasion, 5th Edition, SAGE Publications Inc, 2012; Ineji, P. U.,
Bassey – Du e, V , & rown, N J , “ pplication of Political Propagan a y
Government in the Resolution of SUU/FGN In ustrial onflict of 2013”,
Advances in Journalism and Commutication, Vol. 2, 2014… [93]
Ở Trung Quốc, cuốn Công tác tuyên truyền tư tưởng trong thời kỳ mới
[10] là gi o trình đào tạo, bồi ưỡng cán bộ tuyên truy n do Cục Cán bộ, Ban
Tuyên huấn Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc biên soạn. Cuốn sách
phản ánh những phương châm, chính s ch, yêu cầu của công tác tuyên truy n

8
tư tưởng và khái quát, tổng kết những kinh nghiệm của Trung ương Đảng
Cộng sản Trung Quốc trong công tác này. Một số phương tiện tuyên truy n
được các tác giả tập trung phân tích trong cuốn s ch, như truy n thông báo
chí, văn học nghệ thuật, xuất bản,… Trong đó, nhi u nội dung có giá trị tham
khảo đối với đ tài luận n, như 7 nguyên tắc, 7 yêu cầu trong công tác truy n
thông báo chí (các nguyên tắc phục vụ nhân dân, phục vụ chủ nghĩa xã hội,
giữ vững đoàn ết, ổn định, lấy tuyên truy n mặt tích cực làm chính, kiên trì
ùng ư luận đúng đắn để hướng dẫn quần chúng, nắm chắc phương hướng
chỉ đạo ư luận đúng đắn; các yêu cầu tuyên truy n toàn diện, kịp thời, chuẩn
x c, r ràng, sinh động, coi trọng tuyên truy n điển hình, hình thành sức mạnh
tổng hợp, đi sâu vào thực tế…); 6 phương thức, phương ph p công t c chính
trị tư tưởng (tổ chức giáo dục, hướng dẫn ư luận, tổ chức hoạt động, nêu
gương điển hình, giáo dục thông qua sản phẩm và hoạt động văn hóa, chuẩn
mực hóa quản lý). Ngoài ra, những nội dung v xây dựng văn minh tinh thần,
xây dựng đội ng những người làm công tác tuyên truy n tư tưởng… được
trình bày trong cuốn s ch c ng cung cấp nhi u kinh nghiệm của Đảng Cộng
sản Trung Quốc v các vấn đ này.
Một số bài viết đăng trên tạp chí Trung Quốc viết v công t c tư tưởng,
trong đó có àn đến vai trò, tầm quan trọng của công tác tuyên truy n và nội
ung, phương ph p tuyên truy n trong tình hình mới, như “Tăng cường công
t c tư tưởng trong oanh nghiệp để đối phó với cuộc hủng hoảng tài chính
toàn cầu” của t c giả L Quần đăng trên Tạp chí Nghi n c u tư tưởng chính tr ,
số 4-2009; “Làm thế nào để làm tốt công t c tư tưởng trong thời ỳ mới” của
c c t c giả Triệu Văn Như, Trương Vệ Đông, Lí iêu đăng trên Tạp chí ch
s Đảng Trung u c, th ng 1-2008… ài viết “Nâng cao l luận và trình độ
của công t c chính trị, tư tưởng trong tình hình mới” của tác giả Vương Yến,
đăng trên Tạp chí ch s Đảng Trung u c, th ng 10-2007, đặc biệt nhấn
mạnh tầm quan trọng của một phương ph p tuyên truy n là “xây ựng c c tấm

gương điển hình, chú trọng ph t hiện c c tấm gương điển hình, tuyên truy n
c c tấm gương điển hình một c ch thực sự cầu thị” [82, tr 33-34].
- Các tài liệu ở trong nước:
Ở nước ta, các vấn đ v hoạt động tuyên truy n thường được đ cập
đến trong các công trình nghiên cứu v công tác tuyên truy n, hay công t c tư
tưởng của Đảng nói chung.


9
Giáo trình Nguyên lý tuyên truyền của Khoa Tuyên truy n, Học viện
Báo chí và Tuyên truy n là là công trình hệ thống lại những vấn đ cơ ản
nhất v tuyên truy n với nghĩa là một hoạt động xã hội đặc biệt, “là một
hình thái của công t c tư tưởng, nhằm truy n bá hệ tư tưởng và đường lối
chiến lược, sách lược đấu tranh của giai cấp trong quần chúng, xây dựng cho
quần chúng thế giới quan phù hợp với lợi ích của chủ thể hệ tư tưởng, bồi
ưỡng tình cảm, củng cố ni m tin và tập hợp, cổ v quần chúng hành động
theo thế giới quan và ni m tin đó” [43, tr 38-39]. Không chỉ h i lược v sự
ra đời của khái niệm, hệ thống lại quá trình phát triển của hoạt động tuyên
truy n trong lịch sử nhân loại và trong lịch sử cách mạng nước ta, giáo trình
còn nêu một số nguyên tắc tuyên truy n vô sản, như tính tư tưởng và tính
chiến đấu, tính khoa học và tính chân thật, thống nhất lý luận với thực tiễn,
thống nhất mục tiêu trước mắt với mục đích lâu ài, tính nhân ân, tính ân
tộc, tính nghệ thuật; đồng thời, làm rõ vai trò của c c phương tiện tuyên
truy n, như s ch, xuất bản, o chí, văn hóa - văn nghệ…
Những yếu tố cấu thành hoạt động tuyên truy n, như chủ thể tuyên
truy n, đối tượng tuyên truy n, phương ph p, phương tiện tuyên truy n…
c ng được nhi u nhà nghiên cứu đ cập đến từ góc độ công t c tư tưởng. Một
số công trình có thể kể đến như:
Cuốn Tâm lý học tuyên truyền của tác giả Đào Duy Qu t (chủ biên) tiếp
cận tuyên truy n từ góc độ tâm lý học, nghiên cứu bản chất xã hội của hoạt

động tuyên truy n, cơ chế, phương ph p của hoạt động tuyên truy n và sự hình
thành tâm lý xã hội... Những nội dung trình bày trong cuốn sách v cơ sở tâm
lý xã hội của hành động con người; những yếu tố tâm lý ảnh hưởng đến sự thu
nhận thông tin của đối tượng tuyên truy n; vai trò của quan hệ liên nhân cách
trong tuyên truy n; các quy luật tâm lý trong tuyên truy n; đặc điểm tâm lý giai
cấp công nhân, nông dân, tầng lớp trí thức; đặc điểm tâm lý phụ nữ, thanh
niên… là nguồn tham khảo quan trọng trong việc nghiên cứu v đối tượng
tuyên truy n và là cơ sở để triển khai có hiệu quả hoạt động tuyên truy n.
Cuốn sách Học tập phương pháp tuy n truyền cách mạng Hồ Chí Minh
của tác giả Hoàng Quốc Bảo là công trình nghiên cứu khoa học khá công phu
và toàn diện v phương ph p tuyên truy n và phương ph p tuyên truy n cách
mạng Hồ Chí Minh. Trong cuốn sách này, tác giả không chỉ khẳng định vai trò


10
quan trọng của phương ph p tuyên truy n, mà còn chỉ ra và phân tích hệ thống
các nhân tố có t c động, ảnh hưởng đến việc lựa chọn sử dụng phương ph p
tuyên truy n, như mục đích tuyên truy n, đối tượng tuyên truy n, nội dung
tuyên truy n; c c đặc trưng của phương ph p tuyên truy n Hồ hí Minh; đồng
thời, chỉ ra cách vận dụng phương ph p tuyên truy n cách mạng của Chủ tịch
Hồ hí Minh để đổi mới phương ph p tuyên truy n của cán bộ tư tưởng trong
thời kỳ mới...
Luận án tiến sĩ tâm l học Tìm hiểu nhu cầu thông tin của khách thể
tuyên truyền của tác giả Hà Thị Bình Hòa (2001) nghiên cứu v nhu cầu
thông tin của các khách thể tuyên truy n, làm rõ sự khác biệt v nhu cầu này
giữa các nhóm khách thể và mối quan hệ giữa nhu cầu thông tin và sự liên
quan của nội dung thông tin với lợi ích của các nhóm khách thể Trong đó, t c
giả nêu quan điểm, “ ưới góc độ tâm lý học, tuyên truy n được x c định là
một qu trình t c động có mục đích, có ế hoạch của người tuyên truy n
nhằm hình thành ở các cá nhân, các nhóm xã hội những trạng thái tâm lý, ý

thức, những định hướng giá trị có tác dụng hướng dẫn nhận thức và hành
động của họ phù hợp với mục đích tuyên truy n”
Luận án tiến sĩ tâm l học Kỹ năng tuy n truyền bằng lời tư tưởng Hồ
Chí Minh về đạo đ c của báo cáo viên của tác giả Đinh Thị Mai (2013) đ
cập đến kỹ năng thiết lập mối quan hệ, kỹ năng quan s t, ỹ năng thuyết phục,
kỹ năng đối thoại… của báo cáo viên trong tuyên truy n.
Một số công trình nghiên cứu khoa học h c có đ cập đến các vấn
đ v chủ thể, đối tượng, nội ung, phương ph p, hình thức, phương tiện tuyên
truy n trong giai đoạn hiện nay, như s ch Công tác tư tưởng trong sự nghiệp
công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và Công tác tư tưởng và vấn đề đào
tạo cán bộ làm công tác tư tưởng của tác giả Trần Thị nh Đào; Một s vấn đề
lý luận và thực tiễn của công tác tư tưởng, lý luận và Công tác tư tưởng, lý
luận thời kỳ mới: Thực trạng, quan điểm và giải pháp của tác giả Phạm Tất
Thắng (Chủ biên); Một s vấn đề đổi mới nội dung, phương th c công tác
tuyên giáo trong tình hình mới của tác giả Phạm Văn Linh (chủ iên) năm
2016; Luận án tiến sĩ chính trị học Đổi mới công tác tuyên truyền của Đảng
đáp ng yêu cầu hội nhập qu c tế ở Việt Nam hiện nay của tác giả Lê Mai
Trang (2016); Luận án tiến sĩ chính trị học Tuyên truyền hình ảnh Việt Nam ra
thế giới qua báo chí đ i ngoại của tác giả Lưu Trần Toàn…


11
Đặc biệt, sách chuyên khảo Cơ sở lý luận công tác tư tưởng của Đảng
Cộng sản Việt Nam của tác giả Lương Khắc Hiếu là công trình nghiên cứu
khoa học rất công phu, làm r cơ sở lý luận của công t c tư tưởng. Các nội
dung v chủ thể, khách thể, đối tượng công t c tư tưởng, mục đích công t c
tư tưởng và phương thức t c động để đạt mục đích, nội dung giáo dục tư
tưởng, phương ph p, hình thức, phương tiện công t c tư tưởng, hiệu quả
công t c tư tưởng được tác giả phân tích, trình bày trong cuốn sách là tài liệu
tham khảo quan trọng để tác giả luận án vận dụng, soi chiếu vào phần lý

luận trong nghiên cứu của mình Trước đó, t c giả Lương Khắc Hiếu còn
chủ biên cuốn Nguy n lý công tác tư tưởng với 2 tập, hệ thống các vấn đ v
phương ph p, hình thức, phương tiện của công t c tư tưởng, trong đó có nội
dung v tuyên truy n.
1.2. Các tài li
q
đến tuyên truy n giá trị ă ó
V tuyên truy n giá trị văn hóa, t c giả Éc-hác Dôn của Cộng hòa Dân
chủ Đức trong chuyên khảo Giá tr cuộc s ng, giá tr văn hóa [26] trên cơ sở
phân tích, làm sáng tỏ đặc trưng, ản chất và chức năng xã hội của GTVH với
tư c ch là một trong những nội dung quan trọng của các giá trị chủ nghĩa xã
hội, vận dụng quan điểm của chủ nghĩa M c, t c giả khẳng định tầm quan trọng
của việc tổ chức một cách có nghệ thuật những hoạt động văn hóa - tư tưởng
trong việc “định hướng xã hội đối với giá trị” Trong cuốn sách này, nhi u kết
quả đi u tra xã hội học được tác giả dẫn chứng đã đưa đến những nhận thức v
nhiệm vụ, mục tiêu của hoạt động tuyên truy n, đặc biệt trong việc định hướng
giá trị cho các tầng lớp nhân dân trong chế độ xã hội chủ nghĩa
Ở trong nước, chưa có công trình riêng bàn v vấn đ “tuyên truy n giá
trị văn hóa” Tuy nhiên, có thể nhận thấy những nội ung liên quan đến vấn
đ “tuyên truy n giá trị văn hóa” đã được trình bày lồng ghép trong các cuốn
sách bàn v vấn đ văn hóa - tư tưởng hoặc các sách viết v giá trị văn hóa, là
những nội dung có thể kế thừa, vận dung trong nghiên cứu v tuyên truy n
GTVH của TNTM trong luận án. Có thể điểm qua như sau:
- Tuyên truyền giá tr văn hóa dưới góc độ văn hóa - tư tưởng:
Vấn đ này đã được trình bày trong cuốn sách Một s vấn đề về văn
hóa dưới góc độ công tác tư tưởng của tác giả Đỗ Khánh Tặng [81] với nhi u
chuyên luận khẳng định mối quan hệ giữa văn hóa và tư tưởng như hai ộ
phận gắn bó hữu cơ hông thể tách rời Trong đó, văn hóa là n n tảng của tư

12
tưởng, tư tưởng là biểu hiện của văn hóa ở một trình độ nhất định và công tác
tư tưởng nhìn từ góc độ văn hóa c ng được coi là một dạng đặc thù của hoạt
động văn hóa Hai chuyên luận được trình bày trong cuốn s ch là: “Tiếp cận
các GTVH từ góc độ công t c tư tưởng” và “Làm cho các GTVH thấm sâu
vào toàn bộ đời sống xã hội”, gợi mở những vấn đ v vai trò của văn hóa
trong công t c tư tưởng và vai trò của công t c tư tưởng trong đời sống văn
hóa hiện nay ở nước ta… Tuy nhiên, o là tập hợp nhi u bài viết riêng lẻ, nên
việc trình bày những nội ung văn hóa từ góc độ công t c tư tưởng của cuốn
sách còn nhi u hạn chế, chưa thật hệ thống.
Cuốn sách Văn hóa trong chiến lược phát triển của Việt Nam của tác
giả Đinh Xuân D ng ( hủ biên) [27] với cách tiếp cận chú trọng tính tổng
hợp, hệ thống, đi sâu vào phân tích, nhận diện văn hóa với tư c ch là hệ giá trị
và vị trí, vai trò của văn hóa trong chiến lược phát triển của Việt Nam. Ngoài
ra, cuốn sách còn trình bày mối quan hệ biện chứng giữa văn hóa và c c thành
tố cơ ản của đời sống xã hội, đặc biệt là mối quan hệ giữa văn hóa và chính
trị, văn hóa và đạo đức... là những nội dung có thể kế thừa, vận dụng trong
nghiên cứu đ tài luận án.
Ngoài ra, giáo trình Quản lý hoạt động tư tưởng - văn hóa của Khoa
tuyên truy n, Học viện Báo chí và tuyên truy n [47] với nội ung đ cập
một c ch cơ ản cơ sở lý luận của quản lý hoạt động tư tưởng - văn hóa, c c
nội dung cụ thể trong quản lý hoạt động văn hóa - văn nghệ và vấn đ nâng
cao hiệu quả quản lý hoạt động tư tưởng, văn hóa c ng là những tài liệu rất
đ ng qu hi nghiên cứu v đ tài luận án. Sách Một s vấn đề lý luận và
thực tiễn của công tác tư tưởng, lý luận của tác giả Phạm Tất Thắng (Chủ
iên) [83] có ài “Gắn công t c tư tưởng với đẩy mạnh cuộc vận động
“Toàn ân đoàn ết xây dựng đời sống văn hóa” của tác giả Văn Đức
Thanh, trong đó chỉ ra mối quan hệ của công t c tư tưởng - lý luận và công
t c văn hóa, hẳng định tầm quan trọng của việc giáo dục con người bằng
văn hóa thông qua việc xác lập và thực hiện các hệ chuẩn chân, thiện, mỹ

trong công t c tư tưởng - lý luận, nhằm hướng đến những mục tiêu chung.
Đi u này c ng giúp cho việc x c định nội dung, vị trí của hoạt động tuyên
truy n GTVH trong công t c tư tưởng và công t c văn hóa từ góc độ nghiên
cứu của đ tài luận án.


13
- Tuyên truyền về các giá tr văn hóa, và sự biến đổi giá tr văn hóa
hiện nay:
Cuốn sách Sự biến đổi các giá tr văn hóa trong b i cảnh xây dựng
nền kinh tế th trường ở Việt Nam hiện nay của tác giả Nguyễn Duy Bắc
(Chủ biên) [12] với 2 phần, trình bày các vấn đ lý luận và thực tiễn v sự
biến đổi các GTVH trong quá trình phát triển n n kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta Trong đó, nội dung trình bày v sự biến
đổi các GTVH trong bối cảnh mới ở nước ta rất có nghĩa tham hảo khi
nghiên cứu v những yếu tố t c động, ảnh hưởng hoạt động tuyên truy n
GTVH. Cùng trục nội dung này còn có các công trình nghiên cứu khoa
học, như s ch Giá tr truyền th ng trước những thách th c của toàn cầu
hóa của tác giả Nguyễn Trọng Chuẩn và Nguyễn Văn Huyên (Đồng chủ
biên) [23]; Động lực và tạo động lực phát triển xã hội của tác giả Hồ Bá
Thâm [80]…
Cuốn sách Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm
đà bản sắc dân tộc: Thành tựu và kinh nghiệm do tác giả Đỗ Thị Minh Thúy
(Chủ biên) [92] tập hợp các bài viết v những vấn đ , như quan điểm chỉ đạo
cơ ản của Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 hóa VIII; xây ựng tư tưởng,
đạo đức, lối sống và đời sống văn hóa; ảo tồn và phát huy các di sản văn hóa;
một số vấn đ v xây dựng chính s ch văn hóa, củng cố xây dựng và hoàn thiện
thể chế văn hóa, tăng cường nguồn lực và phương tiện cho hoạt động văn hóa,
mở rộng hợp tác quốc tế. Những nội dung này cùng với phần phân tích v hệ
GTVH dân tộc trước xu hướng toàn cầu hóa, tầm quan trọng của việc phát huy

vai trò của văn hóa như là một động lực, mục tiêu của sự phát triển kinh tế đất
nước, việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa ân tộc trong bối cảnh toàn cầu
hóa, v truy n thông đại chúng… là những nội dung có thể kế thừa, vận dung
trong nghiên cứu v tuyên truy n GTVH của TNTM.
Sách Đổi mới công tác tuyên truyền kinh tế trong quá trình hội nhập qu c
tế ở Việt Nam hiện nay của tác giả Nguyễn Thị Thu Hà (Chủ biên) [41] là công
trình phân tích khá toàn diện v công tác tuyên truy n ở một lĩnh vực cụ thể là
kinh tế. Mặc dù không nghiên cứu v tuyên truy n GTVH, song cách thức tiếp
cận và triển khai các nội dung nghiên cứu v công tác tuyên truy n ở một lĩnh
vực cụ thể của đời sống xã hội trong cuốn s ch, như h i niệm, các yếu tố cấu


14
thành công tác tuyên truy n,… c ng có giá trị tham khảo đối với đ tài luận án
khi nghiên cứu hoạt động tuyên truy n trong lĩnh vực văn hóa
Bên cạnh các công trình nghiên cứu nói trên, một số công trình nghiên
cứu v văn hóa, gi trị văn hóa của các tác giả nước ngoài và trong nước, như
L. White, rnol ov, M S Kagan, F Sartiaux, Đào Duy nh, Nguyễn Văn
Huyên, Trần Văn Giàu, Nguyễn Hồng Phong, Trần Quốc Vượng, Phan Huy
Lê, Hà Văn Tấn, Phan Ngọc, ao Huy Đỉnh, Đinh Gia Kh nh, Nguyễn Tài
Cẩn, Ngô Đức Thịnh, Trần Ngọc Thêm, Phạm Ngọc Trung… cung cấp cái
nhìn hệ thống v văn hóa và gi trị văn hóa Việt Nam, đi u này không chỉ có
nghĩa đối với việc nghiên cứu nội dung của hoạt động tuyên truy n giá trị
văn hóa mà còn là yếu tố có t c động, ảnh hưởng trực tiếp đến phương ph p,
hình thức, phương tiện khi tuyên truy n v nội dung này.
2. Tuyên truyền giá trị văn hóa của tín ngưỡng
ho đến nay, gần như chưa có công trình nghiên cứu một cách hệ thống
và toàn diện v vấn đ tuyên truy n giá trị văn hóa của tín ngưỡng nói chung,
tuyên truy n GTVH của TNTM nói riêng, mà chủ yếu là những nghiên cứu có
đ cập đến, hoặc đ cập đến từng mặt, từng yếu tố trong tuyên truy n GTVH

của tín ngưỡng này. Vì vậy, trong nội dung này sẽ điểm qua những công trình
có đ cập đến các vấn đ có liên quan đến tuyên truy n giá trị văn hóa của tín
ngưỡng nói chung để từ đó làm cơ sở cho việc tìm hiểu các nội dung liên
quan đến tuyên truy n GTVH của TNTM trong đ tài luận án.
2.1. Các tài li đ cậ đến nội dung tuyên truy n quả
ớc
v í
ỡng
Quản l nhà nước v tín ngưỡng c ng là một nội dung quan trọng trong
tuyên truy n GTVH của TNTM Theo đó, một số công trình nghiên cứu tiếp cận
từ góc độ này, như s ch uan điểm, đường l i của Đảng về tôn giáo và những
vấn đề tôn giáo ở Việt Nam hiện nay của tác giả Nguyễn Hồng Dương với 4
chương, phản ánh khá rõ quá trình nhận thức của Đảng ta v vấn đ tôn giáo, tín
ngưỡng, công tác tôn giáo; những đặc điểm, tình hình tôn gi o, tín ngưỡng ở
nước ta hiện nay và kinh nghiệm trong giải quyết các vấn đ tôn giáo ở Việt
Nam, trong đó phân tích và hẳng định vai trò, tầm quan trọng của việc giữ gìn
và phát huy bản sắc văn hóa ân tộc trong tín ngưỡng, tôn giáo và dự o: “có lẽ
thời kỳ qu độ lên chủ nghĩa xã hội, theo chúng tôi văn hóa tín ngưỡng sẽ nổi


15
trội hơn ởi tín ngưỡng là văn hóa ân gian, được ân gian nuôi ưỡng Văn
hóa tín ngưỡng dù có chịu ảnh hưởng nào đó từ tôn gi o nhưng căn ản nó vẫn
là văn hóa căn cội Văn hóa của người Việt, o người Việt hun đúc, ồi đắp nên”
[30, tr. 50-51]. Ngoài ra, còn có Tài liệu phổ biến Pháp lệnh Tín ngưỡng, tôn
giáo và Văn bản pháp luật Việt Nam về tín ngưỡng, tôn giáo của Ban Tôn giáo
Chính phủ Đặc biệt là cuốn sách Tín ngưỡng tôn giáo và thực hiện chính sách
tín ngưỡng tôn giáo ở Việt Nam hiện nay, của Nguyễn Minh Khải (Chủ iên) đ
cập tình hình, đặc điểm c c tín ngưỡng, tôn giáo ở Việt Nam, trong đó có TNTM
và nêu quan điểm, chính s ch tín ngưỡng, tôn giáo của Đảng và Nhà nước ta…

Từ c c góc độ nghiên cứu khác, có thể kể đến những công trình, như Lễ
hội truyền th ng trong đời s ng xã hội hiện đại của các tác giả Đinh Gia
Khánh, Lê Hữu Tầng (Chủ biên); Về tín ngưỡng, tôn giáo Việt Nam hiện nay
của tác giả Đặng Nghiêm Vạn; Tín ngưỡng - mê tín của các tác giả Hà Văn
Tăng, Trương Thìn ( hủ biên); Góp phần tìm hiểu tín ngưỡng dân gian ở Việt
Nam của tác giả Nguyễn Đức Lữ (Chủ biên); Các hình thái tín ngưỡng, tôn
giáo ở Việt Nam và Văn hóa tâm linh của tác giả Nguyễn Đăng Duy; Sự tác
động của kinh tế th trường vào lễ hội tín ngưỡng của tác giả Lê Hồng Lý; Tín
ngưỡng tôn giáo và xã hội dân gian của Viện Nghiên cứu Tôn giáo; Một s
vấn đề về tín ngưỡng, tôn giáo ở Việt Nam hiện nay của tác giả Trương Hải
ường;... Các công trình nghiên cứu này trên cơ sở khắc họa khái quát v loại
hình tín ngưỡng và các hình thức sinh hoạt tín ngưỡng đặc sắc ở Việt Nam, đã
phác họa v vị trí, vai trò, những giá trị truy n thống của các loại hình tín
ngưỡng trong đời sống tâm linh của cộng đồng dân tộc, từ đó hẳng định tầm
quan trọng và những nội dung của tuyên truy n GTVH của c c tín ngưỡng
trong bối cảnh hiện nay. Ngoài ra, còn có một số bài nghiên cứu đăng trên c c
tạp chí, như ài “Ph t huy gi trị văn hóa tín ngưỡng truy n thống của các dân
tộc thiểu số hiện nay” của tác giả Lê Văn Lợi đăng Tạp chí L ch s Đảng, số
294, tháng 5-2015 trên cơ sở phân tích các GTVH phi vật thể trầm tích trong
c c tín ngưỡng truy n thống của đồng bào dân tộc thiểu số, c ng đưa ra một số
giải pháp có tính tham khảo trong việc bảo tồn và ph t huy văn hóa tín ngưỡng
có nghĩa tham hảo đối với tuyên truy n GTVH của TNTM, như nâng cao
nhận thức, x c định rõ chủ thể của việc bảo tồn và ph t huy, “ ảo tồn động” c c
loại hình văn hóa tín ngưỡng, làm cho văn hóa tín ngưỡng trở nên sống động


16
trong cộng đồng. Tác giả ao Văn Thanh trong ài Bảo tồn và phát huy những
giá tr văn hóa truyền th ng của tín ngưỡng dân gian Việt Nam đăng trên Tạp
chí Giáo dục Lý luận số 109, tháng 4-2006 đi vào l giải những hiện tượng tiêu

cực trong hoạt động tín ngưỡng ở nước ta c ng chỉ ra xu hướng vận động của
các hình thức tín ngưỡng ân gian làm tư liệu tham khảo để x c định các
phương hướng, giải pháp trong tuyên truy n GTVH của TNTM thời gian tới.
2.2. Các tài liệu liên quan đến tuyên truyền giá trị văn hóa của tín ngưỡng
- Nhận diện về giá tr văn hóa của tín ngưỡng nói chung:
Cuốn sách Tín ngưỡng và văn hóa tín ngưỡng ở Việt Nam do tác giả
Ngô Đức Thịnh chủ biên (2001) nghiên cứu sáu loại hình tín ngưỡng dân
gian tiêu biểu ở nước ta, trong đó trình ày v các yếu tố cấu thành tín
ngưỡng mang những GTVH, như điện thờ, lễ hội, các nghi lễ của TNTM
(mà tác giả gọi tên là Đạo Mẫu). Trong cuốn sách này, tác giả phân tích và
làm rõ mối quan hệ giữa tín ngưỡng và văn hóa ân gian; nhận diện những
giá trị và phản giá trị của tín ngưỡng trong việc chế định c c chính s ch đối
với tôn gi o, tín ngưỡng và bảo tồn văn hóa truy n thống của dân tộc.
Trong khuôn khổ của đ tài cấp Nhà nước KX.03.14/06-10: “ ảo tồn và
phát huy các giá trị văn hóa truy n thống Việt Nam trong đổi mới và hội nhập”,
tác giả Ngô Đức Thịnh còn chủ biên cuốn sách “Những giá tr văn hóa truyền
th ng Việt Nam”. Nội dung của cuốn sách bên cạnh những lý thuyết nghiên
cứu v giá trị và hệ giá trị tổng qu t văn hóa truy n thống Việt Nam, hi đi vào
phân tích v những GTVH ở từng lĩnh vực cụ thể, các tác giả c ng đ cập trực
tiếp đến những giá trị và phản giá trị của TNTM Trong đó, c c gi trị của tín
ngưỡng được đ cập đến ở cuốn sách này là giá trị nhận thức thế giới (thế giới
quan), giá trị nhân sinh, ý thức lịch sử và ý thức xã hội, GTVH nghệ thuật.
Một số ài o hoa học h c đi sâu phản nh sự tồn tại, iểu hiện của c c
GTVH của tín ngưỡng nói chung trong đời sống cộng đồng, tiêu iểu như: T c
giả Nguyễn Th i Sơn trong ài “GTVH và những khía cạnh tích cực trong đời
sống tâm linh”, Tạp chí Triết học số 8 (207), tháng 8-2008, khẳng định đời sống
tâm linh là một hình thức đặc biệt của ý thức con người và ý thức xã hội; hướng
đến thế giới tâm linh ường như là một nhu cầu trong đời sống tinh thần của con
người, đồng thời là một c ch để con người sống lương thiện hơn, tốt đẹp hơn.
Đời sống tâm linh còn tạo ra sự kết nối quá khứ - hiện tại - tương lai, có sức lan

17
truy n mạnh mẽ, tạo ra những cảm xúc, rung động thiêng liêng và o đó, có t c
dụng tập hợp, đoàn ết, gắn ó con người một cách có hiệu quả.
Hay tác giả Nguyễn Thọ Khang trong ài “Đặc điểm và giá trị văn hóa
của tín ngưỡng dân gian ở Việt Nam” đăng trên Tạp chí Nghiên c u Tôn giáo
số 120, tháng 6-2013 lại khẳng định những giá trị nổi bật và cốt lõi nhất trong
những GTVH truy n thống của tín ngưỡng dân gian ở Việt Nam là lòng yêu
nước nồng nàn và ý chí tự cường dân tộc, tức chủ nghĩa yêu nước Việt Nam….
- Về giá tr văn hóa của tín ngưỡng ở một s tộc người thiểu s :
Liên quan đến tuyên truy n GTVH của c c tín ngưỡng, còn phải kể đến các
bài viết, công trình bàn v giá trị của các thực hành văn hóa tín ngưỡng ở các tộc
người thiểu số Việt Nam. Chẳng hạn, ài “Tín ngưỡng vòng đời trong đời sống xã
hội của người Thái ở Việt Nam và một số vấn đ đặt ra hiện nay” của tác giả
Hoàng Thị Lan và Phạm Thanh Hằng, đăng trên Tạp chí Nghiên c u Tôn giáo số
116, tháng 2-2013, phân tích nhi u giá trị nhân văn, gi trị luân l , đạo đức và giá
trị nghệ thuật đặc sắc trong tín ngưỡng vòng đời của người Thái ở nước ta.
Tác giả Nguyễn Thị Yên trong các công trình nghiên cứu v tín ngưỡng
dân gian của người Tày, Nùng, Th i đ u dành những nội dung cần thiết để
bàn v các giá trị văn hóa nghệ thuật và nghĩa văn hóa xã hội của các hình
thức văn hóa tín ngưỡng trong đời sống của người Tày, Nùng, Thái. Chẳng
hạn, trong cuốn Then Tày, tác giả có dành riêng chương 4 với tiêu đ “Gi trị
của Then”, trong đó tập trung phân tích hai giá trị cơ ản là “Tính đa ạng và
thống nhất của Then” và “Gi trị văn hóa và xã hội của Then” [105, tr. 231 276]. Còn trong cuốn Tín ngưỡng dân gian Tày, Nùng, vấn đ giá trị của các
hình thức văn hóa tín ngưỡng Tày, Nùng được tác giả trình bày lồng ghép ở
chương 5 với tiêu đ “Vai trò của các hình thức văn hóa tín ngưỡng trong đời
sống của người Tày, Nùng” với việc chỉ ra 4 vai trò cơ ản của các hình thức
văn hóa tín ngưỡng Tày, Nùng là: 1) Góp phần bảo lưu c c hình thức văn hóa
nghệ thuật cổ truy n dân tộc; 2) Góp phần gìn giữ, bảo lưu c c thuần phong

mỹ tục (Đ cao truy n thống giáo dục gia đình - Củng cố ý thức đoàn ết gia
đình và cố kết cộng đồng - Đ cao tinh thần tôn sư trọng đạo); 3) Góp phần
làm nên sự đa ạng văn hóa ở c c địa phương Tày, Nùng; 4) Góp phần cân
bằng đời sống tinh thần, ổn định xã hội [106, tr. 359 - 396] Để chứng minh
cho luận điểm nói trên, ở phần 2 của cuốn sách này tác giả đã lần lượt giới


18
thiệu 7 nghi lễ tiêu biểu liên quan đến vòng đời người của người Tày, Nùng
(đ m tang, cấp sắc Then, Pụt, lễ đầy tháng của Pụt, lễ chúc thọ và chữa bệnh
của Then), ở mỗi ài đ u có mục bàn v giá trị văn hóa nghệ thuật và nghĩa
văn hóa xã hội của các nghi lễ [106, tr. 435 - 682]
ng theo mạch nghiên
cứu này, trong cuốn Đời s ng tín ngưỡng của người Tày ven biên giới Hạ
Lang, Cao Bằng, tác giả có ành chương 4 àn v “Vai trò của các hình thức
sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng trong đời sống người Tày khu vực biên giới Hạ
Lang, Cao Bằng” tập trung vào hai vấn đ : 1) Vai trò của đội ng thầy cúng
trong đời sống của người địa phương; 2) Vai trò của các hình thức văn hóa tín
ngưỡng trong đời sống người ân địa phương [107, tr. 220 - 257];…
Gần đây, trong cuốn Then giải hạn của người Thái Trắng ở th xã
Mường ay tỉnh Điện Bi n, ở phần giới thiệu nghi lễ, t c giả Nguyễn Thị Yên
c ng ành riêng mục 4 àn v “Gi trị của then Th i Trắng” với việc chỉ ra 4
gi trị tiêu iểu của then Th i Trắng là: 1) Giá trị bảo lưu tín ngưỡng dân gian
cổ truy n ; 2) Giá trị văn hóa nghệ thuật ; 3) Giá trị phản ánh lịch sử xã hội
tộc người Thái trong quá khứ ; 4) Giá trị nhân văn [109];…
Ta biết rằng các hình thức văn hóa tín ngưỡng nói chung của người Tày
(mo, then, pụt, ) và người Thái (then, mo, một,…) đ u là những nghi lễ
shaman có nhi u điểm tương đồng với các nghi lễ vòng đời người trong
TNTM. Việc tìm hiểu c c GTVH tín ngưỡng của các tộc người thiểu số theo
đó sẽ là việc làm cần thiết trong việc tham khảo x c định GTVH của TNTM,

một hình thức shaman tiêu biểu của người Việt, bởi trong việc thực hành
TNTM, c ng có rất nhi u nghi lễ theo vòng đời của con người.
Ở khía cạnh khác, trong bài “Tôn gi o tín ngưỡng với sự hình thành lối
sống của các tộc người tại chỗ ở Tây Nguyên” [112], tác giả Nguyễn Thị Yên lại
chỉ ra vai trò của tôn gi o tín ngưỡng đối với sự hình thành lối sống của các tộc
người tại chỗ Tây Nguyên trong truy n thống và trong cuộc sống đương đại.
3. Tuyên truyền giá trị văn hóa của tín ngưỡng thờ Mẫu ở đồng
bằng Bắc bộ
3.1. Các tài li đ cậ đến vấ đ tuyên truy n giá trị ă ó ủa
í
ỡng thờ Mẫu nói chung
ng như vấn đ tuyên truy n GTVH của tín ngưỡng nói chung, vấn đ
tuyên truy n GTVH của TNTM c ng mới được đ cập đến ở một số khía


19
cạnh trong các công trình, bài viết v TNTM. Theo đó, những công trình
nghiên cứu tiếp cận giá trị của TNTM từ nhi u góc độ đã góp phần làm rõ
GTVH của tín ngưỡng trên nhi u phương iện. Mặc dù không phải là tài liệu
tuyên truy n, song những công trình này là tư liệu tham khảo v nội dung
tuyên truy n GTVH của TNTM, đồng thời phản ánh một phương ph p,
phương tiện trong tuyên truy n GTVH của tín ngưỡng. Có thể điểm qua một
số tài liệu như sau:
- Các tài liệu đề cập đến vấn đề tuyên truyền giá tr văn hóa của tín ngưỡng
thờ Mẫu từ góc độ quản lý nhà nước và chủ thể của thực hành tín ngưỡng:
Cuốn sách Tín ngưỡng thờ Mẫu và nghi lễ hầu đồng do tác giả Ngô Đức
Thịnh và các tác giả Lưu Minh Trị, Trần Quang D ng đồng chủ biên là công
trình nghiên cứu có sự tham gia của nhi u nhà khoa học, nhà quản l và đội
ng trực tiếp thực hành TNTM. Một số bài viết của các nhà nghiên cứu, nhà
quản lý trong cuốn sách này, từ góc độ quản l , c ng đ cập đến vai trò, tầm

quan trọng và một số khía cạnh của công tác tuyên truy n trong giữ gìn và phát
huy giá trị văn hóa của tín ngưỡng, như c c ài viết “Đạo Mẫu Việt Nam - nhìn
từ góc độ quản l nhà nước” của tác giả Đặng Văn ài; “Một số suy nghĩ v
công tác quản l nhà nước đối với các hoạt động thờ Mẫu ở Việt Nam” của tác
giả Dương Văn Kh ; “ ông t c quản l nhà nước đối với hoạt động tín ngưỡng
thờ Mẫu tại c c đ n, điện thờ Mẫu ở Hà Nội” của tác giả Trần Quốc hiêm…
Bên cạnh đó, ài viết “Lên đồng và hành trình nhận ạng gi trị i sản”
của t c giả Lê Thị Minh L ẫn
iến của Fran Proschan, nhà ân tộc học
Hoa Kỳ v iện ph p để ảo vệ iểu đạt văn hóa đó là trao cho chủ thể quy n
tự ảo vệ và ph t huy những gi trị văn hóa của chính mình - là một gợi mở
trong việc x c định chủ thể trong tuyên truy n GTVH. C ng trong ài viết này,
t c giả đã đ cập đến một số phương ph p, phương tiện tuyên truy n cụ thể,
như trình iễn tự giới thiệu văn hóa, tọa đàm hoa học,…
Cuốn sách Tín ngưỡng thờ Mẫu T phủ - Ch n thi ng nơi cõi thực do
tác giả Trần Quang D ng ( hủ biên) với sự tham gia của một số thanh đồng
có uy tín trong đội ng thực hành TNTM, mặc dù cung cấp lượng kiến thức
khá phổ thông, dễ tiếp cận v tín ngưỡng, song c ng h i qu t, hệ thống cơ
bản đầy đủ các hình thức thực hành tín ngưỡng. Trong đó, c c t c giả trình
bày khá cụ thể, rõ ràng v cách thức tổ chức, tiến hành một số loại hình nghi


20
lễ trong TNTM Điểm đặc biệt trong cuốn sách là phần trình bày của chính
c c thanh đồng v những biến đổi trong thực hành tín ngưỡng có mặt t c động
tiêu cực đến những GTVH truy n thống của tín ngưỡng, như sự cách tân thái
quá trong trang phục, h t văn, cung c ch, lễ nghi hầu thánh, một số biểu hiện
thương mại hóa… Đây là nguồn tư liệu tham khảo bổ ích trong việc nhìn
nhận, đ nh gi v những GTVH của TNTM và những biến đổi của nó trong
bối cảnh hiện nay.

Trong ài “ àn v vai trò đồng thầy trong việc chấn hưng văn hóa thờ
Mẫu” [111, tr. 41 - 46], tác giả Nguyễn Thị Yên lại đi từ việc chỉ ra nguyên
nhân của các hiện tượng lệch chuẩn trong thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu hiện
nay, từ đó cho rằng c c đồng thầy với tư c ch là cha, là mẹ của các con nhang
đệ tử sẽ là những người góp phần quan trọng vào việc chấn hưng văn hóa thờ
Mẫu, bắt đầu từ chính bản hội của họ
ng trong ài viết này tác giả có đ
xuất v việc cần thiết phải có sự phối hợp tham gia của nhi u thành phần khác
nhau trong xã hội vào việc chấn hưng văn hóa thờ Mẫu, trong đó “ít nhất là
phải có: nhà khoa học, nhà quản l và c c thanh đồng, các tín chủ với tư c ch
là chủ thể của thực hành tín ngưỡng… ”
- Các tài liệu li n quan đến tuyên truyền giá tr văn hóa của tín ngưỡng
thờ Mẫu:
Học giả Léopold Michel Cadière, Chủ bút Tạp chí Bulletin des amis du
vieux e Hue (Đô thành hiếu cổ) (1914 - 1944) trong một số công trình nghiên
cứu của mình v tôn giáo tín ngưỡng của người Việt, có trực tiếp đ cập đến
TNTM và vị trí, vai trò của tín ngưỡng trong đời sống tâm linh của người Việt.
Những nghiên cứu của ông chủ yếu dựa trên quan sát việc thực hành tín
ngưỡng ở Huế và chưa đ cập trực tiếp đến GTVH của tín ngưỡng [46].
Năm 1959, Maurice Duran có công trình nghiên cứu bằng tiếng Pháp
v TNTM với tên gọi Điện thờ và nghi lễ hầu đồng ở Việt Nam [105]. Đây là
công trình nghiên cứu công phu, phản nh qu trình đi n dã của tác giả trong
suốt thời gian dài. Trong công trình này, tác giả tập trung mô tả nghi lễ lên
đồng - hình thức thực hành tín ngưỡng rất đặc sắc và đặt nó trong mối liên hệ
với Shaman gi o: “Nghi lễ này ường như gắn chặt với nghi lễ đối với Thánh
Mẫu từ xa xưa và c c uổi hầu đồng gắn với Shaman gi o” [105]. Bên cạnh
đó, t c giả còn ghi chép lại nhi u huy n tích lưu truy n trong dân gian v các