Vai trò của thống kê kinh tế chưa được quan sát trong việc đánh giá lại quy mô GDP

NGHIÊN CỨU – TRAO ĐỔI

VAI TRÒ CỦA THỐNG KÊ KINH TẾ CHƯA ĐƯỢC
QUAN SÁT TRONG VIỆC ĐÁNH GIÁ LẠI QUY MÔ GDP
ThS. Lê Văn Dụy*
Tóm tắt:
Tổng sản phẩm trong nước (Gross Domestic Product - GDP) là một chỉ tiêu thống kê phản
ánh tiềm lực kinh tế của một quốc gia. Phương pháp sản xuất là phương pháp cơ bản được sử
dụng để ước lượng GDP. Với phương pháp này, chất lượng chỉ tiêu GDP phụ thuộc lớn vào
mức độ bao phủ thống kê của các hoạt động kinh tế. Tuy nhiên, trên thực tế các nước còn gặp
vướng mắc với việc quản lý các hoạt động kinh tế chưa được quan sát (NOE), bài viết này làm
rõ vai trò của thống kê kinh tế NOE trong việc đánh giá lại quy mô GDP.
1. Mở đầu
Tổng sản phẩm trong nước là chỉ tiêu
thống kê phản ánh tiềm lực kinh tế của một
quốc gia và là chỉ tiêu quan trọng trong việc
nghiên cứu và hoạch định các chính sách
kinh tế - xã hội. Với lý do đó chất lượng chỉ
tiêu này có vai trò quan trọng ở tất cả các
quốc gia. Có ba phương pháp ước lượng chỉ
tiêu GDP, đó là phương pháp sản xuất,
phương pháp sử dụng và phương pháp thu
nhập. Trong đó, phương pháp sản xuất là
phương pháp cơ bản để ước lượng GDP, vì
nguồn thông tin thống kê cho phép tiếp cận
gần sát với giá trị thực của GDP của một
quốc gia. Với phương pháp sản xuất, chất
lượng chỉ tiêu GDP phụ thuộc lớn vào mức độ
bao phủ thống kê các hoạt động kinh tế. Mức
độ bao phủ thống kê các hoạt động kinh tế
càng đầy đủ, mức độ sát thực về quy mô của

GDP càng cao.

*

Nguyên Phó Viện trưởng, Viện Khoa học Thống kê,
Tổng cục Thống kê

Cho tới nay, hầu như tất cả các quốc
gia đều có hệ thống hạch toán kinh tế tương
đối hoàn thiện thông qua hệ thống đăng ký
hoạt động kinh doanh, mạng lưới thu thuế...
Tuy nhiên, trong thực tế, còn gặp vướng mắc
với việc quản lý các hoạt động kinh tế NOE,
nên ước lượng quy mô GDP chưa thực sự sát
với thực tế. Do vậy, khi tiến hành đánh giá lại
quy mô GDP, cần đặc biệt chú ý đến đo
lường các hoạt động kinh tế NOE. Để làm
được điều này thống kê có vai trò rất lớn.
2. Vai trò của thống kê kinh tế chưa
được quan sát trong việc đánh giá lại
quy mô GDP
Trong thực tế của nhiều quốc gia, để
ước lượng sát thực quy mô của GDP, người
ta tập trung vào việc làm sao bao phủ được
càng nhiều các đơn vị kinh tế chưa được
quan sát vào phạm vi tính toán GDP. Lý do
dễ thấy là các đơn vị quan sát được đã được
quản lý tương đối tốt thông qua công cụ là
hệ thống đăng ký kinh doanh, hệ thống thuế
của Nhà nước,… Trong khi đó, hệ thống quản

1



lý này chưa thể quản lý chặt chẽ được các
đơn vị kinh tế chưa được quan sát.
Nhận diện các đơn vị chưa được
quan sát
Khu vực NOE bao gồm 5 thành tố: (1)
Hoạt động kinh tế ngầm, (2) Hoạt động kinh
tế bất hợp pháp; (3) Hoạt động kinh tế phi
chính thức chưa được quan sát, (4) Hoạt
động kinh tế tự sản tự tiêu của hộ gia đình;
(5) Hoạt động kinh tế bị bỏ sót trong các
chương trình thu thập dữ liệu thống kê.
Ở Việt Nam các hoạt động kinh tế ngầm
và phi pháp cũng không được thừa nhận vì
vậy việc mở rộng phạm vi tính toán của GDP
chỉ tập trung vào các hoạt động kinh tế tự
sản tự tiêu của các hộ gia đình, các hoạt
động kinh tế phi chính thức chưa được quan
sát và hoạt động kinh tế bị bỏ sót trong các
chương trình thống kê chưa hoàn hảo..
Các hoạt động kinh tế tự sản tự tiêu của
các hộ gia đình, gồm: (i) Trong lĩnh vực
nông nghiệp được thể hiện dưới dạng các
hoạt động tạo ra các sản phẩm như: Thóc
gạo, rau màu, gia súc, gia cầm,… trồng trọt
và chăn nuôi nhưng không được trao đổi

trên thị trường mà đem tiêu dùng trong hộ
gia đình; (ii) Trong lĩnh vực công nghiệp là
các hoạt động tự tạo ra các các công cụ, vật
dụng như: Rổ rá, quang gánh, dần sàng… do
các hộ gia đình tự làm để sử dụng trong gia
đình, không để trao đổi trên thị trường; (iii)
Trong lĩnh vực dịch vụ bao gồm các hoạt
động như: Tự cắt tóc cho bản thân, tự sửa
chữa máy móc, thiết bị dùng cho sản xuất
kinh doanh,…
Các hoạt động kinh tế phi chính thức
chưa được quan sát, gồm: (i) Trong lĩnh vực
nông nghiệp được thể hiện dưới dạng các
hoạt động tạo ra các sản phẩm như: Thóc
gạo, rau mầu, gia súc, gia cầm,… trồng trọt

2

và chăn nuôi được đem đi trao đổi trên thị
trường từ các hộ gia đình với số lượng nhỏ
không phải đóng thuế, không phải đăng ký
kinh doanh; (ii) Trong lĩnh vực công nghiệp
là các hoạt động tự tạo ra các máy móc,
công cụ dùng cho sản xuất kinh doanh được
đem đi bán trên thị trường nhưng không
đăng ký hoạt động kinh doanh, không đóng
thuế cho nhà nước; các hoạt động làm ra
các vật dụng như: Rổ rá, dần sàng,… dùng
cho các hộ gia đình đem đi bán lấy tiền
không phải đóng thuế, không phải đăng ký

kinh doanh; (iii) Trong lĩnh vực dịch vụ bao
gồm các hoạt động như: Bán hàng nước,
hàng ăn, hoa quả,… dạng như “buôn thúng,
bán mẹt”. Nó cũng bao gồm cả các dịch vụ
sửa chữa máy móc thiết bị,… nhưng không
đăng ký kinh doanh và cũng không đóng thuế
cho Nhà nước.
Như vậy, khi cập nhật GDP cần sử dụng
các phương pháp thống kê thích hợp để ước
lượng chính xác các hoạt động kinh tế tự sản
tự tiêu của hộ gia đình và các hoạt động phi
chính thức.
- Đo lường khu vực kinh tế phi chính
thức, cần: Lập danh sách các đơn vị kinh tế
phi chính thức thuộc các ngành kinh tế khác
nhau; Tổ chức điều tra chọn mẫu các đơn vị
kinh tế phi chính thức để ước lượng giá trị
sản xuất và chi phí sản xuất cho các đơn vị
kinh tế phi chính thức theo ngành.
Lập danh sách các đơn vị kinh tế phi
chính thức dựa vào dữ liệu Tổng điều tra
kinh tế 5 năm/lần, cách làm như sau:
+ Trên cơ sở sơ đồ địa bàn điều tra,
tiến hành lập danh sách các đơn vị kinh tế
phi chính thức có trên địa bàn bằng phương
pháp quan sát trực tiếp các ngõ, xóm, các
hộ dân: Sáng đi quan sát và ghi lại các địa
điểm có người buôn bán kinh doanh, trưa lại
đi quan sát và ghi chép, tối tiếp tục đi quan


sát và ghi chép. Khi tiến hành Tổng điều tra,
dựa trên danh sách đã ghi chép lại được qua
các lần quan sát thực tế địa bàn, điều tra
viên sẽ đến nơi người làm công việc kinh
doanh để phỏng vấn theo một mẫu phiếu
được thiết kế sẵn. Người buôn bán vào buổi
sáng được phỏng vấn vào buổi sáng; người
buôn bán vào buổi trưa được phỏng vấn vào
buổi trưa và người buôn bán vào buổi tối
được phỏng vấn vào buổi tối. Bằng cách này
có được danh sách đầy đủ các đơn vị kinh tế
cơ sở làm quyền số cho việc tính toán giá trị
VA cho các ngành kinh tế. Mặt khác cũng có
được các thông tin cơ bản (cần được xác
định để đưa vào trong phiếu phù hợp với
mục đích) của các đơn vị kinh tế này.
+ Tiến hành điều tra chọn mẫu để ước
lượng giá trị sản xuất bình quân và hệ số chi
phí trung gian cho một đơn vị kinh tế chưa
được quan sát theo từng ngành kinh tế, dịch
vụ. Cuộc điều tra chọn mẫu có thể cài đặt
trong Tổng điều tra kinh tế theo dạng phiếu
dài, phiếu ngắn. Phần phiếu ngắn hỏi chung
cho tất cả các đơn vị kinh tế phi chính thức.
Phần phiếu dài hỏi sâu cho các đơn vị kinh
tế phi chính thức được chọn vào mẫu để hỏi
về doanh thu, chi phí sản xuất,… để tính giá
trị gia tăng bình quân cho một đơn vị kinh tế

chưa quan sát được theo từng ngành kinh
tế, rồi nhân (x) giá trị này với tổng số các
đơn vị chưa được quan sát của từng ngành
kinh tế để ước lượng VA cho chúng.
- Đối với hoạt động kinh tế tự sản tự tiêu
của các hộ gia đình: Việc ước lượng giá trị
gia tăng của các hoạt động kinnh tế tự sản
tự tiêu ở các hộ gia đình có thể dựa vào cuộc
Khảo sát mức sống dân cư. Trong phiếu điều
tra mức sống dân cư có những câu hỏi liên
quan đến hiện tượng tự sản, tự tiêu. Tuy
nhiên, để ước lượng được giá trị VA được tạo
ra bởi hoạt động này cần xem xét lại phiếu

điều tra và nếu thấy cần thu thập thêm
thông tin gì cần thiết cho việc ước lượng thì
cần cài đặt thêm câu hỏi vào phiếu điều tra
mức sống dân cư.
Tóm lại, quy mô GDP của các quốc gia,
trong đó có Việt Nam thường bị thấp hơn so
với thực tế, lý do cơ bản là hạch toán không
đầy đủ số lượng các đơn vị kinh tế cơ sở của
các ngành kinh tế, đặc biệt là các đơn vị kinh
tế cơ sở thuộc khu vực kinh tế phi chính thức.
Đại diện cho các đơn vị kinh tế này là những
người “buôn thúng bán mẹt” ở khắp các
đường phố của các đô thị cũng như ở các
vùng nông thôn. Tuy mang tên gọi là “buôn
thúng bán mẹt”, song thu nhập của các đơn
vị kinh tế này không phải là thấp. Mặt khác, ở

khu vực hộ gia đình các hoạt động kinh tế tự
sản, tự tiêu cũng khá lớn. Mặc dù Tổng cục
Thống kê cũng đã ước lượng đóng góp của
các hoạt động này cho GDP, song chắc chắn
vẫn còn bị bỏ sót và lượng VA được bổ sung
chưa chắc đã có tính chất thuyết phục. Vì
vậy, thống kê kinh tế khu vực chưa được
quan sát cần được quan tâm hơn nữa để quy
mô GDP sát với thực tế hơn.
Tài liệu tham khảo:
1. Báo Nhân dân điện tử, Chưa tính kinh
tế ngầm khi đánh giá lại quy mô GDP, Thứ
Sáu, 16/08/2019.
2. OECD (2000): Measuring the NonObserved Economy; A Handbook;
3. Tổng cục Thống kê (2019), Thông cáo

báo chí: Đánh giá lại quy mô tổng sản phẩm
trong nước;
4. Thủ tướng Chính phủ (2019), Quyết
định số 146/QĐ-TTg phê duyệt Đề án Thống
kê khu vực kinh tế chưa được quan sát, ngày
01/02/2019.

3