Giá trị và vấn đề tổ chức lựa chọn, lưu giữ, sử dụng tài liệu thuộc sở hữu của các gia đình nông dân

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

............................................................

VŨ THỊ VÂN

GIÁ TRỊ VÀ VẤN ĐỀ TỔ CHỨC
LỰA CHỌN, LƯU GIỮ, SỬ DỤNG TÀI LIỆU
THUỘC SỞ HỮU CỦA CÁC GIA ĐÌNH NÔNG DÂN

LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyên ngành: Lưu trữ học


Hà Nội - 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

............................................................

VŨ THỊ VÂN

GIÁ TRỊ VÀ VẤN ĐỀ TỔ CHỨC
LỰA CHỌN, LƯU GIỮ, SỬ DỤNG TÀI LIỆU
THUỘC SỞ HỮU CỦA CÁC GIA ĐÌNH NÔNG DÂN

Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Lưu trữ học
Mã số: 60 32 03 01

Người hướng dẫn khoa học: GS.TSKH Nguyễn Văn Thâm


Hà Nội - 2015


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đề tài “Giá trị và vấn đề tổ chức lựa chọn, lưu giữ,
sử dụng tài liệu thuộc sở hữu của các gia đình nông dân”
dân là công trình
nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các tài liệu và kết quả nghiên cứu trong
luận văn là chính xác và trung thực./.

Hà Nội, ngày 31 tháng 12 năm 2015
Tác giả

Vũ Thị Vân


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU................................................................................................3
1. Lý do chọn đề tài.....................................................................................3
2. Mục tiêu của đề tài..................................................................................4
3. Nhiệm vụ nghiên cứu..............................................................................4
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu..........................................................4
5. Lịch sử nghiên cứu vấn đề......................................................................5
6. Nguồn tư liệu tham khảo........................................................................9
7. Phương pháp nghiên cứu........................................................................9
8. Đóng góp của đề tài...............................................................................11

9. Bố cục của Luận văn.............................................................................11
Chương 1: THÀNH PHẦN, NỘI DUNG VÀ GIÁ TRỊ CỦA TÀI LIỆU
LƯU TRỮ THUỘC SỞ HỮU CÁC GIA ĐÌNH NÔNG DÂN.......................14
1.1. Những khái niệm cơ bản được sử dụng trong luận văn.................14
1.2. Thành phần và nội dung tài liệu lưu trữ các gia đình nông dân....17
1.3. Đặc điểm (tính chất) và các giá trị tiêu biểu của tài liệu lưu trữ các
gia đình nông dân......................................................................................23
1.3.1. Đặc điểm.........................................................................................23
1.3.2. Giá trị tiêu biểu...............................................................................26
Tiểu kết chương 1......................................................................................31
Chương 2: TÌNH HÌNH LƯU GIỮ VÀ SỬ DỤNG TÀI LIỆU THUỘC
SỞ HỮU CỦA CÁC GIA ĐÌNH NÔNG DÂN............................................32
2.1. Giới thiệu về địa bàn khảo sát...........................................................32
2.2. Tình hình lưu giữ, bảo quản tài liệu.................................................33
2.2.1. Ý thức lưu giữ giấy tờ, tài liệu........................................................33
2.2.2. Thành phần, nội dung tài liệu trong các gia đình nông dân ở Việt Nam. .33
2.2.3. Tình hình bảo quản tài liệu trong các gia đình nông dân...............36
2.2.4. Tình trạng vật lý của tài liệu trong các gia đình nông dân.............38
1


2.2.5. Sự mất mát tài liệu lưu trữ trong các gia đình nông dân................38
2.3. Tình hình sử dụng tài liệu lưu trữ trong các gia đình nông dân....39
2.4. Nhận xét..............................................................................................41
2.4.1. Sự giống nhau.................................................................................41
2.4.2. Sự khác nhau...................................................................................43
Tiểu kết chương 2......................................................................................45
Chương 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP VỀ TỔ CHỨC LƯU TRỮ TÀI LIỆU
TRONG CÁC GIA ĐÌNH NÔNG DÂN......................................................46
3.1. Tuyên truyền, giải thích cho người dân thấy rõ giá trị của tài liệu

lưu trữ trong các gia đình nông dân........................................................46
3.2. Phổ biến, hướng dẫn phương pháp và kỹ thuật bảo quản tài liệu 48
3.3. Nghiên cứu xây dựng mô hình quản lý, sử dụng tài liệu lưu trữ các
gia đình nông dân trong một địa bàn dân cư sinh sống.........................50
3.3.1. Mô hình của một số nước trên thế giới...........................................50
3.3.2. Mô hình của Việt Nam.....................................................................51
3.3.3. Xây dựng mô hình quản lý, sử dụng tài liệu lưu trữ các gia đình
nông dân trong một địa bàn dân cư sinh sống..........................................55
Tiểu kết chương 3......................................................................................61
KẾT LUẬN....................................................................................................62
TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................64
PHỤ LỤC

2


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Tài liệu lưu trữ là một trong những nguồn di sản văn hóa có giá trị đặc
biệt của mỗi dân tộc, phản ánh lịch sử hình thành và phát triển của quốc gia
một cách trung thực và sinh động. Khi nói đến tài liệu lưu trữ chúng ta
thường đề cập đến tài liệu chỉ sự sở hữu của nhà nước. Tuy nhiên, một phần
rất quan trọng và không thể thiếu, phản ánh đầy đủ và toàn diện lịch sử của
một quốc gia nói chung và các lĩnh vực khác trong đời sống xã hội nói riêng,
đó là tài liệu lưu trữ nhân dân, trong đó có tài liệu thuộc sở hữu của các gia
đình nông dân.
Tài liệu gia đình nông dân hình thành trong hoạt động của cả gia đình
và các thành viên. Chúng thường được lưu giữ nhằm xác nhận thông tin về
nhân thân, làm kỷ niệm, số khác dùng làm cơ sở khi cần đề nghị áp dụng
chính sách của Nhà nước cho cá nhân, giải quyết các vụ tranh chấp dân

sự...Tài liệu lưu trữ gia đình nông dân có giá trị không chỉ đối với các thành
viên và toàn gia đình mà còn có giá trị rất lớn đối với xã hội. Xuất phát từ nhu
cầu tự thân, từng cá nhân, gia đình đã có ý thức lựa chọn, lưu giữ một số giấy
tờ, tài liệu.
Theo Luật Lưu trữ năm 2011 khẳng định chính sách của Nhà nước
“Thừa nhận quyền sở hữu đối với tài liệu lưu trữ; khuyến khích tổ chức, cá
nhân hiến tặng, ký gửi, bán tài liệu lưu trữ của mình cho Nhà nước”.
Xuất phát từ thực tế hình thành và giá trị của loại tài liệu này, đã có một
vài khóa luận tốt nghiệp, đề tài nghiên cứu khoa học sinh viên, bài viết, bài
nghiên cứu, hội thảo khoa học nghiên cứu về vấn đề này cả về lý luận và thực
tiễn. Tuy nhiên, vẫn chưa được nhìn nhận và quan tâm đúng mức. Nhận thức
của mọi người về loại tài liệu này còn ở mức độ nhất định, ý thức lưu giữ, bảo

3


quản và sử dụng hiệu quả tài liệu trong các gia đình chưa cao. Chính vì vậy,
chúng tôi lựa chọn đề tài “Giá trị và vấn đề tổ chức lựa chọn, lưu giữ, sử
dụng tài liệu thuộc sở hữu của các gia đình nông dân”
dân làm đề tài luận văn của
mình, với mong muốn khẳng định giá trị của tài liệu lưu trữ gia đình nông dân,
đồng thời góp phần nâng cao nhận thức của người dân, của xã hội đối với việc lưu
giữ tài liệu phục vụ lợi ích của mỗi cá nhân, gia đình và xã hội.
2. Mục tiêu của đề tài
Đề tài của chúng tôi được thực hiện với mong muốn:
Một là, khảo sát thực tế việc lưu giữ, bảo quản và sử dụng tài liệu của
các gia đình nông dân đã giới hạn ở phạm vi nghiên cứu.
Hai là, đưa ra một số giải pháp về tổ chức lưu trữ tài liệu trong các gia
đình nông dân nhằm nâng cao chất lượng của việc lựa chọn, lưu giữ và sử
dụng loại tài liệu này.

3. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để thực hiện được những mục tiêu trên, chúng tôi tập trung giải quyết
một số nhiệm vụ chính sau:
Thứ nhất, nghiên cứu lý luận về tài liệu lưu trữ các gia đình nông dân
trên cơ sở các công trình đi trước và bổ sung thêm từ nghiên cứu của bản thân.
Thứ hai, khảo sát điều tra, phân tích tình hình thực tế việc lưu giữ, sử
dụng tài liệu trong các gia đình nông dân, từ đó có những nhận xét cụ thể.
Thứ ba, đề ra một số giải pháp về tổ chức lưu trữ tài liệu trong các gia
đình nông dân nhằm phục vụ lợi ích của cá nhân, gia đình và toàn xã hội.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: Với đề tài nêu trên, đối tượng nghiên cứu của
chúng tôi là những tài liệu hình thành từ các gia đình nông dân, không thuộc

4


diện nhà nước quản lý, gồm cả tài liệu do các gia đình sưu tầm được hoặc các
bài viết về họ.
Phạm vi nghiên cứu: do hạn chế về thời gian nên chúng tôi giới hạn
phạm vi nghiên cứu của đề tài ở việc lựa chọn, lưu giữ, sử dụng tài liệu thuộc
sở hữu của 80 hộ gia đình nông dân tại thôn Mạn Đê, xã Nam Trung, huyện
Nam Sách, tỉnh Hải Dương và 160 hộ gia đình nông dân tại thôn Trà Lâm, xã
Trí Quả, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh.
5. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Trên thế giới, một số nước đã quan tâm đến tài liệu lưu trữ nhân dân. Qua
khảo sát tài liệu, chúng tôi thấy Hàn Quốc và Thụy Sĩ là hai nước có thực tiễn về
các mô hình tài liệu lưu trữ nhân dân.
Tại Hàn Quốc, bên cạnh khu vực nhà nước, lưu trữ tư nhân hình thành
rất nhiều như “Quỹ Lưu trữ Dân chủ (2001), Lưu trữ Văn hóa khiêu vũ Hàn
Quốc (2009), Lưu trữ Nhạc truyền thống Hàn Quốc (2010), Lưu trữ Điện ảnh

Hàn Quốc (1991), Lưu trữ tài liệu Nghệ thuật Quốc gia (2010), Lưu trữ dân
gian Hàn Quốc tại bảo tàng dân tộc Hàn Quốc, Lưu trữ Lịch sử lao động
Hanae (2010) đã thành lập và hoạt động. Lưu trữ tại các cộng đồng địa
phương hoặc khu vực đang trong quá trình xây dựng dần dần” [40,35].
Tại Thụy Sĩ “Việc xã hội hoá công tác lưu trữ được phát triển rất sớm.
Vì vậy, số lượng tài liệu lưu trữ cá nhân, gia đình, dòng họ được quản lý trong
các kho lưu trữ của Nhà nước là rất lớn. Phải nói rằng, ở Thụy Sỹ, toàn dân có
thể đến các kho lưu trữ để khai thác tài liệu lưu trữ phục vụ tìm thông tin quá
khứ cho chính mình, như xác định tài sản, bất động sản; xác định thông tin về
nguồn gốc cá nhân để viết gia phả, tộc phả ...Những tài liệu này đương nhiên
có giá trị phục vụ yêu cầu nghiên cứu của toàn xã hội” [19,270].

5


Ở Việt Nam hiện nay, nếu so với các lĩnh vực khác của lưu trữ học nói
chung thì vấn đề tài liệu lưu trữ nhân dân nói chung và tài liệu trong các gia
đình nông dân nói riêng còn được nghiên cứu ít và có mức độ. Chưa có một
công trình nghiên cứu khoa học cấp nhà nước nào về vấn đề này, chỉ có số ít
xuất bản phẩm, khóa luận tốt nghiệp, nghiên cứu khoa học sinh viên, bài viết,
bài nghiên cứu, kỷ yếu, hội thảo, tọa đàm khoa học đề cập đến vấn đề này cả
về phương diện lý luận và thực tiễn.
Về xuất bản phẩm: theo tìm hiểu của chúng tôi, đến nay chưa có sách
giáo khoa, giáo trình giảng dạy chuyên sâu về vấn đề này, chỉ có xuất bản
phẩm của các tác giả PGS. Vương Đình Quyền, PGS. Nguyễn Văn Hàm,
PGS. TS. Vũ Thị Phụng với cuốn “Tổ chức và phát huy giá trị tài liệu lưu trữ
nhân dân”, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, 2013. Cuốn sách được biên soạn
sau Hội thảo quốc tế “Tổ chức và phát huy giá trị tài liệu lưu trữ nhân dân”
do ba trường đại học phối hợp đồng tổ chức, gồm Trường Đại học Khoa học
Xã hội và Nhân văn thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội (Việt Nam), Trường Đại

học Gakushuin (Nhật Bản) và Trường Đại học Myongji (Hàn Quốc) tại Hà
Nội, ngày 14 tháng 12 năm 2012. Hội thảo được các nhà khoa học đề cập chủ
yếu về tổ chức lưu trữ và phát huy giá trị tài liệu thuộc sở hữu của các cá
nhân, gia đình, dòng họ và các làng xã, các tổ chức xã hội.
Về khóa luận tốt nghiệp, báo cáo khoa học sinh viên chuyên ngành Lưu
trữ học và Quản trị văn phòng, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại
học Quốc gia Hà Nội: thời gian qua có khá nhiều công trình nghiên cứu về
mảng đề tài này.
Có hai khóa luận tốt nghiệp, năm 2008 của cử nhân Trung Ngọc Châu
(2008, KL287) về “Bảo tồn, bảo quản, quản lý và khai thác sử dụng tài liệu
lưu trữ cá nhân, gia đình, dòng họ và các làng xã - Thực trạng và giải pháp”
và khóa luận của Phạm Thị Huyền Trang (2010, KL349) về “Tìm hiểu ý thức

6


và việc lưu giữ tài liệu trong các gia đình Việt Nam hiện nay”. Nội dung hai
khóa luận giải quyết các nhiệm vụ như: tìm hiểu về tài liệu lưu trữ cá nhân,
gia đình, dòng họ và các làng xã để thấy được ý nghĩa, giá trị to lớn của loại
tài liệu này; nêu được thực trạng tình hình lưu giữ, bảo quản, quản lý và khai
thác sử dụng tài liệu trong nhân dân, từ đó đề ra các giải pháp.
Có một số công trình nghiên cứu khoa học sinh viên xung quanh vấn đề
tài liệu các cá nhân, gia đình, dòng họ, làng xã như: Trung Ngọc Châu,
Nguyễn Thị Thùy Linh (2007, KH331), “Bước đầu tìm hiểu về lưu trữ nhân
dân”; Thân Thị Mỹ Lan (2009, KH439), “Công tác lưu trữ tài liệu gia đình,
thực trạng và giải pháp”; Đỗ Thị Lan Anh, Nguyễn Thị Thơm (2009,
KH449), “Khảo sát ý thức của các gia đình trong việc lưu giữ các tài liệu
thuộc sở hữu cá nhân”; Trần Thị Dịu, Nguyễn Thị Thu Lan (2009, KH456),
“Khảo sát ý thức của sinh viên trong việc lưu giữ và sử dụng tài liệu thuộc sở
hữu cá nhân”; Ngô Thị Thuyên (2010, KH521), “Khảo sát ý thức của một số

dòng họ tại huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh trong việc lưu trữ các tài liệu
thuộc sở hữu cá nhân”; nhóm nghiên cứu Hoàng Thị Phương Anh, Nguyễn
Thị Khánh Hòa, Trịnh Thị Kiều, Nguyễn Thị Mai, Nguyễn Thị Phương
(2015), “Tìm hiểu thực trạng quản lý và bảo quản tài liệu trong gia đình”…
Các nghiên cứu trên đã đề cập đến một vài vấn đề có liên quan đến tài
liệu lưu trữ phi nhà nước.
Về các bài viết đăng trên các tạp chí có: Trần Hoàng, Đã đến lúc cần
có các kho lưu trữ nhân dân, Tạp chí Lưu trữ Việt Nam, số 5/2003; Trần
Hoàng, Bàn về khái niệm xã hội hóa công tác lưu trữ trong dự thảo Luật Lưu
trữ, Tạp chí Văn thư Lưu trữ Việt Nam, số 5/2011; Trần Việt Hà, Bàn về một
số giải pháp xã hội hóa công tác lưu trữ ở nước ta, Tạp chí Văn thư Lưu trữ
Việt Nam, số 7/2011; Hoàng Bá Thịnh, Giá trị và phương pháp khai thác tư
liệu và tài liệu lưu trữ trong nghiên cứu gia đình và giới, Tạp chí Văn thư Lưu

7


trữ Việt Nam, số 3/2012; Vũ Thị Phụng, Lưu trữ tài liệu trong các gia đình ở
Việt Nam qua khảo sát thực tế và các vấn đề cần nghiên cứu, Tạp chí Văn thư
Lưu trữ Việt Nam, số 2/3013; Nguyễn Cảnh Đương, Tài liệu lưu trữ tư - Kinh
nghiệm quản lý ở một số quốc gia trên thế giới, Tạp chí Dấu ấn thời gian, số
3&4/2013...Những bài viết trên đây cho thấy tài liệu lưu trữ nhân dân bắt đầu
đã được quan tâm nghiên cứu.
Tại hội thảo “Xã hội hóa công tác lưu trữ” ngày 21/12/2007 do Hội
Văn thư Lưu trữ Việt Nam tổ chức có bài của PGS Vương Đình Quyền “Về
tiềm năng và thành phần tài liệu lưu trữ nhân dân”; bài của GS.TSKH
Nguyễn Văn Thâm “Một số vấn đề xã hội hoá công tác lưu trữ đối với tài liệu
lưu trữ nhân dân”.
Tại hội thảo khoa học khai thác và phát huy giá trị của tài liệu lưu trữ
trong nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn, Hà Nội, tháng 12/2009 có bài

của Đoàn Thị Hòa “Giá trị sử liệu của tài liệu lưu trữ có xuất xứ cá nhân”;
bài của Nguyễn Thị Chinh “Vai trò của tài liệu lưu trữ cá nhân từ thực tế các
triển lãm tài liệu lưu trữ”...
Tại tọa đàm khoa học “Quy định về sở hữu tài liệu lưu trữ trong Luật
Lưu trữ”, Đại học Nội vụ Hà Nội, 2015 Trung tâm Khoa học và Công nghệ
văn thư - lưu trữ thuộc Cục Văn thư và Lưu trữ nhà nước có bài “Một số nội
dung trao đổi về vấn đề sở hữu tài liệu lưu trữ cá nhân, gia đình, dòng họ”.
Như vậy, kinh nghiệm của các nước về tài liệu lưu trữ nhân dân nói
chung và tài liệu lưu trữ các gia đình nói riêng có phần phong phú và đi trước
Việt Nam. Vấn đề lưu trữ tài liệu trong các gia đình ở Việt Nam đã bắt đầu thu
hút được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu, chủ yếu tập trung ở phong trào
nghiên cứu khoa học sinh viên. Tuy nhiên, các nghiên cứu nói trên mới chỉ
tập trung vào việc nghiên cứu bước đầu như tìm hiểu ý thức lưu giữ tài liệu
của nhà dân, phần khảo sát thực trạng đã có nhưng quy mô còn nhỏ, cũng
8


chưa có một đề tài nào đi sâu nghiên cứu về giá trị và vấn đề tổ chức lựa
chọn, lưu giữ, sử dụng tài liệu thuộc sở hữu của các gia đình nông dân để từ
đó đề xuất các phương pháp kịp thời. Vì vậy, trên cơ sở vận dụng những
thành tựu nghiên cứu của các đề tài trước, chúng tôi mạnh dạn chọn đề tài
trên làm luận văn cao học Lưu trữ học của mình.
6. Nguồn tư liệu tham khảo
Để thực hiện đề tài này, chúng tôi đã tham khảo các nguồn tư liệu sau:
- Các sách, tài liệu lý luận về khoa học nghiệp vụ lưu trữ.
- Một số luật và bộ luật về lưu trữ, di sản văn hóa, sở hữu trí tuệ, dân sự.
- Các bài viết đăng trên tạp chí Văn thư Lưu trữ Việt Nam, tạp chí Dấu
ấn thời gian, khóa luận tốt nghiệp, nghiên cứu khoa học sinh viên, kỷ yếu, hội
thảo, tọa đàm khoa học liên quan.
- Một số website có liên quan: ,

, , www.cpd.vn.
Và khảo sát tài liệu trong thực tế của 80 gia đình nông dân tại thôn Mạn
Đê, xã Nam Trung, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương và 160 gia đình nông
dân tại thôn Trà Lâm, xã Trí Quả, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh.
7. Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện đề tài này, chúng tôi đã kết hợp nhiều phương pháp với nhau:
- Phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, các quan điểm về nhận
thức của chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử.
- Các phương pháp cụ thể:
Phương pháp khảo sát, điều tra: bằng phiếu khảo sát và thông qua quan
sát, phỏng vấn, trao đổi, chụp ảnh.

9


Trong phạm vi đề tài, chúng tôi tiến hành khảo sát để lấy thông tin bằng
cách phát phiếu hỏi cho 240/749 hộ trong 2 thôn (chiếm 32,87% số hộ trong
thôn) và phỏng vấn trực tiếp một số gia đình nông dân hiện đang cư trú tại
thôn Mạn Đê, xã Nam Trung, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương và thôn Trà
Lâm, xã Trí Quả, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh.
Về cấu trúc bảng hỏi được thiết kế theo dạng câu hỏi đóng và dạng câu
hỏi mở. Bảng hỏi gồm 10 câu, trong đó có 8 câu hỏi đóng và 2 câu hỏi mở.
Trong 8 câu hỏi đóng, chúng tôi chia làm 3 nhóm xoay quanh các nội
dung sau:
+ Nhóm câu hỏi về các loại giấy tờ, tài liệu được lưu giữ trong các gia
đình nông dân (trong đó có câu hỏi về cơ cấu, thành phần gia đình để biết
được nhận thức của các gia đình về vai trò quan trọng của giấy tờ, tài liệu.
Sau đó, câu hỏi về các loại giấy tờ được lưu giữ hiện nay trong các gia đình
nông dân).
+ Nhóm câu hỏi về mục đích lưu giữ, sử dụng tài liệu (mục đích lưu

giữ, sử dụng tài liệu để làm gì?).
+ Nhóm câu hỏi về quản lý, bảo quản tài liệu (ai là người lưu giữ giấy
tờ, tài liệu, tài liệu được giữ lâu nhất, phương tiện bảo quản).
Câu hỏi mở xoay quanh ý nghĩa của việc lưu giữ, sử dụng tài liệu và việc
đã từng mất tài liệu hay chưa, lý do, khó khăn khi đánh mất tài liệu.
Phương pháp thu thập, xử lý thông tin: từ nhiều nguồn khác nhau như
khảo sát thực tế các bài viết đăng trên tạp chí Văn thư Lưu trữ Việt Nam, tạp
chí Dấu ấn thời gian, khóa luận tốt nghiệp, nghiên cứu khoa học sinh viên, kỷ
yếu, hội thảo, tọa đàm khoa học, các website có liên quan, từ đó xử lý chọn
lọc những thông tin liên quan đến mục đích nghiên cứu.

10


Phương pháp phân tích, tổng hợp: phân tích các nguồn tài liệu tham
khảo, phân tích số liệu thu được từ phiếu khảo sát và tổng hợp các nguồn
thông tin thu nhận được để sử dụng trong quá trình nghiên cứu, tìm ra điểm
giống và khác nhau của việc lưu giữ, bảo quản giấy tờ, tài liệu giữa 2 địa bàn
cư dân. Phương pháp này rất phù hợp với việc nghiên cứu, tìm hiểu một vấn
đề mới mẻ, chưa có nhiều tài liệu liên quan của chúng tôi.
Phương pháp so sánh: giúp chúng tôi thấy được điểm khác biệt giữa tài
liệu lưu trữ nhà nước với tài liệu lưu trữ nhân dân nói chung, tài liệu lưu trữ
gia đình nông dân nói riêng.
8. Đóng góp của đề tài
Luận văn của chúng tôi sẽ góp phần:
- Bổ sung thêm lý luận về tài liệu lưu trữ các gia đình nông dân.
- Kết quả của luận văn sẽ đưa ra một số giải pháp về tổ chức lưu trữ tài
liệu trong các gia đình nông dân.
9. Bố cục của Luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục,

phần nội dung luận văn gồm 3 chương:
Chương 1: Thành phần, nội dung và giá trị của tài liệu lưu trữ thuộc
sở hữu các gia đình nông dân.
Trong Chương này chủ yếu chúng tôi tìm hiểu về khái niệm tài liệu lưu
trữ các gia đình nông dân và một số khái niệm khác có liên quan. Đồng thời,
chúng tôi muốn đề cập đến thành phần, nội dung, đặc điểm, giá trị của tài liệu
trong các gia đình nông dân ở Việt Nam để từ đó có cái nhìn sâu sắc, toàn
diện hơn về giá trị đích thực của chúng.

11


Chương 2: Tình hình lưu giữ và sử dụng tài liệu thuộc sở hữu của các
gia đình nông dân.
Sau khi đã làm rõ các vấn đề về khái niệm để thấy được sự cần thiết
trong việc lưu giữ tài liệu, chúng tôi tiến hành việc khảo sát, nghiên cứu về
thực tế các tài liệu được lưu giữ, bảo quản, sử dụng ở các gia đình nông dân,
từ đó đưa ra những nhận xét.
Chương 3: Một số giải pháp về tổ chức lưu trữ tài liệu trong các gia
đình nông dân.
Từ những nghiên cứu, khảo sát thực tế và nhận xét đã trình bày ở
Chương 1 và Chương 2, chúng tôi đề xuất một số giải pháp về tổ chức lưu trữ
tài liệu trong các gia đình nông dân để các cá nhân, gia đình và xã hội có
những nhận thức sâu sắc hơn, có những biện pháp tốt hơn trong việc giáo dục,
nâng cao ý thức, tổ chức quản lý đối với tài liệu của cá nhân và gia đình mình.
Trong quá trình học tập và thực hiện luận văn, chúng tôi đã nhận được
sự giúp đỡ, hướng dẫn tận tình và tạo điều kiện của quý thầy cô, cơ quan công
tác, các pháp nhân và cá nhân có liên quan, các anh chị học viên khoá trên và
các học viên trong lớp. Với lòng biết ơn sâu sắc, chúng tôi xin gửi lời cảm ơn
chân thành đến:

- Ban Giám hiệu, Khoa sau Đại học, quý thầy, cô Khoa Lưu trữ học và
Quản trị văn phòng, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học
Quốc gia Hà Nội.
- Lãnh đạo và các anh chị em Cục Lưu trữ Văn phòng Trung ương Đảng.
- Lãnh đạo Văn phòng Công chứng Bình Minh.
- Chú Hồ Trọng Bấc và anh Trịnh Quang Tái - trưởng thôn tại 2 địa bàn
dân cư trực tiếp khảo sát.

12


- PGS. TS Nguyễn Văn Huy - nguyên giám đốc Bảo tàng dân tộc học
Việt Nam, Ths. Phạm Chí Thiện tại khu Trung, xã Tráng Liệt, huyện Bình
Giang, tỉnh Hải Dương.
- Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và lời tri ân sâu sắc đến
GS.TSKH Nguyễn Văn Thâm, thầy đã dành nhiều thời gian và tâm huyết, tận
tình chỉ bảo, hướng dẫn, động viên và tạo điều kiện cho chúng tôi hoàn thành
luận văn.
Trong quá trình thực hiện đề tài, mặc dù bản thân đã có nhiều cố gắng
song chắc rằng luận văn vẫn còn một số thiếu sót, hạn chế nhất định. Vì vậy,
chúng tôi rất mong nhận được sự quan tâm và các ý kiến góp ý của quý thầy
cô, các đồng nghiệp và bạn bè để luận văn được hoàn thiện hơn, đưa những
kết quả nghiên cứu giúp ích cho xã hội.
Xin chân thành cảm ơn./.
Hà Nội, ngày 31 tháng 12 năm 2015
Tác giả

Vũ Thị Vân

13

Chương 1: THÀNH PHẦN, NỘI DUNG VÀ GIÁ TRỊ CỦA TÀI
LIỆU
LƯU TRỮ THUỘC SỞ HỮU CÁC GIA ĐÌNH NÔNG DÂN
1.1. Những khái niệm cơ bản được sử dụng trong luận văn
Hiện nay, có rất nhiều khái niệm về gia đình của các nhà triết học, nhà
xã hội học, nhà tâm lý học…Nhìn chung, gia đình được hiểu theo 2 nghĩa.
Hiểu theo nghĩa rộng: gia đình có liên quan đến toàn gia tộc, những người có
cùng huyết thống. Hiểu theo nghĩa hẹp: gia đình là tập hợp người cùng sống
chung thành một đơn vị nhỏ nhất trong xã hội, gắn bó với nhau bằng quan hệ
hôn nhân và dòng máu. Trước đây, gia đình Việt Nam thường gồm có nhiều
thế hệ cùng chung sống (tứ đại đồng đường - ông bà, cha mẹ, con cái, cháu
chắt), nhưng hiện nay gia đình hạt nhân (2 thế hệ - bố mẹ và con cái) đang là
xu hướng phổ biến. Ở phạm vi đề tài này, chúng tôi xét gia đình ở nghĩa hẹp
(có từ 2 đến 4 thế hệ sống chung dưới một mái nhà).
Xuất phát từ nhu cầu của chính mình, mỗi gia đình và các thành viên
đều có ý thức lựa chọn và lưu giữ một số giấy tờ, tài liệu nhất định. Tài liệu
này có khi là của cả gia đình, có khi chỉ của một thành viên trong gia đình.
Theo Luật Lưu trữ năm 2011 “Tài liệu lưu trữ là tài liệu có giá trị
phục vụ hoạt động thực tiễn, nghiên cứu khoa học, lịch sử được lựa chọn để
lưu trữ”. Trong đó, “tài liệu là vật mang tin được hình thành trong quá trình
hoạt động của cơ quan, tổ chức, cá nhân”. Vật mang tin ở đây rất đa dạng
như giấy, phim ảnh ghi âm, thẻ tre, lá cọ, đá…
Theo PGS.TS Dương Văn Khảm “Tài liệu lưu trữ là tài liệu có giá trị
được lựa chọn từ trong toàn bộ khối tài liệu hình thành qua hoạt động của
các cơ quan, tổ chức và được bảo quản trong kho lưu trữ” [18,346].
Tài liệu lưu trữ có các đặc trưng cơ bản sau:

14

- Hình thành qua thực tiễn của xã hội, có một bản trong mỗi hồ sơ, có
nguồn sản sinh ra tài liệu.
- Là bản gốc, bản chính hoặc bản sao hợp pháp.
- Có giá trị pháp lý, làm bằng chứng chân thực cho các hoạt động quá khứ.
Cần phân biệt các khái niệm “Tài liệu lưu trữ”, “Tư liệu lưu trữ”,
“Hiện vật”.
PGS.TS Dương Văn Khảm định nghĩa “Tư liệu lưu trữ là tài liệu
không mang đủ tính chất như tài liệu lưu trữ, nhưng có giá trị tham khảo cho
các công trình nghiên cứu” [18, 416].
Còn theo Từ điển Tiếng Việt thì “Tư liệu là tài liệu sử dụng cho việc
nghiên cứu” [23, 1071].
Ví dụ: các xuất bản phẩm cổ, các tư liệu lịch sử, hồi ký, sách, được sử
dụng như một nguồn sử liệu bổ trợ cho các công trình nghiên cứu.
Theo Từ điển Tiếng Việt “Hiện vật là vật có thực để làm bằng cớ, để
chứng minh” [23,438]. Ví dụ: các hiện vật trưng bày tại bảo tàng, hiện vật của
thời đại đồ đá…
Có nhiều cách định nghĩa về tài liệu lưu trữ gia đình:
Vận dụng Điều 5, Luật Lưu trữ năm 2011 có thể hiểu: tài liệu lưu trữ
gia đình là tài liệu được hình thành trong quá trình hoạt động của cá nhân,
gia đình, có giá trị phục vụ thực tiễn, nghiên cứu khoa học, lịch sử được lựa
chọn để lưu trữ.
Theo PGS.TS. Dương Văn Khảm thì “tài liệu lưu trữ gia đình là toàn
bộ tài liệu hình thành trong quá trình sống và làm việc của những thành viên
trong gia đình” [18, 348].

15

Còn PGS. TS. Vũ Thị Phụng thì cho rằng “tài liệu lưu trữ gia đình là
những tài liệu được sản sinh trong quá trình hoạt động của mỗi gia đình,
thuộc sở hữu của các thành viên trong gia đình, được lựa chọn và lưu giữ để
phục vụ cho mục đích sử dụng của từng thành viên và toàn gia đình” [25, 80].
Theo chúng tôi, định nghĩa của PGS.TS Vũ Thị Phụng có phần đầy đủ,
toàn diện hơn định nghĩa thứ nhất và thứ hai vì nó đề cập thêm tính sở hữu và
mục đích sử dụng của tài liệu lưu trữ gia đình. Định nghĩa này bao hàm nội
dung của hai định nghĩa phía trước.
Tài liệu lưu trữ gia đình có thể chia làm 2 nhóm: tài liệu của các gia
đình tiêu biểu và tài liệu của những cá nhân, gia đình bình thường.
Tài liệu của các gia đình tiêu biểu (có các thành viên là các nhân vật
tiêu biểu, các nhà hoạt động trong các lĩnh vực khác nhau) như khoa học tự
nhiên, khoa học xã hội, văn hóa nghệ thuật…Những nhân vật này có ảnh
hưởng nhất định đối với xã hội trong từng hoạt động của mình và góp phần to
lớn vào sự phát triển chung của xã hội. Nhóm tài liệu này hiện được lưu giữ
và bảo quản tại Trung tâm lưu trữ quốc gia III.
Tài liệu của những cá nhân, gia đình bình thường, của đại đa số quần
chúng nhân dân hiện nay. Vì chúng không có tính tiêu biểu, tính điển hình nên
nhóm này không được đưa vào bảo quản tại các cơ quan lưu trữ nhà nước,
hiện chúng được lưu giữ tại các gia đình qua nhiều thế hệ.
Tài liệu lưu trữ gia đình là một bộ phận của tài liệu lưu trữ nhân dân.
Khái niệm “tài liệu lưu trữ nhân dân” đã được một số nước sử dụng
phổ biến, tuy nhiên, ở nước ta chỉ được đặt ra trong các công trình nghiên
cứu, trong hội thảo, hoặc được viết trong các bài báo đăng trên tạp chí chuyên
ngành. Riêng trong các văn bản quy phạm pháp luật thì khái niệm này hầu

16


như chưa được đề cập đến, mà được sử dụng khái niệm tương tự được gọi là

“tài liệu lưu trữ cá nhân, gia đình, dòng họ” coi như đại diện.
Một số tác giả cũng đã định nghĩa, hoặc giải thích về tài liệu lưu trữ
nhân dân, song còn có những ý kiến khác nhau, vì các giải thích đó phần
nhiều mang tính chất liệt kê tài liệu. Đến nay, một cách hiểu được coi là đầy
đủ nhất là: “Tài liệu lưu trữ nhân dân (Private archives) là từ dùng để chỉ
những tài liệu hình thành trong quá trình hoạt động của các cá nhân, gia
đình, dòng họ; các hiệp hội, các tổ chức phi chính phủ, các doanh nghiệp tư
nhân (gọi chung là tổ chức tư nhân)…được các chủ sở hữu lựa chọn, tổ chức
lưu giữ, bảo quản và sử dụng để phục vụ cho những nhu cầu, lợi ích của các
cá nhân, tổ chức” [24, 17].
Tổng hợp lại, chúng tôi hiểu:
“Tài liệu các gia đình nông dân là toàn bộ tài liệu hình thành trong
cuộc sống của mỗi gia đình nông dân và của các thành viên trong gia đình”.
“Tài liệu lưu trữ các gia đình nông dân là toàn bộ tài liệu hình thành
trong cuộc sống của mỗi gia đình nông dân, thuộc sở hữu của các thành viên
trong gia đình, được lựa chọn và lưu giữ để phục vụ cho mục đích sử dụng
của từng thành viên và toàn gia đình”. Vì, “Nông dân là người lao động
sống bằng nghề làm ruộng” [23, 740] nên tài liệu lưu trữ gia đình nông dân
chủ yếu có ở vùng nông thôn.
1.2. Thành phần và nội dung tài liệu lưu trữ các gia đình nông dân
Có nhiều cách phân loại tài liệu lưu trữ các gia đình nông dân. Chúng
tôi lấy vật mang tin của tài liệu làm căn cứ phân loại. Thành phần tài liệu lưu
trữ các gia đình nông dân bao gồm:

17


Tài liệu giấy: đây là loại hình tài liệu chiếm số lượng lớn trong các gia
đình nông dân vì nó được sản sinh ra trong cuộc sống thường ngày của người
dân với ruộng đồng, làng quê, mọi ghi chép phần lớn trên giấy. Nội dung gồm:

- Nhóm tài liệu về nhân thân: đó là các tài liệu phản ánh những thông
tin về tiểu sử, đặc điểm nhận dạng hay nơi cư trú của các cá nhân trong gia
đình (giấy khai sinh, chứng minh nhân dân, sổ hộ khẩu…).

Chứng minh nhân dân

Sổ hộ khẩu gia đình

- Nhóm tài liệu về sở hữu: gồm các loại giấy tờ, tài liệu chứng nhận
quyền sở hữu của từng cá nhân và toàn gia đình, được cơ quan có thẩm quyền
cấp chứng nhận và bảo vệ về quyền lợi (giấy chứng nhận quyền sử dụng đất,
di chúc, sổ tiết kiệm, giấy đăng ký xe máy, ô tô, giấy chứng nhận quyền sở
hữu đối với các tài sản, sáng tác…).

18


Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất

Di chúc

- Nhóm tài liệu về thành tích học tập, kết quả lao động và những đóng
góp của các thành viên và toàn gia đình: đây là những tài liệu được nhà nước
hay các cơ quan, tổ chức có thẩm quyền ghi nhận và tôn vinh đối với sự cố
gắng, nỗ lực, đóng góp của cá nhân và gia đình (giấy chứng nhận gia đình có
công với cách mạng, bằng khen, giấy khen, huân huy chương kháng chiến,
giấy chứng nhận gia đình văn hoá, các loại bằng cấp học tập, các chứng chỉ
ngắn hạn…).

Bằng tốt nghiệp đại học

Huân chương quyết thắng

- Nhóm tài liệu về ký ức, kỷ niệm: là các loại tài liệu được ghi chép
trong quá trình sống và hoạt động của từng thành viên và toàn gia đình, giúp

19


gợi lại những kỷ niệm vui, buồn trong quá khứ (gia phả, nhật ký, hồi ký, sổ
lưu bút, thư từ, sổ sách cá nhân…). Gia phả là gia sử, là tác phẩm mang tính
chất văn hóa của dòng họ, ngoài ghi chép việc phát tích của nguồn cội, quê
quán vị tổ tiên đầu tiên sinh ra dòng họ của mình, còn thể hiện diễn biến của
từng người trong các đời, kể cả những vinh quang cũng như thăng trầm của
dòng họ đã từng gắn bó. Gia phả là một vật thiêng liêng của tộc họ, nó đánh
thức mỗi người hướng về cội nguồn.

Nhật ký
Ngoài ra, trong các gia đình nông dân còn có các loại giấy tờ liên quan
đến các dịch vụ sinh hoạt hàng ngày, hàng tháng (phiếu thu tiền điện, tiền
nước, tiền mạng internet, sổ khám chữa bệnh, thẻ bảo hiểm y tế…).

20