Triết học chính trị J.J. Rousseau và ý nghĩa của nó đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
----------------------------------

NGUYỄN THỊ CHÂU LOAN

TRIẾT HỌC CHÍNH TRỊ J.J. ROUSSEAU VÀ Ý NGHĨA CỦA NÓ
ĐỐI VỚI VIỆC XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN
Ở VIỆT NAM HIỆN NAY

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

HÀ NỘI – 2014


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
----------------------------------

NGUYỄN THỊ CHÂU LOAN

TRIẾT HỌC CHÍNH TRỊ J.J. ROUSSEAU VÀ Ý NGHĨA CỦA NÓ
ĐỐI VỚI VIỆC XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN
Ở VIỆT NAM HIỆN NAY
Chuyên ngành:

CNDVBC &CNDVLS

Mã số:

62 22 80 05

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
1. PGS.TS. ĐẶNG HỮU TOÀN
2. TS. LƯU MINH VĂN

Xác nhận NCS đã chỉnh sửa theo Quyết nghị của Hội đồng đánh giá luận án
Người hướng dẫn khoa học

Chủ tịch hội đồng đánh giá
Luận án Tiến sĩ

TS. Lưu Minh Văn

GS.TS. Nguyễn Hữu Vui

HÀ NỘI - 2014


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các trích dẫn
trong luận án có xuất xứ rõ ràng. Các kết quả trình bày trong luận án là trung thực
và chưa từng được công bố trong bất kỳ một công trình nghiên cứu nào khác.
Hà Nội, ngày

tháng

năm 2014

Tác giả luận án

Nguyễn Thị Châu Loan


LỜI CẢM ƠN
Với tất cả sự kính trọng và biết ơn sâu sắc, tác giả xin chân thành cảm ơn
PGS.TS. Đặng Hữu Toàn và TS. Lưu Minh Văn đã tận tình hướng dẫn, động viên
trong suốt quá trình nghiên cứu và viết luận án để tác giả có thể hoàn thành bản luận
án này.
Xin chân thành cảm ơn tập thể các thầy cô, các cán bộ thuộc khoa Triết học,
phòng Đào tạo Sau đại học của trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại
học Quốc gia Hà Nội đã tận tình giúp đỡ và tạo điều kiện cho tác giả trong quá trình
viết luận án và làm các thủ tục bảo vệ.
Cuối cùng tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến gia đình, cơ quan và
bạn đồng nghiệp đã động viên giúp đỡ tác giả trong suốt thời gian nghiên cứu thực
hiện bản luận án.

Tác giả luận án

Nguyễn Thị Châu Loan


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .................................................................................................................. 3
Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI LUẬN ÁN..... 9
1.1. Tình hình nghiên cứu về những điều kiện và tiền đề ra đời triết học
chính trị Rousseau .............................................................................................. 9
1.2. Tình hình nghiên cứu về những tư tưởng triết học chính trị Rousseau ...... 11
1.3. Tình hình nghiên cứu về ý nghĩa của triết học chính trị Rousseau đối với
việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay ............................... 17

Chương 2. NHỮNG ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ RA ĐỜI TRIẾT HỌC CHÍNH
TRỊ CỦA ROUSSEAU ........................................................................................... 25
2.1. Những điều kiện kinh tế - xã hội cho sự ra đời triết học chính trị
Rousseau ............................................................................................................ 25
2.2. Những tiền đề tư tưởng cho sự ra đời triết học chính trị của Rousseau ..... 27
2.3. J.J. Rousseau: cuộc đời và tác phẩm ........................................................... 43
Chương 3. KHÁI NIỆM TRIẾT HỌC CHÍNH TRỊ VÀ NHỮNG TƯ TƯỞNG
NỀN TẢNG CỦA TRIẾT HỌC CHÍNH TRỊ ROUSSEAU ............................... 47
3.1. Khái niệm triết học chính trị và triết học chính trị Rousseau ..................... 47
3.2. Tư tưởng triết học chính trị Rousseau về nguồn gốc của sự bất bình đẳng,
về con người và các quyền tự nhiên .................................................................. 50
3.3. Tư tưởng của Rousseau về ý chí chung, chủ quyền tối cao và khế ước
xã hội ................................................................................................................. 67
Chương 4. TƯ TƯỞNG CỦA ROUSSEAU VỀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN THIẾT CHẾ THỰC HIỆN CÁC QUYỀN TỰ NHIÊN CỦA CON NGƯỜI ... 83
4.1. Tư tưởng của Rousseau về phương thức tổ chức và phân chia các
quyền lực nhà nước ............................................................................................ 83
4.2. Tư tưởng của Rousseau về sự phân định và kiểm soát các quyền lực
nhà nước ............................................................................................................. 93

1


Chương 5. Ý NGHĨA CỦA TRIẾT HỌC CHÍNH TRỊ ROUSSEAU
ĐỐI VỚI VIỆC XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN Ở VIỆT NAM
HIỆN NAY ............................................................................................................... 102
5.1. Những giá trị, hạn chế và ảnh hưởng của triết học chính trị Rousseau ...... 102
5.2. Khái niệm nhà nước pháp quyền và bối cảnh lịch sử đặc thù của việc
xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay.......................................... 116
5.3. Ý nghĩa của những tư tưởng nền tảng trong triết học chính trị Rousseau
đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay .................. 124

5.4. Ý nghĩa của tư tưởng Rousseau về nhà nước pháp quyền – thiết chế
thực hiện quyền tự nhiên đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở
Việt Nam hiện nay ............................................................................................. 134
KẾT LUẬN .............................................................................................................. 145
DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN
ĐẾN LUẬN ÁN ....................................................................................................... 149
TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 150

2


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Triết học chính trị là bộ phận của triết học nghiên cứu những nền tảng của đời
sống chính trị và toàn bộ cơ chế hoạt động của nó từ góc độ triết học. Triết học chính
trị có vị trí đặc biệt và ảnh hưởng lớn lao đến mọi lĩnh vực của đời sống chính trị - xã
hội trong mỗi quốc gia cũng như đến mối quan hệ giữa các quốc gia. Triết học chính
trị hiện nay là sự phát triển của lịch sử triết học chính trị của nhân loại. Bàn về vai trò
của việc nghiên cứu lịch sử triết học, trong đó có lịch sử triết học chính trị, Ph.
Ăngghen viết: “…Một dân tộc muốn đứng vững trên đỉnh cao của khoa học thì
không thể không có tư duy lý luận … Tư duy lý luận chỉ là một đặc tính bẩm sinh
dưới dạng năng lực của người ta mà có. Năng lực ấy cần phải được phát triển hoàn
thiện, và muốn hoàn thiện nó thì cho tới nay không có một cách nào khác hơn là
nghiên cứu toàn bộ triết học thời trước” [3, tr. 487-479].
Dưới đây là một số điểm thể hiện tính cấp thiết của đề tài luận án:
Thứ nhất, việc nghiên cứu các di sản tư tưởng vĩ đại của nhân loại, đặc biệt là
tư tưởng triết học chính trị của thời đại Khai sáng ở Tây Âu thế kỷ XVIII là quan
trọng và cần thiết, bởi vì các tư tưởng triết học chính trị trong thời đại ngày nay,
trong thế kỷ XX và XXI đã và đang chịu ảnh hưởng sâu sắc của các di sản đó. Việc
nghiên cứu này có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn, giúp chúng ta hiểu rõ nền tảng

của đời sống chính trị các nước phương Tây, những ảnh hưởng của nó đến nhiều
nước phương Đông, trong đó có Việt Nam.
Thứ hai, triết học chính trị là một chủ đề căn bản trong các tác phẩm của J.J.
Rousseau, một trong những nhà Khai sáng Pháp vĩ đại thế kỷ XVIII, người đã đặt
nền móng tư tưởng cho cuộc đại cách mạng tư sản Pháp 1789-1794 và cho cuộc đấu
tranh vì tự do, dân chủ ở khắp nơi trên thế giới. Với tinh thần đấu tranh cho sự phát
triển của xã hội, ông xuất phát từ lý tưởng tự do, bình đẳng và dành toàn bộ thời gian
và sức lực cho những tác phẩm của mình để bênh vực các quyền tự nhiên của con
người, đặc biệt là quyền tự do và bình đẳng. Với các quan niệm về ý chí chung, về
chủ quyền nhân dân hay quyền lực tối cao, về khế ước xã hội, tư tưởng triết học
3


chính trị của Rousseau đã trở thành nhân tố tác động mạnh mẽ đến tư tưởng cách
mạng của giai cấp tư sản Pháp. Cùng với tư tưởng triết học chính trị của
Montesquieu và của những nhà triết học Khai sáng khác, các tư tưởng triết học chính
trị của Rousseau là cơ sở quan trọng đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở
nhiều nước trên thế giới, đặc biệt là các nước phương Tây nhằm đảm bảo các quyền
tự nhiên chính đáng của con người như quyền sống, quyền tự do và quyền mưu cầu
hạnh phúc... Tư tưởng của ông về tự do và bình đẳng đã trở thành một nội dung cơ
bản của Tuyên ngôn nhân quyền và dân quyền của Pháp năm 1789. Nhiều nội dung tư
tưởng của ông có giá trị cho tới ngày nay. Tư tưởng triết học chính trị của ông có một
tầm ảnh hưởng đáng kể đến lịch sử tư tưởng phương Tây từ thế kỷ XVIII đến nay.
Phạm vi ảnh hưởng của tư tưởng triết học chính trị của ông không chỉ dừng lại ở
nước Pháp, ở châu Âu mà còn ở nhiều nước trên thế giới. Nhiều tư tưởng triết học
chính trị của Rousseau vẫn có ý nghĩa lớn lao đối với việc luận giải những vấn đề chính trị
đương đại.
Mặc dù có các xu hướng đánh giá khác nhau về những tư tưởng triết học chính trị
của Rousseau, nhưng cho đến nay ngày càng có nhiều người xem ông như một người đề
xướng, người phản kháng mạnh mẽ nhất đối với chế độ chuyên chế phong kiến, khi chế

độ này bác bỏ quyền tự do và bình đẳng của con người. Các cách hiểu trái ngược nhau của
các xu hướng này xuất phát từ các lập trường chính trị khác nhau và đều được luận giải
theo một cách nào đó từ những đoạn trích dẫn trong các tác phẩm của Rousseau. Chính vì
thế, cho đến nay, sự tìm hiểu về con người cũng như triết học chính trị của Rousseau vẫn
được tiếp tục.
Thứ ba, trong những thập kỷ vừa qua, tư tưởng triết học chính trị của
Rousseau trước hết là các tư tưởng về tự do và bình đẳng, về ý chí chung, về chủ
quyền nhân dân, về khế ước xã hội, về nhà nước pháp quyền, trong đó có phương
thức tổ chức, phân chia và phân định giữa quyền lập pháp, quyền hành pháp và
quyền tư pháp, về sự kiểm soát các quyền lực chính trị đã được du nhập vào Việt
Nam. Các tư tưởng đó có giá trị gợi mở trong quá trình xây dựng nhà nước pháp
quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân ở Việt Nam hiện nay. Những kiến
giải sâu sắc về bản chất và hệ quả của các hiện tượng “tha hóa” của quyền lực và
4


cách thức kiểm soát, loại bỏ sự tha hóa đó có không ít điểm còn giá trị trong cuộc
đấu tranh chống hiện tượng lạm quyền, tham nhũng, lãng phí và tình trạng suy
thoái đạo đức lối sống đang trở nên trầm trọng ở “bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng
viên” trong bộ máy nhà nước và trong hệ thống chính trị các cấp, có nguy cơ đe
dọa sự tồn vong của chế độ, như theo tinh thần Nghị quyết của Hội nghị IV và V
của Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam khóa XI.
Thứ tư, trong bối cảnh giao lưu hội nhập tư tưởng và toàn cầu hóa mọi lĩnh
vực của đời sống xã hội hiện nay, trong điều kiện phát triển các thành tựu vĩ đại của
công nghệ thông tin, đặc biệt internet với các kho tư liệu vĩ đại trong các thư viện
điện tử, việc nghiên cứu một cách có hệ thống các những tinh hoa tư tưởng nhân loại,
trong đó có tư tưởng triết học chính trị của Rousseau là hết sức quan trọng và cần
thiết, không chỉ nhằm hiểu rõ nền tảng và cơ chế hoạt động trong nhà nước pháp
quyền ở các quốc gia phương Tây, mà còn nhằm kế thừa, phát triển các thành tựu tư
tưởng của nhân loại và học hỏi các kinh nghiệm của thế giới đối với việc xây dựng lý

luận về nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay. Đặc biệt, chủ đề này càng trở
nên cấp thiết và có ý nghĩa hơn trong điều kiện hiện nay, khi vẫn còn tồn tại một số
điểm gây tranh cãi trong quá trình xây dựng lý luận về nhà nước pháp quyền xã hội
chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay.
Tuy nhiên, cho đến nay, ở Việt Nam, đề tài về triết học chính trị của Rousseau và
ý nghĩa của nó đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay chưa
được quan tâm nghiên cứu một cách có hệ thống và chưa được đánh giá đúng mức tương
xứng tầm của nó. Vì vậy, hiện nay, việc nghiên cứu một cách chuyên sâu về đề tài này ở
phương diện ý nghĩa của nó đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam, trở
nên thực sự cấp thiết. Với tất cả những lý do đó, tác giả luận án quyết định chọn đề tài
“Triết học chính trị J.J. Rousseau và ý nghĩa của nó đối với việc xây nhà nước pháp
quyền ở Việt Nam hiện nay” làm đề tài luận án Tiến sĩ của mình.
2. Mục đích và nhiệm vụ của luận án
Mục đích nghiên cứu:
Mục đích nghiên cứu của luận án là: làm rõ những tư tưởng cơ bản của triết
học chính trị Rousseau, đánh giá các giá trị, hạn chế, những ảnh hưởng của nó, từ
đó phân tích ý nghĩa của nó đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt
Nam hiện nay.
5


Nhiệm vụ nghiên cứu:
Để thực hiện mục đích trên, luận án có các nhiệm vụ nghiên cứu sau đây:
- Phân tích tổng quan tình hình nghiên cứu về đề tài “Triết học chính trị
của Rousseau và ý nghĩa của nó đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở
Việt Nam hiện nay”.
- Làm rõ những điều kiện và tiền đề ra đời tư tưởng triết học chính trị của
Rousseau.
- Phân tích làm rõ những tư tưởng cơ bản của triết học chính trị Rousseau bao
gồm những tư tưởng nền tảng của triết học chính trị và tư tưởng của ông về nhà nước

pháp quyền với tính cách là thiết chế thực hiện các quyền tự nhiên của con người.
- Đánh giá những giá trị, hạn chế và một số ảnh hưởng của triết học chính
trị Rousseau, từ đó phân tích ý nghĩa của một số tư tưởng cơ bản trong triết học
chính trị Rousseau đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam
hiện nay.
3. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của luận án
Cơ sở lý luận: Quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin, Tư tưởng Hồ Chí Minh và
các văn kiện của Đảng Cộng sản Việt Nam về nhà nước pháp quyền, về xây dựng nhà
nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân là những quan điểm nền tảng
cho việc nghiên cứu đề tài luận án. Ngoài ra, luận án còn kế thừa những công trình nghiên
cứu chuyên biệt thuộc lĩnh vực triết học và các khoa học lân cận như chính trị học, luật
học, v.v. có liên quan đến đề tài luận án.
Phương pháp nghiên cứu: Luận án sử dụng các phương pháp của phép biện
chứng duy vật trong việc nghiên cứu, trong đó phối hợp các phương pháp như phân
tích và tổng hợp, quy nạp và diễn dịch, so sánh, khái quát hóa, lôgíc và lịch sử,
phương pháp văn bản học, v.v..
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: Luận án có đối tượng nghiên cứu là triết học chính trị
Rousseau: những tư tưởng nền tảng của triết học chính trị về bất bình đẳng xã hội, về
con người, về các quyền tự nhiên của con người, về ý chí chung, về chủ quyền tối cao,
về khế ước xã hội và tư tưởng của ông về nhà nước pháp quyền với tính cách là thiết
6


chế thực hiện các quyền tự nhiên của con người. Trên cơ sở phân tích đánh giá nội
dung và những giá trị, hạn chế, ảnh hưởng của các tư tưởng triết học chính trị
Rousseau, luận án nghiên cứu làm rõ ý nghĩa của chúng đối với việc xây dựng nhà
nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay.
Phạm vi nghiên cứu: Luận án tập trung làm rõ những tư tưởng cơ bản, giá trị
hạn chế và ảnh hưởng của triết học chính trị Rousseau, chủ yếu trong tác phẩm

Luận về nguồn gốc và những cơ sở của sự bất bình đẳng giữa người với người và
tác phẩm Bàn về khế ước xã hội. Ngoài ra, luận án cũng đề cập đến một số tư tưởng
của Rousseau được thể hiện rải rác qua các tác phẩm khác như Luận về khoa học và
nghệ thuật, Về kinh tế chính trị.
5. Đóng góp mới của luận án
Luận án phân tích một cách khái quát những điều kiện và tiền đề ra đời tư
tưởng cơ bản của triết học chính trị Rousseau.
Luận án phân tích một cách có hệ thống những tư tưởng cơ bản của triết học
chính trị Rousseau, đặc biệt thông qua các văn bản không chỉ trong tác phẩm của ông
đã dịch ra tiếng Việt như Bàn về khế ước xã hội, mà còn trong các tác phẩm khác
của ông chưa được dịch ra tiếng Việt như Luận về nguồn gốc và những cơ sở của sự
bất bình đẳng giữa người với người, Luận về khoa học và nghệ thuật, Về kinh tế
chính trị. Các phân tích về tư tưởng cơ bản của triết học chính trị Rousseau được hệ
thống hóa và tập trung chủ yếu vào phương diện nhà nước pháp quyền như ý chí
chung, chủ quyền tối cao, khế ước xã hội, phương thức tổ chức và phân chia các
quyền lực nhà nước, sự phân định và kiểm soát các quyền lực nhà nước.
Luận án đánh giá một số giá trị, hạn chế và ảnh hưởng cơ bản của triết học
chính trị Rousseau, từ đó phân tích ý nghĩa của triết học chính trị Rousseau đối với
việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay trên cơ sở bối cảnh lịch sử
và các điều kiện đặc thù của việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của
dân, do dân, vì dân ở Việt Nam.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án
Ý nghĩa lý luận: Luận án này có thể coi là một trong những công trình nghiên
cứu chuyên sâu và có tính hệ thống ở Việt Nam về triết học chính trị Rousseau, tập
trung đặc biệt vào phương diện ý nghĩa của nó đối với việc xây dựng nhà nước pháp
quyền ở Việt Nam hiện nay.
7


Ý nghĩa thực tiễn: Luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho sinh viên, học

viên cao học và những người quan tâm nghiên cứu về lịch sử triết học phương Tây
nói chung, triết học chính trị và học thuyết chính trị Khai sáng Pháp nói riêng, cũng
như cho những người quan tâm đến các vấn đề lý luận và thực tiễn xây dựng nhà
nước pháp quyền trên thế giới và Việt Nam.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu và kết luận, danh mục tư liệu tham khảo, luận án bao gồm
5 chương 15 tiết.

8


Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
1.1. Tình hình nghiên cứu về những điều kiện và tiền đề ra đời triết học chính trị
Rousseau
Trong số các công trình thuộc loại này, có thể kể đến các công trình bằng
tiếng Việt, được viết bởi các tác giả Việt Nam hoặc được dịch từ tiếng nước ngoài ra
tiếng Việt như Đại cách mạng Pháp 1789 của A. Manfrêt (1965), Jean – Jacques
Rousseau (1996) của Phùng Văn Tửu, Lịch sử tư tưởng chính trị (2001) của các tác
giả Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, Triết học chính trị Montesquieu với
việc xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam (2006) của Lê Tuấn Huy, v.v.[40].
Trong cuốn Đại cách mạng Pháp 1789, sau khi phân tích sâu sắc bối cảnh
kinh tế, chính trị và xã hội nước Pháp trước cách mạng, A. Manfrêt đã khẳng định:
“Những nguyên nhân chủ yếu làm cho cách mạng không tránh khỏi: mâu thuẫn sâu
sắc giữa chế độ phong kiến và chủ nghĩa tư bản đã hình thành trong lòng chế độ ấy,
biểu hiện bằng quan hệ mâu thuẫn giai cấp, mâu thuẫn giữa đẳng cấp thứ ba với các
đẳng cấp có đặc quyền, đã tạo thành những yếu tố quyết định cuộc khủng hoảng
ngày càng sâu sắc của toàn bộ chế độ phong kiến” [65, tr. 34-35]. Tác giả cuốn sách
còn tập trung vào sự chuẩn bị tư tưởng cho sự ra đời của thế kỷ Ánh sáng với các nhà
tư tưởng Pháp như Montesquieu, Voltair, Diderot, v.v. và các nhà tham gia biên soạn

bách khoa thư khác.
Trong cuốn Jean – Jacques Rousseau (1996), tác giả Phùng Văn Tửu đi sâu
phân tích cuộc đời, con người và các tác phẩm của J.J. Rousseau, từ nỗi bất hạnh đầu
tiên của ông ở thời thơ ấu, từ cuộc sống lao động vất vả, lưu lạc nay đây mai đó để
mưu sinh cho bản thân và gia đình đến những bước ngoặt trong sự nghiệp và sáng
tạo của ông. Chính những trải nghiệm cuộc sống khiến ông gần gũi, cảm thông với
những người nghèo khó. Đây là một trong những điều kiện cho sự ra đời tư tưởng
triết học chính trị của Rousseau với tính cách là bước chuẩn bị cho Đại cách mạng
Pháp 1789 nhằm lật đổ chế độ phong kiến quý tộc.
Cuốn Lịch sử tư tưởng chính trị (2001) các tác giả Học viện Chính trị Quốc
gia Hồ Chí Minh đã dành chương VI để xem xét tư tưởng chính trị phương Tây thời

9


kỳ cận đại. Trong cuốn sách này, các tác giả đã đưa ra bức tranh khái lược về các
trào lưu tư tưởng chính trị của chủ nghĩa tự do như ở J.Locke, Montesquieu và sự kế
thừa ở Rousseau. Theo các tác giả này, học thuyết Rousseau về khế ước xã hội mang
đầy tính cách mạng. Một khi nhà nước được thành lập theo khế ước thì chế độ dân
chủ được đảm bảo, mọi người được tự do và khi nhà nước đó lạm quyền thì nhân dân
có quyền bãi bỏ. Theo họ, cũng như Montesquieu, Rousseau phân biệt quyền lập
pháp và quyền hành pháp. Tuy nhiên, khác với Montesquieu, Rousseau coi quyền lập
pháp là được thiết lập do khế ước xã hội, còn quyền lực hành pháp là phụ thuộc vào
quyền lập pháp. Nhằm ngăn ngừa việc tiếm quyền từ phía chính phủ, Rousseau đề
nghị tiến hành đại hội nhân dân định kỳ, để biểu quyết về trách nhiệm của chính phủ
[54, 151].
Trong cuốn luận án của mình nhan đề Triết học chính trị Montesquieu với việc
xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam (2006), Lê Tuấn Huy đã phân tích bối cảnh
và những tiền đề ra đời tư tưởng triết học chính trị của Montesquieu và Rousseau. So
sánh cách quan niệm của Montesquieu và Rousseau về con người, tác giả đi đến chỗ

so sánh kế thừa và cả sự khác biệt của tư tưởng triết học chính trị của Rousseau đối với
tư tưởng triết học chính trị của Montesquieu. Khác với Montesquieu cho rằng, về bản
chất, con người luôn có xu hướng lạm dụng quyền lực, và vì vậy, mọi quyền lực chính
trị cho dù là quyền lập pháp, quyền hành pháp và quyền tư pháp, đều cần phải được
kiểm soát, Rousseau lại có niềm tin sâu sắc vào ý chí chung, chủ quyền tối cao, đặc
biệt vào quyền lập pháp. Vì vậy, theo ông chỉ cần tập trung chủ yếu vào việc ngăn
chặn nguy cơ lạm quyền của chính phủ và cơ quan tư pháp [40].
Ngoài ra, thuộc loại tư liệu này, có một số luận văn như Tư tưởng triết học
chính trị của Machiavelli trong tác phẩm ―Quân vương‖ (2007), Luận văn Thạc sĩ
triết học của Tạ Thu Hằng, Vấn đề tự do và bình đẳng trong triết học S.Montesquieu
và J.J Rousseau trong tác phẩm Bàn về khế ước xã hội (2008), Luận văn thạc sĩ triết
học của Trần Hương Giang, Quan niệm của G. Locke về quyền sở hữu của con người
trong tác phẩm ―Khảo luận thứ hai về chính quyền‖ (2010) luận văn thạc sĩ của
Đặng Thị Loan…Hơn nữa, có thể kể đến một số bài viết đăng trên tạp chí Triết học
như “John Locke – Nhà tư tưởng lớn của phong trào Khai sáng” (số 2, 2001) của
Phạm Văn Đức, “Một số tư tưởng triết học chính trị của John Locke: Thực chất và ý
nghĩa lịch sử” (số 1, 2007) của Đinh Ngọc Thạch, v.v..
10


Liên quan trực tiếp đến loại tư liệu này, phải kể đến các bài viết của nhà triết
học Nga S.V. Zanin về nguồn gốc của các quan điểm chính trị xã hội của Rousseau
[169, tr. 19-26] hay về các nguồn gốc lý luận và đặc điểm của giả thuyết về trạng thái
tự nhiên ở Rousseau [171, tr. 477-485].
Các tư liệu và công trình nghiên cứu kể trên đã mang đến một bức tranh tổng
quan và trình bày các phân tích khác nhau liên quan đến các điều kiện kinh tế - xã hội
và văn hóa của Châu Âu nói chung và nước Pháp nói riêng trong thế kỷ XVII và
XVIII, đến tư tưởng chính trị của N. Machiavelli, T. Hobbes, J. Locke, S. Montesquieu
và một số nhà tư tưởng khái sáng Pháp khác với tính cách là những tiền đề ra đời triết
học chính trị của Rousseau. Một số trong các công trình ở trên đã đề cập đến cuộc đời

sự nghiệp của J.J. Rousseau và các đại biểu khác trong phong trào Khai sáng Pháp như
Montesquieu, Voltair, Diderot với tư tưởng triết học cơ bản của họ và mang đến cho
độc giả một bức tranh đa dạng về tư tưởng chính trị khai sáng Pháp từ nhiều góc nhìn
của các chuyên ngành khác nhau như về triết học, luật học, giáo dục học, chính trị học,
xã hội học v.v.. Tuy nhiên, do mục đích riêng của mình, các tư liệu này chỉ đề cập ít
nhiều đến các khía cạnh khác nhau, chưa phân tích một cách hệ thống những điều kiện
tiền đề ra đời triết học chính trị của Rousseau về phương diện ý nghĩa đối với việc xây
dựng nhà nước pháp quyền nói chung và ở Việt Nam nói riêng. Nhưng các tư liệu trên
là rất quan trọng và hữu ích cho luận án.
1.2. Tình hình nghiên cứu về những tư tưởng của triết học chính trị Rousseau
Ở Việt Nam, từ thời Pháp thuộc, đặc biệt vào đầu thế kỷ XX, các tư tưởng
triết học chính trị của Rousseau được nhắc đến không ít lần trong các Tân văn, Tân
thư cũng như trong các tư liệu sách báo du nhập từ nước ngoài, đặc biệt từ Trung
Quốc, Nhật Bản. Khi ấy, nhà cách mạng Trung Hoa Lương Khải Siêu đã dịch sang
tiếng Trung các tác phẩm của các nhà chính trị học của phương Tây như Locke,
Hobbes, Montesquieu, Rousseau và Bentham [60, tr. 5-6]. Trong nhiều thập kỷ kể từ
sau năm 1954, các tư tưởng của Rousseau cũng được đề cập đến ở mức độ nào đó
trong các cuốn sách tham khảo, các tài liệu nghiên cứu, các bài viết và các công trình
dịch thuật tiếng Việt từ tiếng Pháp, tiếng Anh, tiếng Nga, tiếng Trung liên quan đến
lịch sử tư tưởng chính trị hay lịch sử triết học phương Tây ở cả miền Bắc cũng như ở
miền Nam Việt Nam.
11


Năm 1992, Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh đã xuất bản cuốn Bàn về
khế ước xã hội do Hoàng Thanh Đạm dịch từ nguyên bản tiếng Pháp. Có thể nói, kể
từ thời điểm đó đến nay, ở Việt Nam xuất hiện các hàng loạt các công trình nghiên
cứu về triết học của J.J. Rousseau nói chung và tư tưởng chính trị của ông nói riêng.
Liên quan đến loại tư liệu về tư tưởng triết học chính trị của Rousseau, không
thể không nhắc đến các bài viết và phần giới thiệu của Hoàng Thanh Đạm với tư

cách là học giả được xuất bản trong cuốn Bàn về khế ước xã hội do ông dịch và tái
bản năm 2004.1
Có một số luận án, luận văn, các công trình, bài viết đề cập trực tiếp hay gián
tiếp ở mức độ nhất định đến triết học chính trị của Rousseau. Trong số này, có thể kể
đến một tài liệu hữu ích liên quan trực tiếp đến nghiên cứu về triết học chính trị J.J.
Rousseau là công trình Tư tưởng của J.J Rousseau về quyền tự do, về bình đẳng và
về Nhà nước (2006), Luận văn thạc sĩ triết học của của Nguyễn Thị Thanh Minh bảo
vệ tại Viện Triết học, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam. Tư tưởng về quyền tự do, về
bình đẳng và về Nhà nước là bộ phận quan trọng của tư tưởng triết học chính trị của
J.J. Rousseau. Đề cập đến tư tưởng về quyền tự do, bình đẳng, về nhà nước và nhà
nước pháp quyền trước Rousseau, công trình này tập trung chủ yếu vào tư tưởng của
Rousseau về quyền tự do, bình đẳng và tư tưởng của ông phần nào bàn về nhà nước
và nhà nước pháp quyền. Xem xét quan niệm của Rousseau về sự ra đời của nhà
nước trên cơ sở khế ước xã hội và quan niệm của ông về chủ quyền nhân dân, luận
văn nhận định: “Nhà nước pháp quyền theo quan niệm của Rousseau không phải là
sản phẩm của tôn giáo, mà là kết quả của sự thỏa thuận giữa người và người” [72, tr.
61]. Do khuôn khổ giới hạn của luận văn thạc sĩ, tác giả chỉ giới hạn ở những nội
dung này của triết học chính trị của J.J. Rousseau.
Luận văn thạc sĩ của Phạm Thị Thu Hương “Quan niệm về con người trong
triết học khai sáng Pháp” (2007) bảo vệ tại Khoa Triết học, Trường Đại học Khoa
học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, thì tập trung vào quan niệm về
con người ở một số nhà triết học Khai sáng Pháp, trong đó có J.J. Rousseau. Quan
1

Một phiên bản khác của tác phẩm Bàn về khế ước xã hội của Rousseau được dịch giả Dương Văn Hóa đưa ra
dưới tiêu đề Khế ước xã hội, có kèm theo lời giới thiệu và in tại Nxb Thế giới năm 2013. Theo chúng tôi,
phiên bản của dịch giả Hoàng Thanh Đạm vẫn là phù hợp hơn so với phiên bản mới này.

12

niệm về con người là một trong những tư tưởng nền tảng của triết học chính trị của
Rousseau, vì vậy các phân tích và đánh giả của tác giả ít nhiều có vai trò tích cực
nhất định đối với đề tài luận án. Tuy nhiên, mối quan tâm của công trình này chỉ
dừng lại ở chủ đề con người, ít chú ý đến các phương diện khác của tư tưởng triết
học chính trị.
Luận văn thạc sĩ triết học của Nguyễn Thị Châu Loan với chủ đề: Tư tưởng
cơ bản của Triết học chính trị J.J Rousseau trong tác phẩm Bàn về khế ước xã hội
bảo vệ năm 2007 tại Khoa Triết học, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại
học Quốc gia Hà Nội tập trung chủ yếu vào các tư tưởng chủ yếu của triết học
chính trị Rousseau chỉ trong phạm vi văn bản của tác phẩm Bàn về khế ước xã hội,
chưa tập trung nhiều vào tư tưởng của ông về nhà nước pháp quyền, đặc biệt chưa
phân tích đánh giá ý nghĩa của triết học chính trị của ông ở phương diện xây dựng
nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân ở Việt Nam hiện
nay. Tuy nhiên, luận văn này là cơ sở quan trọng về nội dung cho nghiên cứu của
luận án.
Đặc biệt, trong số các công trình liên quan trực tiếp đến triết học chính trị của
J.J. Rousseau, phải kể đến công trình Triết học chính trị Jean Jacques Rousseau và ý
nghĩa lịch sử của nó (2008), luận án Tiến sĩ triết học của Dương Thị Ngọc Dung,
luận án Tiến sĩ triết học, bảo vệ tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn,
Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh.
Sau khi khái lược nguồn gốc, quá trình hình thành và phát triển của triết học
chính trị của J.J. Rousseau, tác giả Dương Thị Ngọc Dung đi sâu phân tích chương 2
với hai nội dung cơ bản của triết học chính trị của J.J. Rousseau bao gồm 1) Phê phán
bất bình đẳng và tha hóa con người - điểm khởi đầu của triết học chính trị J.J.
Rousseau và 2) Triết học chính trị của J.J. Rousseau trong Bàn về khế ước xã hội và
Emile hay vấn đề giáo dục. Đối với tác phẩm Bàn về khế ước xã hội, tác giả tập trung
chủ yếu khái lược hai chủ đề “quan niệm thống nhất quyền lực và những ý tưởng về
nhà nước của dân, do dân, vì dân” và “Triết lý kiến tạo mẫu người công dân cho xã hội
dân chủ trong Emile hay vấn đề giáo dục”. Tuy nhiên, luận án trên chưa phân tích một

cách có hệ thống và chuyên sâu các nội dung khác của triết học chính trị Rousseau liên
quan đến ý chí chung, chủ quyền tối cao, khế ước xã hội, nhà nước pháp quyền và mối
13


quan hệ giữa các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp, cơ chế kiểm soát các quyền
lực, đặc biệt là quyền hành pháp. Trong chương 3, tác giả Dương Thị Ngọc Dung tập
trung làm rõ ý nghĩa lịch sử của triết học chính trị của J.J. Rousseau, trong đó khẳng
định giá trị và ảnh hưởng của triết học chính trị của J.J. Rousseau đối với cách mạng
thế giới và đặc biệt đối với mối liên hệ lịch sử giữa tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng
nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa và triết học chính trị J.J. Rousseau. Do chủ đích
riêng và kết cấu phù hợp với tên đề tài, công trình trên chưa khai thác và làm rõ được
một cách có hệ thống và sâu sắc ý nghĩa của các nội dung đa dạng khác nhau của các
tư tưởng triết học chính trị của J.J. Rousseau (như ý chí chung, chủ quyền tối cao, khế
ước xã hội, cơ cấu tổ chức và phân chia các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp, cơ
chế kiểm soát các quyền lực hành pháp và tư pháp) đối với việc xây dựng nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân ở Việt Nam hiện nay. Mặc dù có
cách tiếp cận khác gắn liền với sự phát triển các tư tưởng chính trị của J.J. Rousseau
qua các tác phẩm, các thời kỳ khác nhau, công trình trên là hữu ích, cần thiết và có giá
trị tham khảo cho nghiên cứu về đề tài luận án.
Trong một luận văn thạc sĩ khác với chủ đề: Vấn đề tự do và bình đẳng trong
triết học S.Montesquieu và J.J Rousseau trong tác phẩm bàn về khế ước xã hội, được
bảo vệ năm 2008 tại Khoa Triết học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn,
Đại học Quốc gia Hà Nội, tác giả Trần Hương Giang đã tập trung làm rõ sự tương
đồng và khác biệt giữa hai nhà tư tưởng khai sáng vĩ đại là S.Montesquieu và J.J
Rousseau trong cách tiếp cận đến vấn đề tự do và bình đẳng với tính cách là vấn đề
cốt lõi và xuất phát điểm của triết học chính trị trong phạm vi tác phẩm Bàn về khế
ước xã hội. Tuy nhiên, luận văn này chưa đề cập và phân tích các nội dung quan
trọng khác của triết học chính trị Rousseau và chưa xem xét các nội dung này được
trình bày trong các tác phẩm khác của ông. Sự khác biệt giữa hai nhà tư tưởng này về

cơ cấu tổ chức và phân chia các quyền lực nhà nước như các quyền lập pháp, hành
pháp và tư pháp chưa được chú ý đến.
Luận văn thạc sĩ Tư tưởng dân chủ của Jean Jacques Rousseau của tác giả Vũ
Thị Khuyên, bảo vệ năm 2009 tại Khoa Triết học, Trường Đại học Khoa học Xã hội
và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, lại chỉ tập trung vào một trong các vấn đề
quan trọng của triết học chính trị Rousseau là tư tưởng dân chủ. Sau khi phân tích bối
14


cảnh, tiền đề ra đời tư tưởng dân chủ của J.J. Rousseau, tác giả luận văn đi sâu vào
hai nội dung chính: 1) tư tưởng dân chủ của J.J. Rousseau trong thể chế chính trị liên
quan đến tự do, bình đẳng, ý chí chung, chủ quyền tối cao, khế ước xã hội và các
quyền lực chính trị; và 2) tư tưởng dân chủ của J.J. Rousseau trong giáo dục liên
quan đến tự do tư tưởng, quyền được giáo dục hay khát vọng về dân chủ và bình
đẳng; và giáo dục trẻ em biết yêu lao động, yêu nhân loại.
Ngoài ra, cũng có khá nhiều công trình khác bằng tiếng Việt được viết bởi các
tác giả Việt Nam hoặc được dịch từ tiếng nước ngoài khi trình bày về lịch sử các học
thuyết, các tư tưởng chính trị hay lịch sử triết học phương Tây có dành số trang nhất
định đề cập đến các nội dung khác nhau của triết học chính trị Rousseau. Trong số
này, phải kể đến các công trình như Triết học thời kỳ tiền tư bản chủ nghĩa, Triết học
khai sáng từ thế kỷ XVII đến đầu thế kỷ XIX (Nxb Sự thật, Hà Nội, 1962) của Viện
Hàn lâm Khoa học Liên Xô được dịch ra tiếng Việt, Lịch sử triết học (Nxb Chính trị
Quốc gia, Hà Nội, 1998) do giáo sư Nguyễn Hữu Vui làm chủ biên, Lịch sử các học
thuyết chính trị trên thế giới (2006) do Lưu Kiếm Thanh và Phạm Hồng Thái dịch,
cuốn Đại cương lịch sử triết học phương Tây (Nxb Tổng hợp, Thành phố Hồ Chí
Minh, 2006) của các tác giả Đỗ Minh Hợp, Nguyễn Anh Tuấn, Nguyễn Thanh, v.v..
Mặc dù là các tài liệu tham khảo quý giá cho nghiên cứu của luận án, các công trình
trên - do mục đích riêng của mình - chủ yếu tiếp cận một cách gián tiếp từ góc nhìn
của chính trị học, luật học, xã hội học, triết học... hoặc chưa tập trung phân tích một
cách chuyên sâu và có hệ thống về triết học chính trị của J.J. Rousseau ở phương diện

ý nghĩa của nó đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay.
Ở các nước trên thế giới, chủ đề triết học chính trị của J.J. Rousseau đã được
không ít các học giả quốc tế quan tâm nghiên cứu. Trong số này, không thể không
kể đến tác giả người Đức Iring Fetscher với cuốn Rousseaus politische Philosophie
(Triết học chính trị Rousseau, Frankfurt am Main, 1989); các tác giả người Anh
Stephen Ellenburg với tác phẩm Rousseau’s Political Philosophy (Triết học chính trị
Rousseau, Cornell University Press, Ithaca and London, 1976) và Mads Qvortrup với
tác phẩm The Political Philosophy of Jean – Jacques Rousseau. Impossibility of
reason (Triết học chính trị Jean – Jacques Rousseau. Tính bất khả của lý tính,
Manchester University Press, Manchester, 2003).
15


Trong tác phẩm Rousseaus politische Philosophie (Triết học chính trị
Rousseau, Frankfurt am Main, 1989), tác giả Iring Fetscher tập trung vào các nội dung
liên quan đến triết học chính trị Rousseau như sau: 1) Sự phê phán của J.J. Rousseau
đối với xã hội đương thời; 2) Quan niệm của J.J. Rousseau về con người và các vấn đề
đạo đức; 3) Nền cộng hòa theo quan niệm của J.J. Rousseau; 4) Những tiền đề đối với
việc kiến tạo và các phương tiện để duy trì nền cộng hòa; 5) J.J. Rousseau và cách
mạng Pháp. Theo tác giả, cần xem xét quan niệm của J.J. Rousseau về con người và
các vấn đạo đức như là cơ sở hay nền tảng triết học, từ đó có thể phân tích các tư
tưởng triết học chính trị của nhà tư tưởng Pháp vĩ đại này như là sự vận dụng nền tảng
trên cho các vấn đề chính trị thực tiễn liên quan đến nền cộng hòa như ý chí chung,
quyền lập pháp, quyền hành pháp với các hình thức chính phủ và quyền tư pháp.
Trong tác phẩm Triết học chính trị Rousseau (Rousseau’s Political Philosophy,
Cornell University Press, Ithaca and London, 1976), tác giả Stephen Ellenburg tập
trung khai thác các khía cạnh đặc thù của triết học chính trị Rousseau liên quan đến
quan niệm của ông về con người (trong đó có truyền thống tự do kế thừa từ J. Locke,
mối quan hệ giữa tự nhiên và xã hội, cái tôi, tự do, bình đẳng chính trị, tự do tuyệt
đối...), đến sự thống nhất và kỷ cương của cuộc sống cộng đồng (như sự chân thành,

lòng tốt tự nhiên, phẩm hạnh công dân, sự giản dị...) và đến quan niệm của ông về
công dân trong một nền cộng hòa thực. Như vậy, cách tiếp cận đối với triết học chính
trị của J.J. Rousseau trong tác phẩm này là khác so với cách tiếp cận của luận án, mặc
dù nó có thể hữu ích ở mức độ nào đó đối với nghiên cứu của luận án.
Trong tác phẩm Triết học chính trị Jean – Jacques Rousseau. Tính bất khả
của lý tính (The Political Philosophy of Jean – Jacques Rousseau. Impossibility of
reason, Manchester University Press, Manchester, 2003), tác giả người Anh Mads
Qvortrup lại tập trung vào tính không thể trên thực tế của nền dân chủ trực tiếp như
theo chủ trương của J.J. Rousseau. Sau khi xem xét cuộc đời, sự nghiệp và thời đại
của J.J. Rousseau, sự thức tỉnh mang tính cách mạng của ông với tính cách là người
cha tinh thần của đại cách mạng tư sản Pháp, tác giả tập trung phân tích tư tưởng lập
hiến của J.J. Rousseau (bao gồm nền dân chủ trực tiếp, sự kiểm soát, sự cân bằng và
sự tham dự của nhân dân), sự gắn kết ở J.J. Rousseau giữa “tâm hồn cổ đại” và tư
tưởng hiện đại, quan niệm của ông về tôn giáo, tín ngưỡng của công dân, đặc biệt tư
tưởng sâu sắc của ông về chủ nghĩa dân tộc.
16


1.3. Tình hình nghiên cứu về ý nghĩa của triết học chính trị Rousseau đối với việc
xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay
Loại các công trình nghiên cứu liên quan đến ý nghĩa của triết học chính trị
của J.J. Rousseau đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay
bao gồm hai nhóm nhỏ: (1) nhóm các công trình bàn về những giá trị, hạn chế, ảnh
hưởng của triết học chính trị của J.J. Rousseau và (2) nhóm các công trình bàn về
vấn đề xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay.
(1) Nhóm các công trình bàn về những giá trị, hạn chế, ảnh hưởng của triết
học chính trị của J.J. Rousseau
Có một số ít các công trình nghiên cứu bằng tiếng Việt thuộc nhóm này, trong
đó có thể kể đến Luận văn thạc sĩ triết học của Nguyễn Thị Châu Loan Tư tưởng cơ
bản của Triết học chính trị J.J Rousseau trong tác phẩm ―Bàn về khế ước xã hội‖

(2007), luận án Tiến sĩ của Dương Thị Ngọc Dung, Triết học chính trị Jean Jacques
Rousseau và ý nghĩa lịch sử của nó (2008), bài “J.J. Rousseau (1712 - 1778) nhà triết
học khai sáng Pháp mang lập trường chính trị cấp tiến – tả khuynh” của Nguyễn Thị
Bích Lệ, đăng trên Tạp chí Triết học, số 7, năm 2008.
Luận văn thạc sĩ triết học của Nguyễn Thị Châu Loan “Tư tưởng cơ bản của
Triết học chính trị J.J Rousseau trong tác phẩm ―Bàn về khế ước xã hội‖ (2007) đề
cập đến một số giá trị và hạn chế của tư tưởng triết học chính trị của Rousseau ở một
số trang trong phần kết luận của luận văn. Tuy vậy, các nhận định đó chưa được
phân tích sâu sắc, chưa đưa ra các đánh giá của các học giả khác nhau về triết học
chính trị Rousseau và chưa phân tích ảnh hưởng của triết học chính trị Rousseau đối
với sự phát triển tư tưởng chính trị sau này trong thế kỷ XIX, XX và hiện nay. Sự
phân tích các tư tưởng triết học chính trị của J.J. Rousseau mới dừng lại ở mức độ
của luận văn thạc sĩ, chưa thực sâu, dừng lại ở tác phẩm Bàn về khế ước xã hội, chưa
có sự so sánh với tư tưởng triết học chính trị của Montesquieu, chưa có sự phân tích
sâu sắc ý nghĩa của các tư tưởng triết học Rousseau từ phương diện xây dựng nhà
nước pháp quyền Việt Nam.
Luận án Tiến sĩ của Dương Thị Ngọc Dung, Triết học chính trị Jean Jacques
Rousseau và ý nghĩa lịch sử của nó (2008) đã dành chương 3 để bàn về ý nghĩa lịch
sử của triết học chính trị của J.J. Rousseau, trong đó chú ý đến giá trị và ảnh hưởng
của triết học chính trị của J.J. Rousseau đối với cách mạng thế giới như Đại cách
17


mạng Pháp 1789 hay đối với bước chuyển biến tư tưởng chính trị Việt Nam cuối thế
kỷ XIX đầu thế kỷ XX hay đối với sự ra đời của nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng
hòa năm 1945. Tuy nhiên, do chủ đích của mình, luận án của Dương Thị Ngọc Dung
chưa có phần phân tích đánh giá một cách có hệ thống về những giá trị và hạn chế
của triết học chính trị Rousseau, đặc biệt chỉ xem xét một cách khái lược ảnh hưởng
của triết học chính trị Rousseau ở phương diện ý nghĩa lịch sử, chưa phân tích một
cách sâu sắc ở phương diện lý luận ảnh hưởng của triết học chính trị Rousseau đến

các nhà tư tưởng, các trào lưu tư tưởng triết học chính trị sau này.
Trong bài viết “J.J. Rousseau (1712 - 1778) nhà triết học khai sáng Pháp
mang lập trường chính trị cấp tiến – tả khuynh”, đăng trên Tạp chí Triết học số 7,
năm 2008, tác giả Nguyễn Thị Bích Lệ đề cập khái lược đến khuynh hướng chính trị
cấp tiến, tả khuynh của tư tưởng chính trị của J.J. Rousseau. Tuy nhiên, bài viết cũng
chưa đi sâu phân tích những ảnh hưởng của lập trường chính trị này của J.J.
Rousseau đến các trào lưu tả khuynh sau này.
Trong các công trình viết bằng tiếng nước ngoài thuộc nhóm này, trước hết
phải kể đến các công trình viết bằng tiếng Nga như cuốn Hợp tuyển J.J. Rousseau:
ủng hộ và phản đối – Tư tưởng của J.J. Rousseau trong cảm nhận và đánh giá của
các nhà tư tưởng và các nhà nghiên cứu Nga (1752 – 1917), xuất bản năm 2005 tại
Nhà Xuất bản của Học viện Nhân văn Ki tô giáo Nga, St Petersburg [165]; bài viết
“Ý nghĩa có tính hệ thống của các luận văn chính trị của Rousseau đối với xã hội học
lý thuyết” của tác giả AF Filippov, trong: Các luận văn của J.J. Rousseau,
Mátxcơva, 1998 [188]; bài viết của tác giả Zanin S.V. nhan đề “Học thuyết của J.J.
Rousseau về các giá trị và các quan điểm chính trị của ông”, trong: Thông tin của
Trung tâm khoa học Samara, Viện Hàn lâm khoa học Nga, số 4 năm 2008 [172].
Cuốn Hợp tuyển J.J. Rousseau: ủng hộ và phản đối – Tư tưởng của J.J.
Rousseau trong cảm nhận và đánh giá của các nhà tư tưởng và các nhà nghiên cứu
Nga (1752 – 1917), xuất bản năm 2005, với 807 trang là một trong những tài liệu
tham khảo cần đặc biệt chú ý. Cuốn sách này bao gồm hàng loạt bài viết có liên
quan đến các giá trị, hạn chế và ảnh hưởng của tư tưởng triết học chính trị của J.J.
Rousseau, trong phần “Khế ước xã hội trong đánh giá của các nhà xã hội học và các
đại biểu Nga về triết học pháp quyền” như bài của A.S. Alekseev về học thuyết
18


chính trị của J.J. Rousseau trong quan hệ của nó với học thuyết của Montesquieu về
cân bằng quyền lực và về đánh giá của G. Kovalevsky về vấn đề này, bài của G.D.
Gurvich về “Rousseau và tuyên ngôn về các quyền – tư tưởng về các quyền không

thể tách rời của cá nhân trong học thuyết chính trị của Rousseau”, một số bài viết
của M.M. Kovalevsky, của Tsertelev D.N, của A. Divilkovsky về ảnh hưởng của
J.J. Rousseau đến nước Nga, đặc biệt đến L. Tolstoy. Theo G. Kovalevsky, không
có sự khác nhau cơ bản giữa học thuyết của J.J. Rousseau về chủ quyền nhân dân
và học thuyết của Montesquieu về cân bằng quyền lực, mà trái lại thậm chí quan
niệm của Montesquieu và Rousseau về mối quan hệ giữa quyền lập pháp và quyền
hành pháp là có sự tương đồng. Quan niệm này được A.S. Alekseev đánh giá và
chính xác hóa lại.
Bên cạnh đó, có thể kể đến các bài viết bằng tiếng Nga có liên quan như bài
“J.J. Rousseau và “lý thuyết phân quyền” trong thời cận đại” của S.V. Zanin đăng
trong: Những vấn đề chính sách pháp quyền và xã hội ở Nga năm 1999 [166]; “Học
thuyết của J.J. Rousseau về các giá trị và các quan điểm chính trị của ông” của S.V.
Zanin đăng trong Tin tức của Trung tâm khoa học Samara, Viện Hàn Lâm Khoa học
Nga, Số 4 (2008) [172]; “Tính mâu thuẫn của các quan điểm triết học lịch sử và
chính trị xã hội của Rousseau” của T.I. Oizerman đăng trong tạp chí Những vấn đề
Triết học, số 5 (2009) [179]; “Về đặc thù của lý thuyết khế ước của J.J. Rousseau”
của N.I. Filaretov đăng trong Những vấn đề hiện nay của của pháp quyền Nga, số 1
(2009) [187]. Các bài viết này đề cập đến những nhận định về các tư tưởng triết học
chính trị của J.J. Rousseau.
Ngoài ra, có thể kể đến các công trình khác viết bằng tiếng Anh, tiếng Đức có
liên quan như Der Widerspruch zwischen Mensch und Bürger bei Rousseau (Mâu
thuẫn giữa con người và công dân ở Rousseau) của Nils Ehlers, xuất bản năm 2004)
tại Göttingen; From Rousseau to Lenin. Studies in Ideology and Society (Từ
Rousseau đến Lenin. Nghiên cứu về hệ tư tưởng và xã hội) của Colletti, Lucio, được
John Merrington and Judith White dịch và xuất bản năm 1974 tại New York and
London; Klassiker der politischen Ideengeschichte von Platon bis Marx (Các nhà
kinh điển của lịch sử tư tưởng chính trị từ Platon đến Mác) của Walter ReeseSchaefer, xuất bản năm 2007 tại Munich và Wien; Rousseau. Eine Welt von
19

Widerständen (Rousseau. Một thế giới của những đối nghịch) của Jean Starobinski,
xuất bản năm 1993 tại Frankfurt am Main... Các cuốn sách này chủ yếu tập trung
phân tích những ảnh hưởng khác nhau của tư tưởng chính trị của Rousseau đến tư
tưởng chính trị xã hội châu Âu trong thế kỷ XX.
(2) Nhóm các công trình bàn về nhà nước pháp quyền và vấn đề xây dựng nhà
nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay
Có thể nói đây là nhóm công trình với số lượng lớn các đề tài cấp khoa học nhà
nước, các cuốn sách chuyên khảo, tham khảo và các bài viết vô cùng đa dạng không
chỉ bằng tiếng Việt, mà còn bằng tiếng Anh, tiếng Đức, tiếng Nga, tiếng Pháp.
Trước hết, phải kể đến Chương trình KX.04: ―Xây dựng Nhà nước pháp
quyền XHCN của dân, do dân, vì dân‖ bao gồm 9 đề tài trọng điểm cấp nhà nước.2
Đa số các đề tài Khoa học cấp Nhà nước trên tiếp cận đến vấn đề nhà nước pháp
quyền và việc xây dựng nhà nước pháp quyền từ nhiều góc độ khác nhau nhưng chủ
yếu từ góc độ luật học, chính trị học, xã hội học. Đề tài Cơ sở lý luận và thực tiễn về
Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân (2006), Đề tài Khoa học cấp
Nhà nước, mã số KX.04.01 do GS.VS. Nguyễn Duy Quý đã tiếp cận nhiều hơn từ
góc độ triết học. Từ các Đề tài Khoa học cấp Nhà nước này, xuất hiện nhiều các sách
chuyên khảo, tham khảo và các bài báo liên quan. Tuy nhiên, hầu hết các công trình
nghiên cứu trên ít đề cập đến ý nghĩa của triết học chính trị Rousseau đối với việc
xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay.
2

Có thể kể đến 9 đề tài trọng điểm cấp nhà nước như sau: (1) Cơ sở lý luận và thực tiễn về Nhà nước pháp
quyền XHCN của dân, do dân, vì dân (2006), Đề tài Khoa học cấp Nhà nước, mã số KX.04.01 do GS.VS.
Nguyễn Duy Quý, Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn Quốc gia chủ trì trong thời gian năm 2001–2005;
(2) Mô hình tổ chức và hoạt động của Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân trong giai đoạn
2001-2010, Đề tài Khoa học cấp Nhà nước, mã số KX.04.02, do GS. Đào Trí Úc, Viện Nghiên cứu Nhà nước
và Pháp luật chủ trì; (3) Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân dưới sự lãnh đạo của Đảng
Cộng sản Việt Nam (2006), Đề tài Khoa học cấp Nhà nước, mã số KX.04.03 do tác giả Tạ Xuân Đại, Ban Tổ
chức TW chủ trì; (4) Xây dựng mô hình tổ chức, phương thức hoạt động của Quốc hội và Chính phủ trong

Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân ở nước ta, Đề tài Khoa học cấp Nhà nước, mã số
KX.04.04 do GS. TS. Trần Ngọc Đường, Văn phòng Quốc hội chủ trì; (5) Xây dựng và hoàn thiện hệ thống
pháp luật đáp ứng yêu cầu của Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân, Đề tài Khoa học cấp
Nhà nước, mã số KX.04.05, do Vũ Đức Khiển, Uỷ ban Pháp luật Quốc hội chủ trì; (6) Cải cách các cơ quan
tư pháp, hoàn thiện hệ thống các thủ tục tư pháp nâng cao hiệu quả và hiệu lực xét xử của Toà án trong Nhà
nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân, Đề tài Khoa học cấp Nhà nước, Mã số KX.04.06, do tác giả
Uông Chu Lưu, Bộ Tư pháp chủ trì; (7) Cơ chế quan hệ của Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì
dân với các định chế xã hội ở Việt Nam hiện nay, Đề tài Khoa học cấp Nhà nước, mã số KX.04.07, do GS.TS.
Lê Văn Quang, Học Viện Chính trị Quân sự chủ trì; (8) Cải cách tổ chức và hoạt động của chính quyền địa
phương, đáp ứng yêu cầu của Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân, Đề tài Khoa học cấp Nhà
nước, mã số KX.04.08 do GS. Lê Minh Thông, Viện NC Nhà nước và Pháp luật chủ trì; và (9) Xây dựng đội
ngũ cán bộ, công chức đáp ứng đòi hỏi của Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân, Đề tài Khoa
học cấp Nhà nước, mã số KX.04.09 do Thang Văn Phúc, Bộ Nội vụ làm chủ nhiệm.

20


Tiếp đến, có thể kể đến các công trình đề cập đến lý luận nhà nước pháp
quyền và vấn đề xây dựng nhà nước pháp ở Việt Nam hiện nay. Đó là các cuốn
sách chuyên khảo, sách tham khảo có thể sắp xếp theo trật từ thời gian từ năm 1992
đến nay như Nhà nước pháp quyền: lịch sử và hiện đại (Nxb Thông tin khoa học
Xã hội, Hà Nội, 1993); Xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam - Một số vấn đề lý
luận và thực tiễn (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1996) của tác giả Nguyễn Văn
Niên; Xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam (Nxb Chính trị
Quốc gia, Hà Nội, 2005) do GS. Đào Trí Úc làm chủ biên; Xây dựng nhà nước pháp
quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong thời kỳ đổi mới (Nxb Chính trị Quốc gia, Hà
Nội, 2006) do các tác giả Nguyễn Văn Yểu và Lê Hữu Nghĩa làm đồng chủ biên;
Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và các định chế xã hội ở nước ta hiện nay
(Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006) của GS. Lê Văn Quang và tác giả Văn Đức
Thanh; Xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam: Lý luận và thực

tiễn (Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2010) của tác giả Nguyễn Văn Mạnh...
Bên cạnh đó, xuất hiện hàng loạt các luận án tiến sĩ bàn về lý luận và thực
tiễn của việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay như Tính phổ biến
và tính đặc thù trong xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam
(luận án tiến sĩ triết học, Học viện Chính trị - Hành chính Quốc gia Hồ Chí Minh,
2002) của Đào Ngọc Tuấn; Quan điểm của chủ nghĩa Mác- Lênin về Nhà nước với
việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Luận án tiến sĩ triết
học (Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội,
2009) của Trần Ngọc Liêu; Quan điểm của Mác, Ăngghen, Lênin về nhà nước xã hội
chủ nghĩa và việc vận dụng để xây dựng nhà nước của dân, do dân, vì dân ở Việt
Nam hiện nay (Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà
Nội, 2009) của Trương Quốc Chính, Vấn đề hình thức của Nhà nước pháp quyền xã
hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay, Luận án Tiến sĩ triết học (Học viện Chính trị Hành chính Quốc gia Hồ Chí Minh, 2011) của Mai Thị Thanh; Xây dựng nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa,
hiện đại hóa, luận án tiến sĩ triết học (Học viện Khoa học Xã hội, Viện Hàn lâm
Khoa học Xã hội Việt Nam, 2013) của Hoàng Thị Hạnh...
21