LUẬN án tư tưởng triết học của tôn trung sơn và ý nghĩa của nó

VIỆN HÀN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

TRỊNH THỊ HẰNG

TƢ TƢỞNG TRIẾT HỌC
CỦA TÔN TRUNG SƠN VÀ Ý NGHĨA CỦA NÓ

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

HÀ NỘI, 2020


VIỆN HÀN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

TRỊNH THỊ HẰNG

TƢ TƢỞNG TRIẾT HỌC
CỦA TÔN TRUNG SƠN VÀ Ý NGHĨA CỦA NÓ

Chuyên ngành: Triết học
Mã ngành: 92.29.001

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:
GS.TS. PHẠM VĂN ĐỨC

HÀ NỘI, 2020

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan Luận án là công trình nghiên cứu khoa học của riêng
tôi. Các kết quả nêu trong Luận án chưa được công bố trong bất kỳ công trình
khoa học nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận án đảm bảo tính
chính xác, nghiêm túc, tin cậy và trung thực.

TÁC GIẢ LUẬN ÁN

Trịnh Thị Hằng


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ...............................................................................................................1
CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÁC VẤN
ĐỀ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .............................................................6
1.1. Những công trình nghiên cứu liên quan đến bối cảnh xã hội và tiền đề tư
tưởng cho sự hình thành tư tưởng triết học của Tôn Trung Sơn ..........................6
1.2. Những công trình nghiên cứu liên quan đến tư tưởng của Tôn Trung Sơn
nói chung và tư tưởng triết học của ông nói riêng ..............................................12
1.3. Những công trình nghiên cứu, đánh giá về giá trị, ý nghĩa tư tưởng của Tôn
Trung Sơn và ảnh hưởng của nó đối với Việt Nam ............................................24
1.4. Nhận xét chung về các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài và
những vấn đề luận án cần tiếp tục nghiên cứu....................................................33
CHƢƠNG 2. CƠ SỞ HÌNH THÀNH TƢ TƢỞNG TRIẾT HỌC CỦA
TÔN TRUNG SƠN ............................................................................................35
2.1. Bối cảnh xã hội Trung Quốc giai đoạn cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX .35
2.2. Nguồn gốc lý luận cho sự hình thành và phát triển tư tưởng triết học của
Tôn Trung Sơn .....................................................................................................42
2.3. Con người và sự nghiệp hoạt động cách mạng của Tôn Trung Sơn ...........53

CHƢƠNG 3. TƢ TƢỞNG TRIẾT HỌC CỦA TÔN TRUNG SƠN ...........62
3.1. Tư tưởng triết học tự nhiên của Tôn Trung Sơn trong Tiến hóa luận .........62
3.2. Nhận thức luận của Tôn Trung Sơn qua thuyết “Tri nan hành dị” .............72
3.3. Tư tưởng triết học chính trị - xã hội của Tôn Trung Sơn trong Chủ nghĩa
Tam dân ................................................................................................................83
CHƢƠNG 4. GIÁ TRỊ VÀ Ý NGHĨA TƢ TƢỞNG TRIẾT HỌC CỦA
TÔN TRUNG SƠN ......................................................................................... 108
4.1. Giá trị, ý nghĩa trên phương diện thế giới quan và nhận thức luận ......... 108
4.2. Giá trị và ý nghĩa của tư tưởng triết học Tôn Trung Sơn đối với thực tiễn
cách mạng Trung Quốc thời kỳ Cận đại ...........................................................118
4.3. Một số hạn chế của tư tưởng triết học Tôn Trung Sơn............................. 124
KẾT LUẬN ...................................................................................................... 147
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 150


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của luận án
Tôn Trung Sơn (1866-1925) là nhà cách mạng dân chủ tư sản Trung Quốc
cận đại, lãnh tụ của cách mạng Tân Hợi (1911) - cuộc cách mạng lật đổ chế độ
phong kiến tồn tại hàng nghìn năm ở Trung Quốc để lập nên một chế độ mới.
Ông cũng là người đưa ra Chủ nghĩa Tam dân với những nội dung cơ bản là
dân tộc độc lập, dân quyền tự do và dân sinh hạnh phúc. Những tư tưởng của
Chủ nghĩa Tam dân không chỉ có ý nghĩa đối với phong trào cách mạng lúc đó,
mà còn có ý nghĩa đối với giai đoạn hiện nay. Tôn Trung Sơn không chỉ là lãnh
tụ của phong trào cách mạng, phong trào giải phóng dân tộc của Trung Quốc,
mà còn là một nhà cải cách, một nhà tư tưởng, một nhà triết học với nhiều tư
tưởng sâu sắc.
Trong những năm đầu thế kỷ XX, phong trào cách mạng ở Trung Quốc nói
chung, Chủ nghĩa Tam dân của Tôn Trung Sơn nói riêng, đã ảnh hưởng lớn đến
phong trào yêu nước và cách mạng Việt Nam lúc đó, ảnh hưởng đến các nhà yêu

nước Việt Nam như Phan Bội Châu và Hồ Chí Minh, v.v.. Chủ tịch Hồ Chí
Minh trong quá trình hoạt động cách mạng ở Trung Quốc đã từng tiếp xúc với
Tôn Trung Sơn. Hồ Chí Minh cũng đánh giá rất cao tư tưởng của Tôn Trung
Sơn và “nguyện là học trò nhỏ của Tôn Trung Sơn”. Trong quá trình lãnh đạo
cách mạng Việt Nam, Hồ Chí Minh đã tiếp thu, vận dụng và phát huy những tư
tưởng của Tôn Trung Sơn vào thực tiễn cách mạng Việt Nam. Vì vậy, việc
nghiên cứu tư tưởng Tôn Trung Sơn là hết sức quan trọng, không chỉ góp phần
làm rõ thêm giai đoạn đầu của cách mạng Việt Nam, mà còn giúp hiểu thêm tư
tưởng Hồ Chí Minh, Phan Bội Châu và các nhà cách mạng Việt Nam khác.
Ở Đài Loan, Tôn Trung Sơn được xem là “Quốc phụ”, là lãnh tụ vĩ đại của
hòn đảo này. Việc tôn thờ Tôn Trung Sơn ở Đài Loan mang ý nghĩa về mặt
tinh thần rất lớn đối với người dân nơi đây. Không chỉ vậy, nghiên cứu những

1


học thuyết, tư tưởng của Tôn Trung Sơn, phát huy những giá trị tư tưởng của
ông trong xã hội hiện đại luôn thu hút sự quan tâm nghiên cứu của nhiều nhà
khoa học. Bằng chứng là, nhiều viện nghiên cứu, trung tâm nghiên cứu về Tôn
Trung Sơn đã được thành lập ở Đài Loan và rất nhiều công trình, sách, các bài
nghiên cứu về cuộc đời, tư tưởng, học thuyết, Chủ nghĩa Tam dân của Tôn
Trung Sơn đã được xuất bản. Ở Trung Quốc, thời gian gần đây nổi nên xu
hướng nghiên cứu tư tưởng của Tôn Trung Sơn với sự nghiệp hiện đại hóa,
cũng như những vấn đề trong xã hội hiện đại. Điều đó cho thấy, tư tưởng của
Tôn Trung Sơn ngoài những nội dung tư tưởng cách mạng, còn chứa đựng
nhiều giá trị dân chủ, pháp quyền, rất có ý nghĩa đối với giai đoạn hiện nay,
nhất là trong việc phát huy dân chủ, xây dựng nhà nước pháp quyền, v.v..
Ở Việt Nam, Tôn Trung Sơn đã được nhiều nhà nghiên cứu đề cập trên một
số phương diện như giới thiệu về cuộc đời, thân thế sự nghiệp, về Chủ nghĩa
Tam dân, về cách mạng Tân Hợi, về ảnh hưởng của Tôn Trung Sơn đối với cách

mạng Việt Nam và các nhà cách mạng tiền bối Việt Nam. Tuy nhiên, những
nghiên cứu chuyên sâu về tư tưởng triết học của Tôn Trung Sơn còn chưa nhiều,
chủ yếu mới chỉ được đề cập một cách lồng ghép trong một số công trình.
Với mong muốn đi sâu tìm hiểu tư tưởng triết học của Tôn Trung Sơn, chỉ
ra giá trị, ý nghĩa của những tư tưởng đó, nhằm góp phần bổ sung vào việc
nghiên cứu về Tôn Trung Sơn ở Việt Nam nói chung, cũng như việc nghiên
cứu tư tưởng triết học của Tôn Trung Sơn nói riêng, nghiên cứu sinh đã lựa
chọn đề tài “Tư tưởng triết học của Tôn Trung Sơn và ý nghĩa của nó” làm
đề tài luận án tiến sĩ triết học của mình.
2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục tiêu
Nghiên cứu, làm rõ cơ sở hình thành, những nội dung cơ bản của tư
tưởng triết học Tôn Trung Sơn, chỉ ra giá trị, ý nghĩa hiện thời của tư tưởng đó.

2


2.2. Nhiệm vụ
Để thực hiện được mục đích nêu trên, luận án có những nhiệm vụ
như sau:
n

t phân tích cơ sở hình thành tư tưởng triết học của Tôn

Trung Sơn.
, trình bày và phân tích những nội dung cơ bản trong tư tưởng
triết học của Tôn Trung Sơn.
, phân tích, đánh giá giá trị và ý nghĩa của tư tưởng Triết học Tôn
Trung Sơn, đồng thời chỉ ra ảnh hưởng của Tôn Trung Sơn nói chung và tư
tưởng triết học của ông nói riêng ở Việt Nam.

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Tư tưởng triết học của Tôn Trung Sơn và giá trị, ý nghĩa của tư
tưởng đó.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Luận án tập trung làm sáng tỏ 3 nội dung cơ bản liên quan đến tư tưởng
triết học của Tôn Trung Sơn, đó là: 1/ Tư tưởng triết học tự nhiên của Tôn
Trung Sơn trong Tiến hóa luận; 2/ Nhận thức luận của Tôn Trung Sơn trong
Thuyết “Tri nan hành dị”; 3/ Tư tưởng triết học chính trị - xã hội của Tôn
Trung Sơn trong Chủ nghĩa Tam dân.
4. Cơ sở phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu
4.1. Cơ sở phương pháp luận
Luận án dựa trên cơ sở phương pháp luận của Chủ nghĩa duy vật biện
chứng và chủ nghĩa duy vật lịch s , nhất là các nguyên lý của chủ nghĩa Duy
vật lịch s về tồn tại xã hội và ý thức xã hội, về đấu tranh giai cấp, nhà nước và
cách mạng, về vai trò của cá nhân trong lịch s , v.v..

3


Luận án cũng dựa trên những thành quả nghiên cứu, những quan điểm
khoa học đã được thừa nhận của các nhà nghiên cứu đi trước về tư tưởng Tôn
Trung Sơn nói chung, tư tưởng Triết học của Tôn Trung Sơn nói riêng.
Luận án cũng dựa trên các lý thuyết nghiên cứu, các cách tiếp cận phù
hợp với đề tài luận án.
4.2. Phương pháp nghiên cứu
Về các phương pháp cụ thể, luận án s dụng một hệ thống các phương
pháp phổ biến trong nghiên cứu khoa học như: Tổng hợp, phân tích, diễn dịch,
quy nạp, so sánh, đối chiếu, lôgíc và lịch s ,…
5. Đóng góp mới của luận án

Th nh t, luận án góp phần phân tích, làm rõ cơ sở hình thành tư tưởng
triết học của Tôn Trung Sơn.
Th hai, luận án trình bày một số nội dung cơ bản trong tư tưởng triết
học của Tôn Trung Sơn như: 1/ Tư tưởng triết học tự nhiên của Tôn Trung Sơn
trong Tiến hóa luận; 2/ Nhận thức luận của Tôn Trung Sơn trong Thuyết “Tri
nan hành dị”; 3/ Tư tưởng triết học chính trị - xã hội của Tôn Trung Sơn trong
Chủ nghĩa Tam dân.
Th ba, luận án phân tích, chỉ ra giá trị và ý nghĩa tư tưởng triết học của
Tôn Trung Sơn; chỉ ra ảnh hưởng của Tôn Trung Sơn nói chung và tư tưởng
triết học của ông nói riêng ở Việt Nam.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án
Luận án góp phần nghiên cứu một cách cơ bản, toàn diện về tư tưởng
triết học của Tôn Trung Sơn, đồng thời chỉ ra hạn chế và ý nghĩa của nó đối với
cách mạng Trung Quốc giai đoạn cận đại, cũng như làm rõ những ảnh hưởng
của nó ở Việt Nam.
Luận án có thể s dụng làm tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu,
giảng dạy và cho những người quan tâm đến vấn đề này.

4


7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, kết cấu nội
dung chính của luận án gồm 4 chương, 14 tiết.

5


CHƢƠNG 1
TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÁC VẤN ĐỀ

CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN
Trong thời gian qua, việc nghiên cứu tư tưởng Tôn Trung Sơn nói chung
và tư tưởng triết học của ông nói riêng đã thu hút sự quan tâm, nghiên cứu của
nhiều học giả ở Trung Quốc và Đài Loan. Tuy nhiên, ở Việt Nam, cho đến thời
điểm hiện nay, chưa có một tác phẩm chuyên khảo nào nghiên cứu một cách hệ
thống và khái quát về tư tưởng triết học của Tôn Trung Sơn. Các công trình
nghiên cứu về Tôn Trung Sơn chủ yếu bàn về Tôn Trung Sơn và Chủ nghĩa
Tam dân, Tôn Trung Sơn với cách mạng Tân Hợi, ảnh hưởng của Tôn Trung
Sơn đối với các nhà yêu nước Việt Nam cuối thế kỷ XIX, v.v., đặc biệt, các
công trình này đa phần được thể hiện trên các bài báo, tạp chí. Các công trình
nghiên cứu về Tôn Trung Sơn được đánh giá tổng quan theo 3 nhóm sau: 1/
Những công trình nghiên cứu liên quan đến bối cảnh xã hội và tiền đề tư tưởng
cho sự hình thành tư tưởng triết học của Tôn Trung Sơn; 2/ Những công trình
nghiên cứu về tư tưởng của Tôn Trung Sơn nói chung và tư tưởng triết học của
ông nói riêng; 3/ Những công trình nghiên cứu, đánh giá về giá trị, ý nghĩa tư
tưởng của Tôn Trung Sơn và ảnh hưởng của nó đối với Việt Nam.
1.1. Những công trình nghiên cứu liên quan đến bối cảnh xã hội và
tiền đề tƣ tƣởng cho sự hình thành tƣ tƣởng triết học của Tôn Trung Sơn
Trong phạm vi mà nghiên cứu sinh có thể tiếp cận được, có thể kể ra một
số công trình tiêu biểu như sau:
Cuốn ôn rung Sơn truyện (孙中山传) của Thượng Minh Hiên, Nxb
Bắc Kinh, 1985 (xuất bản lần đầu năm 1981) gồm 7 chương đã giới thiệu, phân
tích và tổng kết thực tiễn cách mạng và tư tưởng cách mạng của Tôn Trung
Sơn, đồng thời lý giải một cách toàn diện sự nghiệp cách mạng của ông, quá
trình đấu tranh phức tạp nhằm giải phóng nhân dân Trung Hoa khỏi chế độ

6


phong kiến thối nát. Tác giả nhấn mạnh, Tôn Trung Sơn đã dùng hết sức lực và

trí lực vì sự nghiệp cứu nước Trung Quốc, làm nên cống hiến to lớn đối với sự
nghiệp cách mạng của nhân dân Trung Quốc. Có thể nói, cuốn sách này cho
chúng ta thấy một bức tranh toàn cảnh và tương đối đầy đủ về cuộc đời và sự
nghiệp hoạt động cách mạng của Tôn Trung Sơn, hiểu rõ hơn bối cảnh lịch s
Trung Quốc giai đoạn cận đại.
Cuốn Nghiên c u ôn rung Sơn (孙中山研究), gồm 2 tập, của Hội
Nghiên cứu Tôn Trung Sơn tỉnh Quảng Đông, Nxb Nhân dân Quảng Đông,
1989 đã tập hợp các bài nghiên cứu tiêu biểu về Tôn Trung Sơn được phát biểu
trong các cuộc Hội thảo khoa học do Hội Nghiên cứu Tôn Trung Sơn tỉnh
Quảng Đông tổ chức. Nội dung các bài nghiên cứu trong cuốn sách đã đề cập
đến rất nhiều nội dung liên quan tới cuộc đời, sự nghiệp hoạt động cách mạng
của Tôn Trung Sơn, đặc biệt là giai đoạn ông đang hoạt động cách mạng tại
Quảng Đông, tiêu biểu như: Vị trí lịch sử củ Hưng rung Hội – Kỷ niệm 90
năm t àn lập tổ ch c Hưng rung Hội (Chương Khai Nguyên), Sự hợp tác
ôn rung Sơn và Quốc tế cộng sản lần th nh t (Đinh Thân Tôn), Tôn

giữ

rung Sơn và cuộc vận động hộ pháp lần th nh t (Phương Thức Quang), Vị
trí củ

ôn rung Sơn trong lịch sử phát triển văn m n

Chiêu), Lược bàn về mối quan hệ giữ

rung Quốc (Ngô Hi

ôn rung Sơn và ưởng Giới Thạch

(Châu Hưng Lương), Tôn Trung Sơn và quân p ệt Dắc Dương (Quách Kiếm

Lâm), M y v n đề về mối quan hệ giữa Quốc tế cộng sản và tổ ch c Quốc Dân
Đảng (A.N.Kartino), Cách mạng – kiến thiết – c u Trung Quốc: Ý chí của Tôn
rung Sơn (Hạ Diệc Phu),… Nhìn chung, nội dung cuốn sách chủ yếu tập hợp
và công bố những s liệu quan trọng liên quan đến cuộc đời và sự nghiệp hoạt
động cách mạng của Tôn Trung Sơn.
Cuốn “ ư tưởng ôn rung Sơn và nền chính trị hiện đại” (孙中山思想
与现代政治) của Trương Trung Chính, Trần Anh Kiệt, Lý Nhạc Mục (chủ

7


biên), Nxb Thần Hân, Đài Bắc, Đài Loan, 2002. Trong cuốn sách này, các tác
giả đã dành chương đầu tiên (trong tổng số 16 chương) để trình bày một cách
chi tiết về cuộc đời và sự nghiệp hoạt động cách mạng của Tôn Trung Sơn, từ
hoàn cảnh gia đình, tình trạng hôn nhân, sự nghiệp học hành cho đến quá
trình tiến hành cách mạng kiến quốc. Theo các tác giả, lịch trình của cuộc
cách mạng kiến quốc được chia thành các thời kỳ như sau: Thời kỳ khởi
xướng cách mạng ngôn luận, thời kỳ Hưng Trung Hội, thời kỳ Đồng Minh
Hội, giai đoạn Quốc dân Đảng, thời kỳ Trung Hoa cách mạng Đảng, thời kỳ
Trung Quốc Quốc dân Đảng.
Năm 2006, nhân kỷ niệm 140 năm ngày sinh của Tôn Trung Sơn, Nxb
Đoàn kết ấn hành cuốn ôn rung Sơn đồ truyện 1866-1925 (孙中山图传
1866-1925) của Dương Bác Văn. Cuốn sách này đã tập hợp được nhiều nhất
các bức ảnh liên quan đến Tôn Trung Sơn cũng như những tài liệu ghi lại hầu
như toàn bộ những dấu ấn liên quan đến cuộc đời của ông. Có thể nói, đây là
một công trình ghi chép tương đối hoàn chỉnh về cuộc đời, gia đình và sự
nghiệp hoạt động cách mạng của ông.
Bài viết ôn rung Sơn và C ủ ng ĩ

m dân của tác giả Phan Văn Các

(Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 5/2006) trình bày quá trình hoạt động
cách mạng của Tôn Trung Sơn, sự hình thành và phát triển của Chủ nghĩa Tam
dân. Theo tác giả, việc ôn lại tiểu s và tư tưởng của nhà yêu nước, nhà cách
mạng dân chủ vĩ đại Tôn Trung Sơn sẽ giúp cho chúng ta càng hiểu rõ hơn tại
sao Chủ tịch Hồ Chí Minh – lãnh tụ vĩ đại của cách mạng Việt Nam – lúc sinh
thời đã vô cùng khâm phục, từng so sánh ông với Khổng T , Giêsu, C.Mác. Hồ
Chí Minh còn khẳng định rằng “chủ nghĩa của bác sĩ Tôn Dật Tiên có ưu điểm
là phù hợp với tình hình của nước ta” và bản thân Hồ Chí Minh “tự nguyện làm
một người học trò nhỏ của các vị ấy”.

8


Tác giả Thi Hữu Tùng trong cuốn B vĩ n ân rung Quốc của thế kỷ XX
(Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2009) đã đề cập, phân tích và luận giải một
cách khách quan, khoa học về cuộc đời, sự nghiệp hoạt động cách mạng cùng
tư tưởng, phẩm chất và cá tính của ba nhân vật vĩ đại đã làm nên lịch s Trung
Quốc thế kỷ XX (Tôn Trung Sơn, Mao Trạch Đông và Đặng Tiểu Bình), đồng
thời so sánh ba con người đó, rút ra những ưu và nhược điểm trong đặc trưng
tính cách và con người họ. Đặc biệt, Thi Hữu Tùng còn trích dẫn nhiều nhận
xét, đánh giá và bình luận của các hãng thông tấn, báo chí quốc tế, các chính
khách và các nhà khoa học chính trị nổi tiếng trên thế giới về ba nhân vật này.
Theo tác giả, cuộc đời, tư tưởng và hành động của họ gắn liền với sự thịnh suy,
thay đổi và phát triển của lịch s Trung Quốc. Điều đặc biệt ở họ là phẩm chất,
tư tưởng, ý chí vươn lên mạnh mẽ vì đất nước và dân tộc. Dù phải vượt qua bao
sóng gió, gian khổ nhưng họ vẫn sống và lãnh đạo đất nước Trung Quốc qua
những bước thăng trầm của lịch s . Về nhân vật Tôn Trung Sơn, tác giả cuốn
sách khẳng định: Tiểu s của vị “quốc phụ” Tôn Trung Sơn (1866-1925) được
xếp là tương ứng với “Thời kỳ mô phỏng”) (Cách mạng dân chủ tư sản phương

Tây). Ông không chỉ là nhà yêu nước vĩ đại, mà còn là nhà dân chủ vĩ đại, là vị
lãnh tụ tinh thần và có ảnh hưởng cá nhân cực kỳ to lớn. Ông là người suốt đời
kiên định với sứ mệnh cải tạo Trung Quốc, mạnh dạn vượt qua hàng rào chật
hẹp của nền dân chủ tư sản kiểu cũ, học tập Cách mạng Tháng Mười Nga, dựa
theo mục tiêu của chủ nghĩa cộng sản, tiếp thu những tinh hoa của chủ nghĩa
Mác để cải tạo chủ nghĩa Tam dân của mình thành chủ nghĩa Tam dân mới,
nhất trí với cương lĩnh sơ thảo của những người cộng sản. Hơn nữa, những ý
tưởng về sự phát triển kinh tế và tiến bộ xã hội cho một Trung Quốc trong
tương lai của ông đã trở thành một kiểu mẫu có thể tham khảo cho những
người cộng sản Trung Quốc trong quá trình xây dựng hiện đại hóa.

9


Bài viết ôn rung Sơn xây dựng các tổ ch c cách mạng trong cộng
đồng người Hoa và Hoa kiều ở Việt Nam của tác giả Nguyễn Thị Hương (Tạp
chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 5/2011) cho chúng ta thấy được bức tranh toàn
cảnh về ảnh hưởng và vai trò của Tôn Trung Sơn đến quá trình xây dựng các tổ
chức cách mạng ở Việt Nam. Bài viết chỉ rõ, vào thập kỷ đầu tiên của thế kỷ
XX, Tôn Trung Sơn đã 6 lần đến Việt Nam tiến hành hoạt động cách mạng.
Mục đích là hướng tới quảng đại kiều bào ở đây, tuyên truyền, khơi dậy lòng
yêu nước và giác ngộ cách mạng cho họ. Trên cơ sở đó, xây dựng các tổ chức,
kêu gọi người Hoa ở Việt Nam toàn lực ủng hộ nhằm phát động khởi nghĩa vũ
trang phản Thanh. Có thể nói, các đoàn thể cách mạng trong thời kỳ đầu ở đây,
bất kể là phân hội Hưng Trung Hội hay Đồng Minh Hội đều được thành lập
dưới sự chủ trì hoặc quan tâm trực tiếp của Tôn Trung Sơn. Lịch s đã minh
chứng, việc Tôn Trung Sơn đích thân thành lập đoàn thể, chính đảng và tổ chức
đội ngũ cách mạng trong cộng đồng người Hoa và Hoa kiều ở Việt Nam là một
thành công lớn. Quảng đại người Hoa và Hoa kiều ở Việt Nam không phụ sự
kỳ vọng của ông, đã tích cực cống hiến và có những đóng góp quan trọng vào

sự nghiệp cách mạng của Tôn Trung Sơn.
Năm 2011, Nhà xuất bản Nhân dân Thiên Tân cho phép tái bản lần thứ 3
cuốn Khái luận tư tưởng ôn rung Sơn (孙中山思想概论) do Hồ Cương chủ
biên, Lưu Vĩ Quốc phó chủ biên (xuất bản lần đầu năm 2009). Trong 3 chương
đầu tiên của cuốn sách, tác giả đã tập trung tìm hiểu quá trình học tập, tham gia
hoạt động và lãnh đạo cách mạng của Tôn Trung Sơn, đồng thời giới thiệu chi
tiết một số phong trào cách mạng do Tôn Trung Sơn lãnh đạo, như: Cách mạng
Tân Hợi, Cách mạng lần 2, Cuộc vận động hộ pháp và chiến tranh hộ quốc,
hoạt động “liên Nga liên Cộng”,…
Trong cuốn sách Nghiên c u tư tưởng chính trị củ

ôn rung Sơn (孙

中山政治思想研究), Trung Hoa thư cục, Bắc Kinh, 2011, tác giả Vương Đức

10


Triệu đã tiến hành nghiên cứu, phân tích quá trình hoạt động cách mạng của
Tôn Trung Sơn (đặc biệt là thời kỳ Đồng Minh Hội) với tư cách cơ sở thực tiễn
cho sự hình thành tư tưởng cách mạng của ông. Theo tác giả, thời kỳ Đồng
Minh Hội chính là thời kỳ ảnh hưởng rất nhiều đến sự hình thành tư tưởng cách
mạng của Tôn Trung Sơn, giúp cho ông bắt đầu có niềm tin, tin tưởng vào sự
nghiệp cách mạng mà mình đang theo đuổi thực hiện. Đây cũng chính là thời
kỳ Tôn Trung Sơn đưa ra cương lĩnh của học thuyết Tam dân chủ nghĩa, bắt
đầu bàn đến vấn đề ngũ quyền phân lập và trình tự tiến hành cách mạng (sau
này quen gọi là “cách mạng phương lược”).
Trong bài viết Về nguyên n ân ôn rung Sơn đến Việt Nam tiến hành các
hoạt động cách mạng (Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 4/2015), tác giả
Nguyễn Thị Hương tiếp tục chỉ ra 5 lý do khiến Tôn Trung Sơn nhiều lần đến

Việt Nam và lưu lại trong một thời gian tương đối dài để tuyên truyền, thành
lập tổ chức, quyên góp kinh phí, vũ khí, xây dựng căn cứ và huy động lực
lượng tham gia khởi nghĩa, đó là: 1/ Vào thời cận đại, do phải đối diện với quân
địch trong ngoài hết sức lớn mạnh, Tôn Trung Sơn buộc phải thay đổi sách
lược – phát động cách mạng ở bên ngoài, lấy những nơi có đông người Hoa và
Hoa kiều sinh sống làm căn cứ, sau đó tấn công vào thế lực phong kiến đang
thống trị trong nước; 2/ Tư tưởng truyền thống “trung quân” của Nho giáo vẫn
ăn sâu trong tiềm thức của đa số người dân trong nước. Tôn Trung Sơn từng
thừa nhận, đa số họ đều hiểu biết nông cạn, tổ chức rời rạc, hoàn toàn không có
chỗ dựa, chỉ có thể trông đợi họ hưởng ứng chứ không thể lấy họ làm động lực
chính. Cho nên, Tôn Trung Sơn phát động cách mạng trong lực lượng người
Trung Hoa sống xa Tổ quốc, từ đó tác động vào trong nước để người trong
nước “dần dần tỉnh khỏi cơn mê”; 3/ Do cơ sở kinh tế của tư bản Trung Quốc
còn rất yếu, nên trước Cách mạng Tân Hợi, mỗi khi tổ chức khởi nghĩa vũ
trang, Tôn Trung Sơn đều phải bôn ba ở hải ngoại, kêu gọi người Hoa và Hoa

11


kiều cung cấp quân phí, vũ khí, lương thực; 4/ Do thấy được phần lớn người
Hoa và Hoa kiều ở Việt Nam rất căm hận thực dân và phong kiến, có tư tưởng
yêu nước mãnh liệt, khao khát mong muốn tổ quốc dân chủ, giàu mạnh. Đây là
những nhân tố thuận lợi giúp Tôn Trung Sơn phát động cách mạng trong lực
lượng này; 5/ Do thấy được sự đồng tình, ủng hộ của nhân dân Việt Nam, cùng
với điều kiện địa lý thuận lợi của Việt Nam – nơi có nhiều bà con người Hoa và
Hoa kiều sinh sống, tiện cho việc tiếp tế và tập trung lực lượng,… nên Tôn
Trung Sơn đã quyết định chọn Việt Nam làm một trong những căn cứ và “khởi
điểm” để tổ chức đấu tranh vũ trang. Tác giả bài viết khẳng định, những hoạt
động ấy của Tôn Trung Sơn đã góp phần thức tỉnh tinh thần hướng về quê
hương của cộng đồng người Hoa và Hoa kiều ở Việt Nam.

1.2. Những công trình nghiên cứu liên quan đến tƣ tƣởng của Tôn
Trung Sơn nói chung và tƣ tƣởng triết học của ông nói riêng
Thứ nhất, các công trình nghiên cứu về tư tưởng của Tôn Trung Sơn
nói chung.
Có thể nói, cho đến nay, có rất nhiều công trình nghiên cứu về tư tưởng
của Tôn Trung Sơn nói chung. Trong khả năng cho phép, nghiên cứu sinh xin
được tổng quan một số công trình nghiên cứu trong và ngoài nước sau đây:
Cuốn sách “Ng ên c u Chủ ng ĩ t m dân” (三民主义研究) do Châu
Đạo Tề, Tôn Chấn, Phùng Hộ Tường chủ biên, được Trung ương văn vật cộng
ứng xã (Đài Bắc) ấn hành năm 1982: Cuốn sách gồm 4 phần: Tổng luận, chủ
nghĩa dân tộc, chủ nghĩa dân quyền và chủ nghĩa dân sinh. Cuốn sách liệt kê
một cách hệ thống toàn bộ các bài nghiên cứu về chủ nghĩa tam dân của Tôn
Trung Sơn. Trong đó, đáng chú ý hơn cả là bài nghiên cứu của Châu Đạo Tề về
vấn đề Ý ng ĩ t ờ đại của chủ ng ĩ dân quyền ôn rung Sơn và c ế độ
chính trị hiện hành của Trung Quốc. Trong bài viết này, Châu Đạo Tề đã trình

12


bày một cách khái quát những tư tưởng trung tâm của chủ nghĩa dân quyền
như: Tự do, bình đẳng, hiến pháp ngũ quyền, quyền năng khu phân, v.v..
Trong bài viết Tìm hiểu “c ủ ng ĩ dân quyền” củ

ôn rung Sơn (Tạp

chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 5/2001), tác giả Nguyễn Huy Quý đã phân tích
những nội dung cơ bản trong chủ nghĩa dân quyền của Tôn Trung Sơn, trên cơ
sở đó nhấn mạnh một số điểm quan trọng của nó, như vấn đề về bản chất giai
cấp và vai trò lãnh đạo của chính quyền cách mạng, về trình tự thực hiện dân
chủ, về cơ chế dân chủ “ngũ quyền phân lập”, về khái niệm “tự do” và “bình

đẳng”. Theo tác giả, “chủ nghĩa dân quyền” nói riêng và “chủ nghĩa tam dân”
nói chung của Tôn Trung Sơn có ảnh hưởng rất lớn trong lịch s Trung Quốc,
có nhiều điểm tương đồng với cách mạng ở nhiều nước có bối cảnh lịch s và
xã hội tương tự như Trung Quốc, đồng thời gợi mở những suy nghĩ trong khi
giải quyết những vấn đề đang đặt ra trong quá trình xây dựng nền dân chủ xã
hội chủ nghĩa, những suy nghĩ về tư tưởng đổi mới trong quá trình hoàn thiện
nên dân chủ xã hội chủ nghĩa.
Trong cuốn “ ư tưởng ôn rung Sơn và nền chính trị hiện đại” (孙中山
思想与现代政治) do Trương Trung Chính, Trần Anh Kiệt, Lý Nhạc Mục chủ
biên (Nxb Thần Hân, Đài Bắc, Đài Loan, 2002), các tác giả tập trung phân tích
một số nội dung trong tư tưởng của Tôn Trung Sơn và làm rõ ảnh hưởng của
nó đến quá trình xây dựng một nền chính trị hiện đại ở Trung Quốc. Có thể kể
ra một số nội dung chủ yếu sau: Chủ nghĩa Tam dân và quá trình hiện đại hóa
Trung Quốc, quyền tự do và quyền bình đẳng, hiến pháp ngũ quyền, vấn đề
dân sinh và nguyên tắc của chủ nghĩa Dân sinh, biện pháp cải cách ruộng đất,
cách thức giải quyết vấn đề tư bản, mối quan hệ giữa chủ nghĩa Dân tộc và
nguyên tắc dân tộc tự quyết,…
Cuốn sách Quốc phụ tư tưởng (国父思想) do Đồ T Lân, Lâm Kim Triều
chủ biên (Tam dân thư cục ấn hành, Đài Bắc, Đài Loan, 2002) có 5 chương,

13


chủ yếu tập trung nghiên cứu chủ nghĩa tam dân của Tôn Trung Sơn với 3 nội
dung là chủ nghĩa dân tộc, chủ nghĩa dân quyền và chủ nghĩa dân sinh. Cũng
giống như các cuốn sách vừa nêu trên, nội dung cuốn sách này tiếp tục đề cập
đến nhiều vấn đề như: Nội hàm cơ bản của dân quyền, ý nghĩa và thực chất của
chủ nghĩa dân quyền, tự do một cách hợp lý, bình đẳng một cách chân chính,
quyền năng khu phân, hiến pháp ngũ quyền, v.v..
Trong cuốn Nghiên c u tư tưởng Tôn Trung Sơn (孙中山思想研究) của

Vương Hiểu Ba (Nxb Vấn Tân Đường, Đài Bắc, 2003), trên cơ sở làm rõ
những nội dung cơ bản trong tư tưởng của Tôn Trung Sơn như: Chủ nghĩa Tam
dân và các cuộc vận động cứu nước, chủ nghĩa dân tộc và vấn đề giải phóng
dân tộc, chủ nghĩa đế quốc và điều ước bất bình đẳng, vấn đề hòa bình thống
nhất của Trung Quốc, vấn đề dân chủ, chủ nghĩa xã hội và chính sách “liên nga
liên cộng”, vấn đề tư bản và ruộng đất, chủ nghĩa dân sinh,…, tác giả đã chỉ ra
mục đích, thực tiễn và ý nghĩa của tư tưởng Tôn Trung Sơn. Tác giả khẳng
định, tư tưởng của Tôn Trung Sơn có nội dung hết sức phong phú và sâu sắc.
Bài viết ư tưởng cận đại hóa củ

ôn rung Sơn – Quá trình hình

thành, phát triển của tác giả Đào Duy Đạt (Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số
5/2006) đã làm rõ những nội dung cơ bản trong tư tưởng cận đại hóa qua chủ
nghĩa Tam dân của Tôn Trung Sơn, như: 1/ Phê phán chế độ chuyên chế phong
kiến, đề xướng “cách mạng chính trị”, xây dựng nhà nước theo chế độ dân chủ
cộng hòa. Đó là tiền đề thực hiện cận đại hóa; 2/ Phê phán chính sách bế quan
tỏa cảng phong kiến, đề xướng “chủ nghĩa khai phóng”, phát triển công thương
nghiệp. Đó là hạt nhân của cận đại hóa; 3/ Phê phán chủ nghĩa chuyên chế văn
hóa, đề xướng tự do tư tưởng, đẩy mạnh giải phóng tư tưởng con người. Theo
tác giả, tư tưởng cận đại hóa của Tôn Trung Sơn chứa đựng nhiều yếu tố đặc
sắc nhất, hoàn chỉnh nhất, lần đầu tiên xuất hiện trong lịch s tư tưởng Trung
Quốc, là tài sản vô cùng quý giá của nhân dân Trung Quốc. Nội dung tư tưởng

14


của ông biểu hiện một tư duy phức hợp, sâu sắc và cao xa, thấm đượm lý tính
về một quốc gia cận đại, trên tinh thần dung hợp văn hóa và ý thức dự báo xã
hội. Bởi vậy, tư tưởng Tôn Trung Sơn vẫn mãi là tấm gương sáng trong lịch s

cận – hiện đại hóa Trung Quốc, và chính vì thế, nó luôn đem lại cho hậu thế
những suy nghĩ, liên tưởng mang hơi thở thời đại.
Bài viết Từ Chủ ng ĩ t m dân củ
chủ ng ĩ

à

ôn rung Sơn đến tư tưởng xã hội

ò của Hồ Cẩm Đào của PGS.TS. Trần Lê Bảo (Tạp chí

Nghiên cứu Trung Quốc, số 7/2007) trình bày những nét cơ bản nhất về chủ
nghĩa Tam dân của Tôn Trung Sơn, trên cơ sở đó chỉ ra sự tương đồng và dị
biệt giữa tư tưởng Tam dân và tư tưởng xã hội chủ nghĩa hài hòa của Hồ Cẩm
Đào. Theo tác giả, Chủ nghĩa Tam dân với 3 nội dung lớn là chủ nghĩa dân tộc,
chủ nghĩa dân quyền và chủ nghĩa dân sinh là chủ nghĩa yêu nước, giúp đưa
Trung Quốc lên địa vị quốc tế bình đẳng, địa vị chính trị bình đẳng, địa vị kinh
tế bình đẳng, làm cho Trung Quốc tồn tại mãi mãi trên thế giới. Bài viết khẳng
định, đóng góp lớn lao của Tôn Trung Sơn, trong đó có Chủ nghĩa Tam dân đối
với quá trình cách mạng của Trung Quốc là vô cùng to lớn, nó chẳng những là
cương lĩnh, là mục tiêu của nhiều cuộc cách mạng dân chủ tư sản ở nhiều nước
thuộc địa, trong đó có Việt Nam thời bấy giờ, mà còn thúc đẩy quá trình cận
đại hóa xã hội Trung Quốc. Mặt khác, Chủ nghĩa Tam dân của Tôn Trung Sơn
và tư tưởng chính trị xã hội xã hội chủ nghĩa hài hòa của Hồ Cẩm Đào đều nảy
sinh từ nhu cầu của những điều kiện lịch s - xã hội nhất định, đại diện cho
nguyện vọng của hàng trăm triệu người dân Trung Hoa và là sự kết tinh của
văn hóa truyền thống Trung Hoa với tinh hoa văn hóa thế giới. Hai tư tưởng
chính trị này mặc dù cách xa nhau gần 100 năm, chúng có những nét tương
đồng và dị biệt, song cũng có sự kế thừa và đổi mới theo yêu cầu của thời đại.
Những kinh nghiệm được và chưa được của hai tư tưởng này đã từng ảnh

hưởng đến tư tưởng của các nhà cách mạng Việt Nam thế kỷ trước, và có thể

15


bổ ích cho công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa cũng như việc thực hiện
mục tiêu xây dựng chủ nghĩa xã hội – dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng,
dân chủ, văn minh ở Việt Nam.
Tác giả Nguyễn Huy Quý trong bài viết Tìm hiểu “c ủ ng ĩ dân
quyền” củ

ôn rung Sơn ( n trong cuốn Nguyễn Huy Quý, Nghiên c u

Trung Quốc học - Những bài viết chọn lọc, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội,
2008), tập trung làm sáng tỏ những nội dung cơ bản trong tư tưởng của Tôn
Trung Sơn về Chủ nghĩa dân quyền, đặc biệt là vấn đề dân chủ - vấn đề cốt lõi
nhất. Theo tác giả, dân chủ trong quan điểm của Tôn Trung Sơn không phải chỉ
là dân chủ về chính trị mà quan trọng hơn là dân chủ về kinh tế. Tôn Trung Sơn
cho rằng, mục đích của cách mạng là đem lại quyền làm chủ cho nhân dân.
Cũng trong công trình này, tác giả đã đề cập đến cơ chế dân chủ “ngũ quyền
phân lập”. Đây là mẫu hình mà theo Tôn Trung Sơn là phù hợp với điều kiện
của Trung Quốc.
Bài viết Một số nộ dung cơ ản trong tư tưởng dân sinh của Tôn Trung
Sơn của GS.TS. Nguyễn Tài Thư (Tạp chí Triết học, số 12/2008) tập trung
phân tích một số nội dung cơ bản trong tư tưởng dân sinh của Tôn Trung Sơn,
như: 1. Mưu cầu dân sinh là nguồn gốc của tiến hóa lịch s ; 2. Các nhu cầu
sống của con người (ăn, mặc, ở và đi lại) là vấn đề cơ bản của dân sinh; 3.
Giảm bớt sự bất công và tiến tới xóa bỏ hoàn toàn sự bất công là hai cấp độ
trong việc giải quyết vấn đề dân sinh; 4. Thế giới “đại đồng” – lý tưởng của
chủ nghĩa dân sinh. Theo tác giả, tư tưởng dân sinh hay Chủ nghĩa dân sinh là

tân thuyết cách mạng của Tôn Trung Sơn. Nó đã cùng với chủ nghĩa dân tộc,
chủ nghĩa dân quyền trong Chủ nghĩa Tam dân của ông làm nên thắng lợi của
cuộc Cách mạng Tân Hợi năm 1911 và củng cố thành quả của cuộc cách mạng
đó. Nó đã vạch ra con đường cho nhân dân Trung Quốc đương thời phát triển
kinh tế, cải tạo xã hội, để tiến tới một xã hội ấm no, hạnh phúc. Tuy còn có

16


những hạn chế khó tránh, nhưng đó là một lý thuyết chứa đựng nhiều yếu tố có
giá trị lý luận và thực tiễn mà ông để lại cho Trung Quốc và thế giới, nó cần
được trân trọng và khai thác, phát huy những giá trị hợp lý.
Bài viết ư tưởng dân chủ trong xã hội Trung Quốc thời kỳ cận đại của
tác giả Nhâm Thị Thanh Lý (Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 9/2010) bước
đầu đề cập đến sự ra đời của tư tưởng dân chủ giai cấp tư sản của Tôn Trung
Sơn. Tác giả chỉ rõ, bước sang thế kỷ XX, Tôn Trung Sơn là người đề xuất
phương án thành lập nước dân chủ cộng hòa giai cấp tư sản sớm nhất. Năm
1894, khi soạn lời thề gia nhập Hưng Trung Hội, Tôn Trung Sơn đề ra khẩu
hiệu “sáng lập chính phủ hợp chúng”, biểu thị muốn từ bỏ chế độ chính trị quân
chủ lập hiến, mô phỏng chế độ dân chủ cộng hòa của Mỹ. Tư tưởng dân quyền
trong chủ nghĩa Tam dân của Tôn Trung Sơn chính là sự thể hiện tập trung tư
tưởng dân chủ giai cấp tư sản Trung Quốc.
Cuốn Từ K ng Lương đến ôn rung Sơn – Nghiên cứu lý luận và thực
tiễn nền hiến chính giai đoạn Thanh mạt Dân sơ (从康梁到孙中山-清末民初
宪政理念与实践研究) của Ngô Ái Bình (Nxb Nhân dân Thiên Tân, 2011) tập
trung tìm hiểu diễn tiến về mặt lý luận và thực tiễn của nền hiến chính từ
Khang Hữu Vi, Lương Khải Siêu đến Tôn Trung Sơn, như: Vài nét lý luận về
nền hiến chính giai đoạn Thanh mạc Dân sơ, cơ sở triết học của việc “thay đổi
nền hiến chính”, diễn tiến của tư tưởng dân quyền, lực chọn mô hình hiến
chính: hiến chính quân chủ hay cộng hòa dân chủ, lựa chọn con đường thực

hiện hiến chính,… Với những nội dung về vấn đề hiến chính, cuốn sách đã
giúp cho bạn đọc thấy được bức tranh toàn cảnh về quá trình diễn tiến, sự lựa
chọn mô hình hiến chính và con đường thực hiện hiến chính từ Khang Hữu Vi,
Lương Khải Siêu đến Tôn Trung Sơn.
Bài viết Tìm hiểu tư tưởng đối ngoại mở cửa củ

ôn rung Sơn của tác

giả Đào Duy Đạt (Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 12/2011) chủ yếu bàn

17


đến những nội dung cơ bản trong tư tưởng đối ngoại mở c a của Tôn Trung
Sơn, như: Chủ trương “Khai phóng chủ nghĩa”, học tập phương Tây, khuyến
khích và tạo điều kiện thuận lợi cho các bạn trẻ đi tu nghiệp nước ngoài, cho
phép người nước ngoài đến Trung Quốc đầu tư vào các ngành công thương, ...
trên cơ sở bảo toàn chủ quyền. Có thể khẳng định, tư tưởng đối ngoại mở c a
là bộ phận cấu thành hữu cơ, không thể tách rời với chủ nghĩa yêu nước Tôn
Trung Sơn.
Năm 2013, Nhà xuất bản Nhân dân Giang Tây ấn hành cuốn Tôn Trung
Sơn và nền pháp trị của Trung Quốc – Nghiên c u tư tưởng pháp trị của Tôn
rung Sơn (孙中山与中国法治---孙中山法治思想研究) do Tưởng Tiên Tiến
và Phùng Kính Hoa chủ biên, Mạc Vạn Hữu, Âu Dương Bạch Quả và Lục Văn
Học phó chủ biên. Cuốn sách tập hợp 48 bài nghiên cứu và chia theo 5 chủ đề:
1/ Tổng luận về tư tưởng pháp trị của Tôn Trung Sơn; 2/ Lý luận hiến chính và
chủ nghĩa Tam dân của Tôn Trung Sơn; 3/ Tư tưởng của Tôn Trung Sơn về các
bộ luật cụ thể; 4/ Tư tưởng thay đổi chế độ tư pháp của Tôn Trung Sơn và thực
tiễn pháp trị; 5/ Các chuyên đề khác. Có thể nói, cuốn sách chủ yếu bàn về
những nội dung cơ bản liên quan đến tư tưởng pháp trị của Tôn Trung Sơn mà

không đề cập trực tiếp đến tư tưởng triết học của ông.
Trong cuốn sách Nghiên c u tư tưởng kiến thiết xã hội của Tôn Trung
Sơn (孙中山社会建设思想研究), Nxb Đại học Trung Sơn, Quảng Châu, 2014,
tác giả Lâm Gia Hữu đã đề cập đến rất nhiều nội dung liên quan đến tư tưởng
kiến thiết xã hội của Tôn Trung Sơn như: Cơ sở lý luận cho sự hình thành tư
tưởng kiến thiết xã hội, vấn đề nhận thức và cải tạo xã hội truyền thống Trung
Quốc, ý thức chính trị xã hội và vấn đề biến đổi xã hội, vấn đề xây dựng kinh tế
và phúc lợi xã hội, phát triển khoa học và sự chuyển mình của xã hội, nhân sinh
quan tôn giáo và cải tạo nho học, tư tưởng thế giới đại đồng và trật tự mới của
xã hội,… Tác giả nhấn mạnh, việc nghiên cứu và làm sáng tỏ những nội dung

18


này sẽ giúp cho các nhà nghiên cứu trên thế giới nói chung và giới học thuật
của Trung Quốc giai đoạn hiện đại hiểu sâu hơn về tư tưởng của Tôn Trung
Sơn cũng như những cống hiến vĩ đại của ông.
Thứ hai, các công trình nghiên cứu về tư tưởng triết học của Tôn
Trung Sơn.
Trong lịch s , Trung Quốc và Việt Nam có quan hệ với nhau trên rất
nhiều phương diện. Có thể nói, tư tưởng triết học của Trung Quốc đã ảnh
hưởng rất nhiều đến Việt Nam qua các thời đại. Học thuyết Tôn Trung Sơn đã
tác động khá rõ rệt đến phong trào yêu nước của giai cấp tư sản và tiểu tư sản
cách mạng ở nước ta. Muốn hiểu sâu hơn về các phong trào ấy, chúng ta không
thể không tìm hiểu tư tưởng triết học của Tôn Trung Sơn. Với mục đích cung
cấp tài liệu tham khảo cho bạn đọc, tháng 10 năm 1962, Nhà xuất bản Sự thật,
Hà Nội, đã dịch và xuất bản quyển ư tưởng triết học ôn rung Sơn (孙中山
哲学思想) của Vương Học Hoa do Nxb Nhân dân Thượng Hải xuất bản năm
1960. Có thể xem, đây là một trong số ít công trình chuyên về tư tưởng triết
học của Tôn Trung Sơn được dịch ra tiếng Việt. Công trình này đề cập đến sự

hình thành thế giới quan của Tôn Trung Sơn, có thể khái quát qua ba giai đoạn:
G

đoạn 1. Cuối thế kỷ XIX trở về trước: tiếp thu có phê phán lý tưởng đại

đồng của các Nho gia Trung Quốc, tư tưởng chủ nghĩa xã hội không tưởng
nông nghiệp của Thái Bình Thiên Quốc; tiếp thu những tri thức khoa học tự
nhiên của phương Tây và học thuyết xã hội của giai cấp tư sản; G

đoạn 2. Từ

đầu thế kỷ XX đến Cách mạng t áng Mười và cuộc vận động Ngũ t trở về
trước. Đây là thời kỳ hình thành về cơ bản thế giới quan: lấy thực tiễn cách
mạng phong phú làm nguồn trực tiếp; tiếp xúc với các trào lưu tư tưởng xã hội
chủ nghĩa: ảnh hưởng lớn nhất: tư tưởng chủ nghĩa xã hội chủ quan của bọn
theo chủ nghĩa cải lương xã hội Hăngri Gioócgiơ; G
mạng t áng Mười và cuộc vận động Ngũ

19

đoạn 3. Từ cuộc Cách

trở về sau: đây là giai đoạn tiếp


thu sự giúp đỡ của Liên Xô và Đảng Cộng sản Trung Quốc, định nghĩa lại chủ
nghĩa tam dân. Nhận xét về tư tưởng triết học của Tôn Trung Sơn, tác giả cuốn
sách cho rằng: Tư tưởng triết học của ông gồm có nhiều yếu tố duy tâm chủ
nghĩa và thường biểu hiện thành hình thức nhị nguyên luận nghiêng ngả giữa
chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm. Tôn Trung Sơn có nhận thức tương

đối chính xác đối với vấn đề “trước sau của biết và làm”, do đó, ông đặc biệt
coi trọng thực tiễn, nhấn mạnh việc không biết vẫn có thể làm (hành động).
Ông cho rằng, lý do người xưa tiến bộ rất nhiều là ở chỗ đã thực hành, đã thực
hành thì có thể biết, đạt đến chỗ biết rồi tức là đã tiến bộ” (Biết khó làm dễ).
Cuốn Nghiên c u tư tưởng ôn rung Sơn (孙中山思想研究) của tác giả
Trương Lỗi (Trung Hoa Thư cục xuất bản xã, Bắc Kinh, 1981) gồm 4 chương,
trong đó 3 chương đầu tiên, tác giả tập trung trình bày 3 nội dung lớn trong
Chủ nghĩa Tam dân của Tôn Trung Sơn, lần lượt là: Tư tưởng chủ nghĩa
dân tộc, tư tưởng chủ nghĩa dân quyền, tư tưởng chủ nghĩa dân sinh. Riêng
chương 4 với chủ đề “Lý luận của Chủ nghĩa Tam dân – cơ sở triết học”,
tác giả đã luận giải một số nội dung có liên quan đến tư tưởng triết học của
Tôn Trung Sơn gồm: Quan niệm về tính phổ biến của sự phát triển tiến hóa
- nội dung cơ bản của phương pháp luận trong tư tưởng triết học của Tôn
Trung Sơn, quan niệm về tự nhiên, nhận thức luận mang khuynh hướng chủ
nghĩa duy vật, quan điểm lịch s xã hội – “dân sinh s quan”. Trên cơ sở
đó, tác giả đã bước đầu đưa ra một số nhận định, đánh giá về tư tưởng triết
học của Tôn Trung Sơn. Theo tác giả, tư tưởng triết học của Tôn Trung
Sơn chủ yếu gồm 2 bộ phận là quan điểm về tự nhiên và nhận thức luận.
Mặc dù tư tưởng triết học của Tôn Trung Sơn đa phần mang tính chất duy
vật chủ nghĩa, song, do bị giới hạn bởi thời đại và giai cấp nên đã khiến
cho nội dung tư tưởng triết học của ông thiếu tính thống nhất, có lúc nghiêng
ngả giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm.

20


Cũng trong năm 1981, Nhà xuất bản Khoa học xã hội Trung Quốc cho ấn
hành cuốn ư tưởng triết học củ

ôn rung Sơn (孙中山哲学思想) của tác

giả Tiêu Vạn. Tác giả cuốn sách đã tập trung phân tích và làm sáng tỏ rất nhiều
nội dung liên quan đến tư tưởng triết học của Tôn Trung Sơn, như vấn đề khởi
nguồn của vũ trụ, mối quan hệ giữa vật chất và tinh thần, vấn đề nhận thức
luận,… Trên cơ sở đó, tác giả chỉ ra đặc điểm của tư tưởng triết học Tôn Trung
Sơn, đồng thời đưa ra một số nhận định, đánh giá về ý nghĩa và hạn chế trong
tư tưởng đó. Có thể nói, cuốn sách này là một trong những tài liệu tham khảo
quan trọng đối với nghiên cứu sinh trong quá trình thực hiện luận án.
Cuốn Nghiên c u tư tưởng triết học củ

ôn rung Sơn (孙中山哲学思

想研究) của Vĩ Kiệt Đình, Nxb Nhân dân Hồ Nam, 1985 (xuất bản lần đầu
năm 1981), tập trung tìm hiểu những nội dung cơ bản trong tư tưởng triết học
của Tôn Trung Sơn. Cụ thể, trên cơ sở những luận bàn về bước chuyển biến từ
Chủ nghĩa Tam dân cũ sang Chủ nghĩa Tam dân mới của Tôn Trung Sơn, tác
giả đã làm sáng tỏ quan niệm của Tôn Trung Sơn về tự nhiên, về phạm trù vật
chất, mối quan hệ giữa vật chất và tinh thần, về cái gọi là thuyết “Sinh
nguyên”, nhận thức luận, quan điểm về quá trình phát triển của lịch s xã hội.
Tác giả khẳng định, tư tưởng triết học của Tôn Trung Sơn là vũ khí lý luận của
phái cách mạng, tức giai cấp tư sản Trung Quốc dùng để tiến hành đấu tranh
cách mạng. Cũng theo tác giả công trình này, quá trình hình thành tư tưởng
triết học của Tôn Trung Sơn hoàn toàn không phải là ngẫu nhiên, mà được
quyết định bởi đặc điểm thời đại Tôn Trung Sơn sống, bởi trình độ phát triển
lực lượng sản xuất xã hội, chế độ kinh tế, đấu tranh giai cấp và phát triển văn
hóa, khoa học lúc bấy giờ. Có thể nói, đây là công trình nghiên cứu một cách
có hệ thống và tương đối đầy đủ tư tưởng triết học của Tôn Trung Sơn ở Trung
Quốc cho đến thời điểm lúc bấy giờ (thời gian xuất bản cuốn sách này).

21