Một số giải pháp sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử lớp 12 chương trình cơ bản

1. Mở đầu
Sau hơn 30 mươi năm đổi mới đất nước ta đã đạt nhiều thành tựu to lớn trên
mọi lĩnh vực, vị thế của Việt Nam được nâng cao trên trường quốc tế. Song bên
cạnh đó với xu thế toàn cầu hóa, sự biến động của tình hình chính trị trong khu
vực và thế giới đã tác động mạng mẽ gây ra nhiều khó khăn thách thức đối với
dân tộc. Việc bảo vệ chủ quyền lãnh thổ, hội nhập và phát triển đã và đang đặt ra
những vẫn đề cấp thiết đối với toàn Đảng, toàn dân. Đảng ta đã đề ra nhiều chiến
lược, trong đó chiến lược đối với sự phát triển của giáo dục có ý nghĩa then chốt.
Trên thực tế trong những năm qua giáo dục Việt Nam đã có nhiều đổi mới, đạt
một số thành tựu xong nhìn chung chất lượng giáo dục chưa đáp ứng được nhu
cầu phát triển của đất nước. Vì vậy đổi mới giáo dục nói chung, đổi mới dạy và
học đối với bộ môn Lịch sử nói riêng cần được chú trọng hơn nữa.Đối với bộ
môn Lịch sử, đa số giáo viên có đổi mới phương pháp giảng dạy nhưng còn chưa
quan tâm khai thác kênh hình SGK hoặc dùng kênh hình như là hình ảnh minh
họa mà quên đi chính đó là tư liệu không thể thiếu được trong việc dạy học lịch
sử. Vì vậy việc khai thác nội dung kênh hình trong SGK là vấn đề quan trọng
trong việc thực hiện vấn đề tái tạo lịch sử, biểu tượng lịch sử.
Phương pháp học tập khai thác nội dung kênh hình trong SGK là một phần
phát huy tính tích cực học tập của học sinh. Làm thế nào để học sinh tìm hiểu
kiến thức qua kênh hình, từ đó giúp các em nắm chắc, nhớ lâu được kiến thức.
Với phương pháp này, học sinh tự giác chủ động lĩnh hội kiến thức, tăng thêm
sự hứng thú trong học tập.
1.1. Lý do chọn đề tài
Đất nước ta đang trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập
quốc tế và phát triển bền vững thì ngành giáo dục cũng đứng trước nhiều thách
thức và vận hội mới. Đào tạo thế hệ trẻ thành người lao động có trình độ văn
hóa, năng động sáng tạo,có tinh thần yêu nước… đáp ứng những yêu cầu phát
triển kinh tế, xã hội, bảo vệ vững chắc chủ quyền lãnh thổ dân tộc có ý nghĩa
đặc biệt quan trọng.
Nhằm thực hiện nghị quyết của quốc hội về việc đổi mới công tác giáo dục
ở bậc THPT đối với các môn học nói chung và môn lịch sử nói riêng. Trong sự

nghiệp đổi mới giáo dục việc đổi mới phương pháp dạy học là nhiệm vụ quan
trọng, một yêu cầu bức thiết nhằm góp phần đào tạo những con người tích cực,
tự giác, năng động, sáng tạo, có năng lực mới nhằm đáp ứng nhu cầu xã hội và
của chính bản thân mình trong thời kỳ công nghiệp hóa,hiện đại hóa, đổi mới
mạnh mẽ phương pháp giáo dục, đào tạo từ lối truyền thụ một chiều, rèn luyện
thành nếp tư duy sáng tạo của người học.
Xuất phát từ những nhận định trên, việc dạy học nói chung và dạy lịch sử
nói riêng. Việc đổi mới ở đây là thay đổi phương pháp truyền thụ của người giáo
viên tác động đến học sinh, làm cho học sinh học tập tích cực chủ động sáng tạo,
thay đổi thói quen thụ động ghi nhớ máy móc.
1


Trên thực tế đa số giáo viên đổi mới phương pháp giảng dạy nhưng còn
chưa quan tâm khai thác kênh hình SGK hoặc dùng kênh hình như là hình ảnh
minh họa mà quên đi chính đó là tư liệu không thể thiếu được trong việc dạy học
lịch sử. Vì vậy việc khai thác nội dung kênh hình trong SGK là vấn đề quan
trọng trong việc thực hiện vấn đề tái tạo lịch sử, biểu tượng lịch sử.
Phương pháp học tập khai thác nội dung kênh hình trong SGK là một phần
phát huy tính tích cực học tập của học sinh. Làm thế nào để học sinh tìm hiểu
kiến thức qua kênh hình, từ đó giúp các em nắm chắc, nhớ lâu được kiến
thức.Với phương pháp này, học sinh tự giác chủ động lĩnh hội kiến thức, tăng
thêm sự hứng thú trong học tập.
Để thực hiện ta phải nghiên cứu kỷ các kênh hình và hướng dẫn học sinh
khai thác nội dung, nếu chỉ dừng lại ở chỗ minh họa cho bài học thì học sinh
không khắc sâu, nắm chắc được kiến thức, không phát huy được tính tích cực,
chủ động sáng tạo của học sinh trong học tập. Đó là lý do giúp tôi chọn đề tài
“Một số giải pháp sử dụng kênh hình trong SGK môn lịch sử lớp 12 - chương
trình cơ bản”
1.2. Mục đích nghiên cứu

- Khai thác kênh hình rèn luyện cho học sinh kỹ năng, kỹ xảo, quan sát,
nhận xét, mô tả, phân tích nhận định, đánh giá.
- Khai thác kênh hình là một trong những hình thức làm việc cao của học
sinh, góp phần làm phát triển tư duy sáng tạo của học sinh, giúp học sinh khắc
sâu kiến thức hơn.
- Thông qua việc khai thác kênh hình, giáo viên rèn cho học sinh kỹ năng
phân tích, so sánh, đọc, trình bày diễn biến trên lược đồ.
- Rèn kỹ năng tư duy cho học sinh trong việc khai thác kênh hình.
- Học sinh tích cực suy nghĩ, phát huy tính tư duy, tự giác, chủ động, sáng
tạo của mình.
1.3. Đối tượng nghiên cứu
- Thực hiện giải pháp: “Một số giải pháp sử dụng kênh hình trong SGK
môn lịch sử” đối với học sinh lớp 12 trên cơ sở tìm hiểu nội dung của tranh ảnh
lịch sử. Kĩ năng và kĩ thuật khai thác ảnh trong SGK môn lịch sử 12, lớp 12A
thuộc đơn vị Trường THPT Hà Trung.
- Các tranh ảnh khai thác kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử lớp 12.
1.4. Phương pháp nghiên cứu
- Nghiên cứu tài liệu : Phương pháp dạy học lịch sử, tài liệu bồi dưỡng
thường xuyên cho giáo viên, SGK lịch sử 12 và dạy học lấy học sinh làm trung
tâm,… đây là những tư liệu, nguồn lịch sử để nghiên cứu, những nội dung cần
sử dụng.
- Điều tra tìm hiểu đối tượng học sinh lớp 12A nhất là qua các lần kiểm tra,
thống kê, so sánh đối chiếu kết quả, có được thông tin phản hồi thu lượm để giải
pháp phù hợp với thực tế và hiệu quả hơn trong dạy học lịch sử.
2


- Phương pháp đọc tài liệu.
- Phương pháp quan sát, phân tích, đánh giá, khái quát.
- Phương pháp điều tra tìm hiểu đối tượng học sinh.

1.5. Những điểm mới của SKKN
- Hướng dẫn học sinh khai thác kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử 12
theo yêu cầu của giáo viên.
- Phát huy tính tích cực, tinh thần tự giác trong học tập của học sinh.
- Giúp học sinh yêu thích môn học.
2. Nội dung sáng kiến kinh nghiệm
2.1. Cơ sở lí luận của sáng kiến kinh nghiệm
Xuất phát từ chức năng, nhiệm vụ, đặc trưng của bộ môn Lịch sử và yêu
cầu đổi mới giáo dục, cũng như thực tiễn dạy học bộ môn việc biên soan sách
giáo khoa có nhiều đổi mới về nội dung và phương pháp. Sách giáo khoa lịch sử
hiện nay được biên soạn không chỉ là tài liệu giảng dạy cho giáo viên mà còn là
tài liệu học tập ở lớp và ở nhà của học sinh theo định hướng mới. Đó là học sinh
không phải học thuộc lòng SGK mà cần tìm tòi, nghiên cứu những sự kiện có
trong SGK dưới sự tổ chức hướng dẫn, giúp đỡ của giáo viên. Từ đó các em tụ
hình thành cho mình những hiểu biết mới về lịch sử. Vì vậy, nhiệm vụ đầu tiên,
tất yếu của bộ môn lịch sử ở trường phổ thông là tái tạo lịch sử, tức là cho học
sinh tiếp xúc với những chứng cứ vật chất, những dấu vết của quá khứ, tạo ra ở
học sinh những hình ảnh cụ thể, sinh động, chính xác về các sự kiện, hiện tượng
lịch sử, những biểu tượng về con người và hoạt động của con người trong bối
cảnh thời gian, không gian xác định với những điều kiện lịch sử cụ thể. Vậy tái
tạo lịch sử bằng phương thức nào? Để tạo ra những hình ảnh lịch sử cụ thể, bên
cạnh lời nói sinh động GV sử dụng các phương tiện trực quan. Căn cứ vào tài
liệu học tập và mục tiêu lĩnh hội, có thể lựa chọn các phương tiện trực quan khác
nhau như:
+ Tạo hình ảnh một sự vật cụ thể: dùng hiện vật, tranh, ảnh, phim đèn
chiếu, video.
+ Tạo biểu tượng về không gian, hoàn cảnh địa lí diễn ra các sự kiện lịch
sử: dùng tranh, ảnh, bản đồ, sa bàn.
+ Trình bày diễn biến các sự kiện lịch sử: dùng tranh, ảnh, phim đèn chiếu,
phim màn ảnh rộng, video…

+ Tạo biểu tượng về thời gian: dùng sơ đồ, bảng niên biểu…
+ Tạo biểu tượng về sự phát triển: dùng sơ đồ, biểu đồ, tranh, ảnh, bảng so
sánh…
So với lời nói của giáo viên, các phương tiện trực quan có ưu thế hơn, như
tạo ra hình ảnh lịch sử cụ thể, sinh động và chính xác hơn, giúp học sinh thuận
lợi hơn trong việc tạo biểu tượng lịch sử. Vì vậy cần quan tâm sử dụng các
phương tiện trực quan kết hợp với lời nói sinh động của giáo viên.
3


Qua việc “Khai thác nội dung kênh hình SGK môn lịch sử” Nhằm phát huy
tính tích cực chủ động của học sinh trong cuộc chiếm lĩnh kiến thức. Đồng thời
thực hiện theo tinh thần đổi mới môn lịch sử không ngừng chú trọng cải tiến
phương pháp dạy học, học sinh phải được hướng dẫn phương pháp tự học thì
hiệu quả chất lượng mới được nâng cao.
2.2. Thực trạng vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm
Lịch sử là một trong những hệ thống các môn học trong nhà trường phổ
thông, nó giúp các em hiểu biết các sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử đã xảy
ra trong quá khứ và hiện tại. Các sự kiện lịch sử ấy thể hiện rõ qua hệ thống
kênh hình SGK. Thực tế, trong quá trình giảng dạy giáo viên chưa tạo cho học
sinh sự tìm tòi và lòng say mê thật sự đối với bộ môn.
Xuất phát từ đặc thù bộ môn và công việc sau này khi đăng ký thi đại học
và chọn nghề nghiệp…. Từ lâu ấn tượng đối với môn lịch sử không được tốt đẹp
cho lắm. Phần lớn quan niệm của phụ huynh và học sinh cho rằng đây là môn
phụ, không tham gia xét tuyển, cho nên các em chỉ học qua loa, chiếu lệ cho có
điểm thôi, chứ không học với niềm say mê thực sự. Điều đó, chúng ta phải thừa
nhận rằng, việc học sinh không thích học bộ môn vẫn là bắt nguồn từ các
phương pháp giảng dạy của giáo viên, vẫn còn phần đông giáo viên chưa thực
sự nắm chắc phương pháp, kỹ thuật dạy học lịch sử có hiệu quả cao, chưa xác
định cho mình quá trình dạy học rõ ràng, từ đó giáo viên chưa khơi dậy ở các em

lòng đam mê hứng thú tìm tòi trong học tập môn lịch sử và cũng vì thế đã làm
cho chất lượng tiết dạy chưa cao và học sinh thật sự thích bộ môn.
Từ thực tiễn đó, để giúp các em có phương pháp học tập tốt đòi hỏi người
giáo viên phải biết lựa chọn và vận dụng phương pháp hợp lý là khâu tổ chức
hoạt động dạy học, nhằm phát huy tính tích cực chủ động, sáng tạo trong học tập
của học sinh để việc giảng dạy đạt hiệu quả cao, tạo được sự hứng thú, say mê
học tập của học sinh.
Trong quá trình hội nhập quốc tế và xu thế toàn cầu hóa hóa diễn ra mạnh
mẽ, bên cạnh sự phát triển nhanh về kinh tế ,thay đổi sâu sắc về mặt xã hội…Thì
vấn đề giữ gìn ,phát huy , bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống dân
tộc,giáo dục truyền thống yêu nước …Giáo dục đóng vai trò quan trọng, trong
đó có bộ môn Lịch sử. Để đạt mục tiêu trên cần hướng dẫn học sinh khai thác
triệt để nội dung kênh hình trong SGK để học sinh khắc sâu, nắm chắc kiến thức
qua nội dung bài học là phương tiện thông tin có hiệu quả nhất về quá khứ lịch
sử vừa là phương tiện làm việc của học sinh. Tác dụng của việc khai thác kênh
hình không chỉ dừng lại ở chổ kích thích hứng thú học tập và làm học sinh dễ
hiểu, mà còn góp phần trao dồi khả năng tư duy, kỹ năng, kỹ xảo cho các em
thông qua việc sử dụng các kênh hình. Việc sử dụng các kênh hình trong dạy
học là rất cần thiết và quan trọng, giúp cho học sinh thuận tiện hơn trong việc
suy luận so sánh các đối tượng trong quá trình phân tích tổng hợp.
4


Việc khai thác kênh hình trong SGK sao cho đạt yêu cầu cao nhất trong
việc thực hiện mục tiêu dạy học thể hiện rõ tư tưởng sư phạm, tuy nhiên nội
dung kênh hình mỗi bài học rất đa dạng tùy theo yêu cầu của từng bài mà sử
dụng các hoạt động khác nhau. Nhưng trong một tiết học làm thế nào để học
sinh hoạt động là chính, giáo viên chỉ là người tổ chức hướng dẫn các hoạt động
của học sinh, lựa chọn phương pháp phù hợp với nội dung bài dạy để truyền đạt
thường xuyên trao đổi học tập kinh nghiệm giảng dạy ở đồng nghiệp để tìm biện

pháp hữu hiệu nhất, để giúp các em học tập tốt hơn.
2.3. Các giải pháp đã sử dụng để giải quyết vấn đề
Để phù hợp với các phương pháp dạy học theo hướng đổi mới thì việc khai
thác nội dung kênh hình trong SGK không chỉ nhằm phát huy được tính tích
cực, chủ động, sáng tạo của học sinh trong học tập bộ môn mà còn là một nguồn
nhận thức lịch sử chứ không chỉ là minh họa cho bài học. Tuy nhiên, sử dụng thế
nào có hiệu quả, phát triển tư duy cho học sinh thì không đơn giản. Hiệu quả của
việc sử dụng phương pháp trực quan do nhiều yếu tố quyết định như: nội dung
của bài học, tranh ảnh lịch sử, phương pháp sử dụng, kỹ năng và năng lực sư
phạm của giáo viên.
Việc khai thác nội dung kênh hình trong SGK được thực hiện tốt sẽ huy
động được sự tham gia của nhiều giác quan, sẽ kết hợp chặt chẽ được hai hệ
thống tín hiệu vơi nhau: tai nghe, mắt thấy, tạo điều kiện cho học sinh dễ hiểu,
nhớ lâu, phát triển năng lực chú ý và hứng thú quan sát. Ngược lại, nếu không
thực hiện tốt dễ làm cho học sinh phân tâm sự chú ý, không tập trung.
Do đó, trong quá trình sử dụng kênh hình trong SGK giáo viên không
những có vai trò định hướng cho học sinh quan sát hướng dẫn và gợi ý cách khai
thác kiến thức mà còn giúp học sinh tự thao tác, sử dụng, khám phá, tìm tòi kiến
thức hoặc cũng cố kiến thức và rèn kỹ năng quan sát cho học sinh. Để khai thác
nội dung kênh hình trong SGK giáo viên hướng dẫn học sinh quan sát tranh ảnh,
sơ đồ, lược đồ,… trong SGK và nêu câu hỏi để học sinh khai thác qua hoạt động
cá nhân hoặc hoạt động hợp tác tổ, nhóm, qua đó giáo dục tư tưởng cho học sinh
sau mỗi tiết học, bài học. Tạo điều kiện cho học sinh tích cực và hứng thú học
tập tìm hiểu về lịch sử, xác định rõ động cơ, phương pháp học tập lịch sử không
phải là học thuộc lòng mà là một phương pháp luận sử học. Giải pháp chứng
minh vấn đề được giải quyết:
Để việc khai thác nội dung kênh hình trong SGK có hiệu quả nhằm phát
huy tính tích cực, chủ động sáng tạo của học sinh trong học tập bộ môn lịch sử
theo quan điểm đổi mới phương pháp dạy học, giáo viên cần phải theo các
hướng sau:

*Khi sử dụng tranh ảnh:
- Những kỹ năng cần lưu ý: Khi hướng dẫn học sinh khai thác nội dung
tranh ảnh lịch sử, giáo viên cần chú ý rèn luyện cho học sinh những kĩ năng:
+ Kĩ năng quan sát, nhận xét.
5


+ Kĩ năng mô tả.
+ Kĩ năng phân tích, nhận định, đánh giá.
- Các bước khai thác tranh ảnh lịch sử. Để việc khai thác tranh ảnh có hiệu
quả, phát huy được tính tích cực của học sinh nhằm làm cho học sinh tự tìm hiểu
nội dung của tranh ảnh dưới sự hướng dẫn tổ chức của giáo viên, xin nêu một số
gợi ý việc khai thác tranh ảnh lịch sử trong SGK. Trong việc dạy và học có hiệu
quả như sau:
- Bước 1: Cho học sinh quan sát tranh ảnh để xác định một cách khái quát
nội dung tranh ảnh cần khai thác.
- Bước 2: Giáo viên đặt câu hỏi, nêu vấn đề, tổ chức hướng dẫn học sinh
tìm hiểu nội dung từ tranh ảnh, lược đồ
- Bước 3: Học sinh trình bày kết quả tìm hiểu nội dung tranh ảnh, lược đồ,
sau khi đã quan sát và nhận xét, kết hợp gợi ý của giáo viên và tìm hiểu nội dung
trong bài học.
- Bước 4: Giáo viên nhận xét, bổ sung nội dung trả lời của học sinh, hoàn
thiện nội dung khai thác tranh ảnh cung cấp cho học sinh.
*Hướng dẫn học sinh khai thác từ kênh hình:
Kênh hình bao gồm bản đồ, lược đồ, tranh ảnh lịch sử, là những phương
tiện dạy học rất đặc trưng của bộ môn lịch sử, giúp học sinh tái hiện lại những
sự kiện, nhân vật, hiện tượng trong quá khứ. Theo xu hướng hiện nay là giảm
bớt thuyết trình của giáo viên, tạo điều kiện để học sinh học tập tích cực, sử
dụng kênh hình như là một nguồn cung cấp kiến thức giúp cho học sinh tự tìm
tòi, phát hiện những kiến thức và rèn luyện kĩ năng bộ môn chứ không chỉ minh

họa cho lời giảng của giáo viên. Như vậy, kênh hình là đối tượng để học sinh
chủ động, tự lực khai thác kiến thức dưới sự hướng dẫn của giáo viên. Để khai
thác kênh hình có hiệu quả cần thực hiện một số yêu cầu sau:
-Về phía giáo viên:
+ Nắm chắc nội dung chương trình.
+ Xác định rõ kiến thức, nội dung trong bài mà học sinh cần lĩnh hội qua
kênh hình.
+ Chuẩn bị một số câu hỏi phù hợp với trình độ học sinh gợi ý để các em
biết tự giác khai thác kiến thức từ kênh hình.
+Giáo viên phải đặt ra tình huống có vấn đề, hướng dẫn, tổ chức học sinh
khai thác tìm ra.
+ Kịp thời động viên, khuyến kích và đánh giá học sinh.
- Về phía học sinh:
+ Rèn luyện một số kĩ năng khai thác kiến thức từ kênh hình.
+ Tích cực chủ động tìm tòi, phát hiện kiến thức từ hệ thống kênh hình.
* Các bước khai thác kênh hình:
- Hướng dẫn học sinh tham gia một chuyến du lịch bằng cách giới thiệu sơ
lược và hấp dẫn những hình ảnh trong hệ thống kênh hình.
6


+ Nêu mục đích làm việc với kênh hình.
+ Đưa ra những câu hỏi gợi ý để cho học sinh có cơ sở khai thác kiến thức
từ kênh hình.
+ Tổ chức cho học sinh trả lời câu hỏi trên cơ sở các em tự phát hiện.
+ Tạo cơ hội cho học sinh nhận xét, bổ sung trước khi đi đến kết luận.
Dạy học tích cực thực chất là quá trình hướng dẫn học sinh cách học, quá
trình đó không chỉ là do người truyền thụ mà quan trọng hơn phải là do chính
các em tìm tòi khám phá, giải quyết. Việc khai thác vốn kiến kiến thức sẵn có
của học sinh trong dạy học lịch sử có nhiều cách tùy thuộc vào khả năng của

mỗi giáo viên, vào đối tượng học sinh, vào thiết bị và phương tiện dạy học. Song
có thể sử dụng một cách phổ biến sau:
* “Đặt câu hỏi cho học sinh trả lời” với cách này câu hỏi đưa ra phải tạo cơ
hội cho học sinh bộc lộ sự hiểu biết vốn có của mình, tránh trường hợp chỉ cần
đọc tài liệu là trả lời được.
*Hướng dẫn học sinh khai thác kiến thức từ kênh hình chính là cách khai
thác vốn hiểu biết sẵn có của học sinh để các em tự nói lên những hiểu biết vốn
có của mình làm được như vậy học sinh sẽ hiểu bài sâu và nhớ lâu những kiến
thức đã học.
* Ví dụ:
a. Sử dụng bản đồ, lược đồ:
Sử dụng lược đồ trong sách giáo khoa hoặc bản đồ được cấp là một yêu cầu
cấp thiết trong dạy học lịch sử, nhằm phát triển tư duy của học sinh. Song, sử
dụng như thế nào để phát huy hiệu quả của nó trong dạy học lịch sử thì ít được
chú ý. Sử dụng như thế nào mới đáp ứng được yêu cầu của chương trình thay
sách theo hướng học sinh chủ động nắm kiến thức chứ không phải để minh họa
cho kiến thức?
Trên bản đồ lịch sử, các sự kiện luôn được thể hiện trong một không gian,
thời gian, địa điểm cùng một số yếu tố địa lí nhất định. Tất cả nội dung trên đã
được mã hóa bằng các kí hiệu: màu sắc, mũi tên hoặc nhiều kí hiệu khác đã
được nêu rõ ở chú giải của bản đồ, lược đồ.
Trong quá trình biên soạn sách giáo khoa, mức độ yêu cầu rèn luyện kĩ
năng sử dụng lược đồ và bản đồ cho học sinh trong bộ môn Lịch sử cũng được
thể hiện rất rõ trong sách giáo khoa Lịch sử ở từng khối lớp:
Khi tổ chức các hoạt động dạy học có sử dụng lược đồ, bản đồ nhất thiết
phải lưu ý sử dụng và khai thác các kĩ năng sau: vẽ lược đồ, tường thuật, miêu
tả, quan sát, so sánh, nhận định đánh giá, rút ra quy luật, bài học lịch sử. Quá
trình khai thác phải thực hiện các bước như sau:
- Bước 1: GV hướng dẫn học sinh đọc tên lược đồ, bản đồ; xác định ranh
giới, chú giải bản đồ, lược đồ.

- Bước 2: GV đặt câu hỏi nêu vấn đề nội dung tìm hiểu qua lược đồ, bản đồ
7


-Bước 3: HS trả lời câu hỏi bằng việc trình bày kết quả tìm hiểu nội dung
bản đồ, lược đồ.
-Bước 4: HS - GV nhận xét, bổ sung, mở rộng hoàn thiện kiến thức.
Ví dụ: [Hình 31- trang 92] “Lược đồ phong trào Xô viết Nghệ - Tĩnh”
Bài 14: Phong trào cách mạng 1930-1935

-Bước 1: Giáo viên giới thiệu (hay học sinh tự đọc) nội dung tên lược đồ,
chú giải của lược đồ, ranh giới. Hình 31“Lược đồ phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh”.
-Bước 2: Hãy dựa vào lược đồ, tìm hiểu hoàn cảnh dẫn đến phong trào?
-Bước 3: HS dựa vào lược đồ, để tường thuật, miêu tả, cụ thể hóa diễn
biến, kết quả,ý nghĩa phong trào.
-Bước 4: GV nhận xét, bổ sung ý kiến trả lời của HS và hoàn chỉnh nội
dung lược đồ cần cung cấp cho HS
Với cách sử dụng nêu trên giáo viên đã khắc phục những nhược điểm của
cách dạy cũ như là (GV dựa vào lược đồ để trình bày diễn biến lịch sử, học sinh
chỉ ngồi nghe), bây giờ thông qua quan sát bản đồ, đọc ký hiệu được biểu diễn
trên bản đồ học sinh đã tự phát hiện được nội dung lịch sử. Như vậy từ vị trí
thầy là người chủ động, trò thụ động trong giờ học đã chuyển sang thầy là người
hướng dẫn tổ chức thực hiện còn trò là người chủ động tự mình tìm kiếm, khai
thác kiến thức trong hoạt động học tập và trình bày trước tập thể lớp. Việc sử
dụng bản đồ lịch sử đã góp phần phát triển khả năng quan sát, trí tưởng tượng,
8


tư duy và ngôn ngữ, đặc biệt là kĩ năng đọc bản đồ, củng cố thêm kiến thức địa
lí…cho học sinh

b. Sử dụng tranh, ảnh lịch sử:
Do hiện thực lịch sử là hiện thực quá khứ nên học sinh không được tiếp xúc
với các sự kiện, hiện tượng, nhân vật, quá trình lịch sử. Mặt khác, do lịch sử là
quá khứ, gần hoặc xa, thậm chí rất xa và nội dung của những thời đại xa xưa ấy
lại có nhiều điều khác, thậm chí rất khác với thời đại hiện nay nên con người
hiện nay không dễ gì hình dung và cắt nghĩa được những gì đã từng xảy ra trước
kia. Vì những lý do nêu trên, tranh hay ảnh lịch sử luôn luôn được xem là những
tư liệu lịch sử quý. Khai thác tranh, ảnh lịch sử là một trong những cách tiếp cận
lịch sử tốt nhất, có khả năng đưa lại hiệu quả giáo dục cao nhưng lại không phải
là một công việc đơn giản, dễ thực hiện. Ở đây, ngoài vấn đề nhận thức nội dung
lịch sử qua tư liệu tranh hay ảnh lịch sử còn có vấn đề rèn luyện óc quan sát và
khả năng vận dụng phương pháp mô tả. Nhiều thầy, cô giáo có kinh nghiệm cho
rằng, việc rèn luyện cho học sinh các kỹ năng vừa nêu thường đạt hiệu quả cao
khi các em được tiếp cận với các tư liệu tranh, ảnh dưới sự hướng dẫn có
phương pháp, có kế hoạch của giáo viên. Cụ thể như sau:
b.1. Tranh nhân vật lịch sử:
Sử dụng chân dung các nhân vật lịch sử có ý nghĩa rất lớn trong học tập
lịch sử, cần chú ý đến mục đích giáo dục, giáo dưỡng và phát triển tư duy. Để
giúp HS học cách tiếp cận lịch sử qua tranh nhân vật lịch sử chúng ta có thể
hướng dẫn các em đi theo những bước và tìm hiểu theo hướng sau:
Trước tiên, GV phải xác định nội dung cần khai thác từ tranh nhân vật lịch sử:
* Ở mức độ 1: tiếp cận đầu tiên tranh các nhân vật lịch sử, học sinh cần tìm
hiểu: Ngày tháng năm sinh và mất, đặc điểm về nhận dạng.
* Ở mức độ 2: Đi sâu hơn, học sinh cần tìm hiểu: thái độ lập trường, quan
điểm chính trị, tư tưởng… của nhân vật lịch sử đang được tìm hiểu được thể
hiện qua những chi tiết nào?
Có rất nhiều nhân vật lịch sử được đưa vào chương trình giảng dạy nên
trong quá trình giảng dạy giáo viên phải tùy theo nhân vật lịch sử để xác định
mức độ khai thác kiến thức với từng tranh nhân vật lịch sử cho phù hợp với yêu
cầu của bài học chứ không nhất thiết phải thực hiện hết các yêu cầu đã nêu trên.

Riêng đối với các anh hùng dân tộc, lãnh tụ cách mạng phải lưu ý làm nổi bật
tính cách của nhân vật ấy thông qua việc miêu tả hình thức bề ngoài, hay nêu
khái quát ngắn gọn tiểu sử của nhân vật ấy làm cho học sinh hứng thú, kích
thích óc tò mò, phát triển năng lực nhận thức. Sau đó giáo viên sẽ hướng dẫn
học sinh hoạt động theo các bước sau:
- Bước 1: Cho HS quan sát tranh, ảnh để xác định một cách khái quát nội
dung tranh ảnh cần khai thác.
- Bước 2: GV đưa ra câu hỏi nêu vấn đề và tổ chức, hướng dẫn HS tìm hiểu
nội dung tranh ảnh.
9


- Bước 3: HS trình bày kết quả tìm hiểu nội dung tranh, ảnh sau khi đã
quan sát, kết hợp gợi ý của GV và tìm hiểu nội dung bài học.
- Bước 4: GV nhận xét, bổ sung ý kiến trả lời của học sinh, hoàn thiện nội
dung khai thác tranh, ảnh cho HS
Ví dụ: [Hình 33 - trang 94] .Trần Phú (1904 – 1931) .Bài: Phong trào
cách mạng 1930-1935

Trần Phú (1904 -1931)
- Bước 1: GV yêu cầu học sinh nêu những thông tin về nhân vật Trần Phú
qua Hình 33. (HS sẽ trình bày năm sinh và mất, đặc điểm về nhận dạng của Trần
Phú là: sinh năm 1904 mất năm 1931…)
- Bước 2: GV nêu tình huống vấn đề để học sinh khai thác nội dung của
tranh nhân vật: Đặc điểm nhận dạng đã thể hiện lập trường, quan điểm chính trị,
tư tưởng của ông có điểm gì khác với những người cùng thời? (Đặc điểm nhận
dạng: tóc, trang phục...).
- Bước 3: HS trình bày kết quả tìm hiểu nội dung tranh, ảnh.
- Bước 4: Giáo viên nhận xét, bổ sung ý kiến trả lời của HS, hoàn thiệu nội
dung khai thác tranh ảnh cho HS:(Đặc điểm nhận dạng: tóc ngắn, bận âu phục

10


khác với những người cùng thời là tóc đuôi sam, áo dài…thể hiện tư tưởng cách
mạng, lòng yêu nước).
Dựa vào tài liệu tham khảo ở sách giáo viên, giáo viên kể cho học sinh một
số nét về tiểu sử của ông: Trần Phú sinh ngày 1-5-1904 tại phủ Tuy An tỉnh Phú
Yên, quê quán huyện Đức Thọ tỉnh Hà Tĩnh. Ông lớn lên trong một gia đình trí
thức, sớm tham gia hoạt động cách mạng. Năm 1925, ông cùng một số người
Việt Nam yêu nước sáng lập ra tổ chức cách mạng (Hội Phục Việt, Hội Hưng
Nam, Việt Nam cách mạng Đảng).
Năm 1927, ông được lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc cử đi học ở trường Đại học
quốc tế Phương Đông (Liên Xô). Tháng 4-1930, ông về nước và được bổ sung
vào BCHTW lâm thời của ĐCSVN. Tháng 10-1930, ông chủ trì Hội nghị
BCHTW Đảng lần thứ nhất tại Hương Cảng (Trung Quốc) và đề ra Luận cương
chính trị của Đảng. Tại Hội nghị này, ông được bầu làm Tổng Bí thư của
Đảng. Tháng 4-1931, ông bị thực dân Pháp bắt, chúng tra tấn ông rất dã man
nhưng ông vẫn giữ vững khí tiết của người cộng sản. Ngày 6-9-1931, ông đã hy
sinh với câu nói bất hủ “Hãy giữ vững chí khí chiến đấu”.
Trần Phú là vị Tổng Bí thư đầu tiên của Đảng. Ông được coi là người tạo
cơ sở cho việc thành lập Đoàn Thanh Niên Cộng Sản Hồ Chí Minh sau này. Ông
là tấm gương sáng về ý chí và nghị lực cách mạng phi thường cho lớp lớp thế hệ
trẻ Việt Nam noi theo.
Chủ tịch Hồ Chí Minh ghi nhận: “Đồng chí Trần Phú là một người con
ưu tú của Đảng của nhân dân, đã oanh liệt hy sinh cho cách mạng”
Như vậy ngoài việc dùng ảnh nhân vật để giới thiệu hình dạng nhân vật lịch
sử giáo viên còn có thể khai thác quan điểm, lập trường giai cấp của nhân vật đó
từ đồ dùng dạy học này và đã tạo học sinh một ấn tượng sâu sắc về nhân vật
lịch sử vừa học.
b.2 Tranh lịch sử: Tranh ảnh được đưa vào trong giảng dạy Lịch Sử ở

trường phổ thông có ý nghĩa hết sức to lớn, không chỉ là nguồn kiến thức, có tác
dụng giáo dục tư tưởng tính cách mà còn phát triển tư duy cho học sinh. Bản
thân tranh ảnh không thể gây được sự quan sát tích cực của học sinh nếu như nó
không được quan sát trong những tình huống có vấn đề, trong những nhu cầu
cần thiết phải trả lời một vấn đề cụ thể. Qua tranh ảnh lịch sử, học sinh sẽ tiếp
cận lịch sử theo các bước sau:
- Bước 1: GV xác định nguồn gốc, thời điểm của bức tranh, cách thể hiện
nội dung của tác giả trên tranh ảnh.
- Bước 2: Cho HS rút ra nội dung kiến thức được thể hiện qua tranh lịch sử.
- Bước 3: GV nêu yêu cầu cụ thể cho HS xử lí thông tin tiếp nhận từ tranh
ảnh lịch sử’
- Bước4: GV nhận xét, bổ sung hoàn thiện ý kiến trả lời của HS.

11


Ví dụ: [Hình 39 - trang 111]” Lễ thành lập Đội Việt Nam tuyên truyền
giải phóng quân”. Bài 16: Phong trào giải phóng dân tộc và tổng khởi nghĩa
tháng Tám (1939-1945). Nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời.

Lễ thành lập Đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân
- Buớc 1: GV xác định đây hình ảnh những người lính xuất phát từ nông
dân. Với lòng yêu nước nồng nàn, ý trí căm thù giặc sâu sắc, được sự giác ngộ
cách mạng của Đảng họ đã cầm vũ khí đứng lên đấu tranh.
- Bước 2: GV đưa ra câu hỏi nêu vấn đề và tổ chức, hướng dẫn HS tìm hiểu
nội dung tranh, ảnh: tinh thần cách mạng, trang bị vũ khí, quân phục, số
lượng… của Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân như thế nào?
- Bước 3: HS trình bày kết quả tìm hiểu nội dung tranh, ảnh sau khi đã
quan sát, kết hợp gợi ý của GV và tìm hiểu nội dung bài học.
- Bước 4: GV nhận xét, bổ sung ý kiến trả lời của HS, hoàn thiện nội dung

khai thác tranh ảnh cho học sinh. (Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân
thành lập với 3 tiểu đội gồm 34 chiến sĩ được lựa chọn từ những chiến sĩ Cao Bắc - Lạng. 34 chiến sĩ Cao - Bắc - Lạng này là con em các tầng lớp nhân dân bị
áp bức, họ có lòng yêu nước, có tinh thần kiên quyết, dũng cảm, chí căm thù
địch rất cao, đã siết chặt họ thành một khối vững chắc. Đây là đơn vị chủ lực
đầu tiên của lực lượng vũ trang cách mạng và là tiền thân của Quân đội nhân
dân Việt Nam…
Với cách sử dụng tranh ảnh như vậy, GV vừa khai thác nội dung lịch sử thể
hiện qua tranh ảnh, vừa phát triển khả năng quan sát, trí tưởng tượng, tư duy và
ngôn ngữ của học sinh mà còn có ý nghĩa giáo dục tư tưởng, tinh thần yêu nước,
ý trí căm thù giặc ... Ngắm nhìn bức tranh về Đội Việt Nam tuyên truyền giải
phóng quân học sinh sẽ có những tình cảm mạnh mẽ về những người lính anh
dũng, gan dạ, sẵn sàng hy sinh để giành độc lập…
12


2.4. Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm đối với hoạt động giáo dục, với
bản thân, đồng nghiệp và nhà trường
Qua việc giảng dạy và áp dụng đề tài: Hướng dẫn học sinh khai thác kênh
hình trong sách giáo khoa, học sinh biết vận dụng kiến thức để giải thích, nhận
xét, đánh giá, so sánh …Chất lượng bộ môn được nâng cao,học sinh hứng thú
tìm hiểu, thích và hứng thú hơn với bộ môn Lịch sử.
Qua quá trình thực hiện tôi có những nhận xét sau:
*Khi chưa thực hiện các biện pháp như đã nêu ở trên:
- Học sinh chỉ xem các kênh hình trong SGK là nhằm để giải trí.
- Lười biếng học bài, không chuẩn bị bài.
- Việc tiếp thu kiến thức mới có mức độ, các em có cảm giác giờ học lịch
sử rất khô khan.
* Khi thực hiện những biện pháp trên tôi nhận thấy có những ưu điểm:
- Tiết học sinh động, sôi nổi. Học sinh tích cực phát biểu ý kiến xây dựng
bài. Đa số chuẩn bị bài trước khi đến lớp.

- Qua việc thực hiện khai thác nội dung kênh hình trong SGK. Học sinh
nắm vững kiến thức về lịch sử, phát triển tư duy và kĩ năng nhận xét, phân tích
tốt tự kiểm tra đánh giá về nhận thức của mình.
- Trong học tập gây hứng thú, tìm tòi học hỏi phấn khởi, không xem nhẹ
môn lịch sử, yêu thích bộ môn hăng hái tham gia phát biểu ý kiến xoay quanh
câu hỏi của giáo viên để khai thác nội dung các kênh hình trong bài học.
*Kết quả cụ thể:
Tôi nhận thấy sau khi thực hiện khai thác nội dung kênh hình trong SGK đã
góp phần chuyển biến trong học tập của học sinh, đạt chất lượng cao hơn so với
đầu năm học qua bảng thống kê kiểm tra ở các giai đoạn cho thấy kết quả cụ thể
sau:
Học kì I
Học kì II
LỚP
TSHS
(Trung bình trở lên)
(Trung bình trở lên)
SL
%
SL
%
12A
38
34
89,5
36
94,7
Việc thực hiện phương pháp trên trong bài giảng góp phần tạo kết quả học
tập của học sinh lần sau cao hơn lần trước. Điều đó đã khẳng định, việc khai
thác nội dung kênh hình trong SGK là một trong những phương pháp để nâng

cao chất lượng học tập của học sinh, giúp học sinh nắm vững và nhớ lâu được
kiến thức đã học, mang lại hiệu quả cao trong học tập.
Để có được kết quả này trong quá trình thực hiện tôi cũng gặp không ít khó
khăn, vì phải thường xuyên theo dõi, động viên, khuyến khích, kiểm tra nắm khả
năng để điều chỉnh và chọn biện pháp hiệu quả hơn nhưng được bù lại là điểm
số và chất lượng các giai đoạn tăng lên đó là dấu hiệu đáng mừng đối với giáo
viên.Nhìn chung trong quá trình thực hiện đa số các em nắm bài tự tin hơn, khắc
13


sâu kiến thức hơn và giảm bớt học máy móc, học thuộc lòng. Từ đó, nắm vững
hơn qui luật, những chuyển biến lịch sử một cách vững vàng hơn.
Như vậy, việc áp dụng khai thác nội dung kênh hình trong SGK trong bộ
môn lịch sử là một vấn đề cần thiết và quan trọng, là tài liệu, bạn đồng hành của
học sinh, là phương tiện để học bài cũ, chuẩn bị bài mới. Mỗi học sinh đều có
SGK trong tay nên việc sử dụng các kênh hình trong SGK thuận lợi, do đó giáo
viên tổ chức cho học sinh hoạt động nhận thức tái tạo lịch sử. Nguồn cảm hứng
của học sinh được tạo ra sẽ làm cho học sinh tự giác chủ động theo dõi ghi chép
bài và theo dõi các vấn đề lịch sử, say mê tìm hiểu và yêu thích môn lịch sử.
3. Kết luận và kiến nghị
3.1. Kết luận
Sự phong phú đa dạng của kênh hình trong SGK đòi hỏi giáo viên phải sử
dụng linh hoạt, sáng tạo. Vấn đề đổi mới phương pháp dạy học và nâng cao chất
lượng dạy học đã được đặt ra một cách cần thiết cùng với xu thế đổi mới giáo
dục chung của thế giới, trong việc đổi mới cải tiến phương pháp dạy học, việc
phát huy tính tích cực của học sinh rất có ý nghĩa. Bởi vì xét cho cùng công việc
giáo dục phải được tiến hành trên cơ sở tự nhận thức, tự hành động. Cho nên
việc phát triển tư duy, năng lực nhận thức và hiểu biết kiến thức thông qua việc
khai thác nội dung kênh hình ở SGK trong việc giảng dạy lịch sử để học sinh
nhận xét, so sánh là chủ yếu.

Với vai trò chủ đạo, giáo viên tổ chức hoạt động học tập cho học sinh thể
hiện vai trò chủ động của mình. Để thực hiện giáo viên phải xử lý tốt các nội
dung bài giảng, sử dụng khai thác tốt các kênh hình tạo tình huống có vấn đề để
dẫn học sinh đi vào những hoạt động tư duy cần thiết, bồi dưỡng phát triển khả
năng suy nghĩ và tư duy của học sinh, giáo dục tính mạnh dạn, tự tin trong học
tập, say mê nghiên cứu, tìm hiểu về khoa học lịch sử. Có như vậy mới giúp
chúng ta hoàn thành tốt mục tiêu giáo dục trong giai đoạn hiện nay.
Điều này đã khẳng định việc khai thác nội dung kênh hình trong SGK trong
giảng dạy lịch sử là phương pháp đúng đắn. Nếu thực hiện tốt chủ trương và các
biện pháp này thì chắc chắn chất lượng đào tạo giáo dục sẽ ngày càng cao. Dạy
học là một nghệ thuật đòi hỏi người thầy phải không ngừng học hỏi và rèn
luyện, nắm vững những nguyên tắc cơ bản đã nêu trên cùng với sự sáng tạo, đổi
mới phương pháp giảng dạy lấy học sinh làm trung tâm để phát huy tính tích
cực, độc lập học tập của học sinh. Có như thế lớp trẻ mà ta đang đào tạo mới
thực sự là con người mới năng động, sáng tạo.Thực hiện tốt những yêu cầu trên
sẽ giúp cho giáo viên thành công trên bục giảng. Học sinh hứng thú học tập bộ
môn, xóa đi tư tưởng môn lịch sử là môn phụ.
Để nhằm phát huy tính tích cực của học sinh trong việc khai thác nội dung
kênh hình SGK trong dạy học lịch sử. Hướng nghiên cứu kế tiếp của đề tài tiếp
tục rút kinh nghiệm, tăng cường tính cụ thể, tính hình ảnh của các thông tin các
sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử,…. Tạo điều kiện để học sinh độc lập giải
14


quyết các vấn đề học tập được tự do trình bày những ý kiến riêng của mình đối
với việc học tập lịch sử. Từ đó, học sinh lĩnh hội được nội dung học tập mới
theo tinh thần tự khám phá, tự phát hiện. Để hoàn chỉnh những hình thức, những
biện pháp thực hiện và tăng cường tính chất sư phạm trong việc giảng dạy nâng
cao hiệu quả giáo dục tốt hơn nữa.
3.2. Kiến nghị

Hiện nay việc ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học nói chung và
dạy học phân môn Lịch sử nói riêng đang ngày càng trở nên phổ biến ở các
trường học. Việc ứng dụng đề tài này, đặc biệt là việc khai thác và sử dụng kênh
hình trong dạy học Lịch sử đòi hỏi các trường học phải đầu tư nhiều về trang
thiết bị như phòng học đảm bảo tiêu chuẩn, hệ thống máy tính có kết nối
Internet, máy chiếu…để làm sao tiết học nào cũng có thể sử dụng máy móc làm
phương tiện dạy học.
Về phía giáo viên: phải chịu khó học hỏi, nắm bắt công nghệ thông tin,
phải trang bị máy tính để chuẩn bị bài ở nhà và đặc biệt phải sưu tầm nhiều lược
đồ, sơ đồ và nhiều tài liệu, hình ảnh có liên quan từ các sách báo và mạng
Internet để đưa vào bài giảng. Hơn nữa với phân môn Lịch sử còn có một ưu
thế hơn các môn học khác là có nhiều tranh ảnh, tài liệu cũng như phim tư liệu
liên quan đến nội dung bài học để minh họa cho bài giảng làm tăng tính trực
quan sinh động. Vì vậy, người giáo viên phải luôn phải cập nhật thông tin, chắt
lọc thông tin để đưa vào bài giảng một cách hiệu quả nhất.

XÁC NHẬN
CỦA HIỆU TRƯỞNG NHÀ TRƯỜNG

Thanh Hóa, ngày 25 tháng 6 năm 2020
Tôi xin cam đoan đây là Sáng kiến
nghiệm của mình viết, không sao chép nội
dung của người khác.
Người viết sáng kiến

Nguyễn Tại Tuấn

15

MỤC LỤC
Trang
1. Mở đầu..............................................................................................................1
1.1. Lý do chọn đề tài............................................................................................1
1.2. Mục đích nghiên cứu......................................................................................2
1.3. Đối tượng nghiên cứu.....................................................................................2
1.4. Phương pháp nghiên cứu................................................................................2
1.5. Những điểm mới của SKKN..........................................................................3
2. Nội dung sáng kiến kinh nghiệm....................................................................3
2.1. Cơ sở lí luận của sáng kiến kinh nghiệm........................................................3
2.2. Thực trạng vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiêm........................4
2.3. Các giải pháp đã sử dụng để giải quyết vấn đề..............................................5
2.4. Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm đối với hoạt động giáo dục, với bản
thân, đồng nghiệp và nhà trường.........................................................................13
3. Kết luận và kiến nghị....................................................................................14
3.1. Kết luận........................................................................................................14
3.2. Kiến nghị......................................................................................................15

16