Một số biện pháp sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử để tạo biểu tượng không gian cho học sinh khi dạy phần lịch sử Việt Nam từ năm 1930 đến năm 1945( Lớp 9- THCS)

líp sö KI
Mục lục Trang
A. Phần mở đầu................................................................................
1. Lý do chọn đề tài ..........................................................................
2. Lịch sử vấn đề ................................................................................
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu...................................................
4. Mục đích nhiệm vụ nghiên cứu......................................................
5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên
cứu....................
6. Ý nghĩa của đề tài.........................................................................
7. Cấu trúc của bài tập nghiệp vụ sư phạm........................................
B. Phần nội dung..............................................................................
Chương I: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng kênh
hìnhđể tạo biểu tượng cho học sinh trong giảng dạy lịch sử ở
trường THCS......................................................................................
1.1. Cơ sở lý luận................................................................................
1.1.1. Cơ sở xuất phát.........................................................................
1.1.2. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng kênh hình trong dạy học
lịch sử nói chung và tạo biểu tượng không gian nói riêng. ...............
1.1.3. Vai trò, ý nghĩa của việc tạo biểu tượng không gian nói riêng
trong dạy học lịch sử..........................................................................
1.1.4. Quan niệm về địa danh lịch sử và mối quan hệ giữa địa danh
và biểu tượng không gian...................................................................
1.2. Thực tiễn của việc sử dụng kênh hình trong dạy học lịch sử nói
chung, tạo biểu tượng không gian nói riêng ở trường
THCS..............
1.2.1. Đối với giáo viên.......................................................................
1.2.2. Đối với học sinh.......................................................................
Chương II: Một số biện pháp sử dụng kênh hình trong sách giáo
3
4

5
5
6
7
7
8
8
8
8
8
9
9
9
19
1
Bµi tËp nghiÖp vô s ph¹m
líp Sö KI
khoa để tạo biểu tượng không gian cho học sinh khi dạy phần lịch
sử Việt Nam từ năm 1930 đến năm 1945( Lớp 9- THCS).
2.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản. ...............................................
2.1.1. Vị trí .........................................................................................
2.1.2. Mục tiêu....................................................................................
2.1.3. Nội dung kiến thức cơ bản của chương trình……………….
2.2. Những kênh hình trong sách giáo khoa cần khai thác để tạo
biểu tượng không gian cho học sinh...................................................
2.2.1. Bảng thống kê kênh hình cần khai thác…………………….
2.2.2. Nội dung kênh hình trong sách giáo khoa………………….
2.3. Những địa danh lịch sử cần sử dụng để tạo biểu tượng ……..
2.3.1. Bảng thống kê các địa danh lịch sử cần sử dụng…………..
2.3.2. Những địa danh lịch sử cần sử dụng ………………………

2.4. Một số biện pháp sử dụng kênh hình trong dạy học Lịch sử
nhằm tạo biểu tượng không gian.........................................................
2.4.1. Sử dụng lược đồ kết hợp với tường thuật, miêu tả xen kẽ với
đàm thoại để tạo biểu tượng về không gian......................................
2.4.2. Sử dụng tranh ảnh lịch sử kết hợp với miêu tả khái quát và
trao đổi đàm thoại nhằm tạo biểu tượng về không gian cho học sinh
2.4.3. Sử dụng tài liệu tham khảo đặc biệt là tài liệu về địa danh
nhằm tạo biểu tượng về không gian trong dạy học lịch sử.................
2.4.4. Kết hợp việc sử dụng kênh hình với với hệ thống câu hỏi
nhằm tạo biểu tượng không gian trong dạy học lịch sử..................
2.4.5. Sử dụng bài tập về nhà để củng cố biểu tượng không gian cho
học sinh.............................................................................................
2.5. Thực nghiệm sư phạm.................................................................
2.5.1. Mục đích thực nghiệm. ...........................................................
2.5.2. Nội dung thực nghiệm .........................................................
2.5.3. Phương pháp thực nghiệm......................................................
20
24
24
24
24
25
26
26
28
28
28
28
30
30

31
32
33
35
36
36
2
Bµi tËp nghiÖp vô s ph¹m
líp Sö KI
2.5.4. Kết quả thực nghiệm................................................................
Phần kết luận....................................................................................
Tài liệu tham khảo...........................................................................
39
41
A. PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài.
Trong công cuộc công nghiệp hoá hiện đại hoá đất nước, một nhiệm vụ quan
trọng của sự nghiệp giáo dục được khẳng định trong Nghị quyết Trung Ương II: “
đào tạo con người Việt Nam phát triển toàn diện, đạo đức, tri thức, sức khoẻ và
nghề nghiệp, trung thành với lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, hình
thành nhân cách và bồi dưỡng, phẩm chất năng lực công dân, đáp ứng yêu cầu xây
dựng và bảo vệ Tổ quốc”.
Cùng với các bộ môn khác, môn lịch sử với chức năng và nhiệm vụ của mình
đã góp phần tích cực vào giáo dục con người trong công cuộc đổi mới: “ Bởi vì tri
thức lịch sử là một yếu tố của nền văn hoá chung của loài người và không thể coi
giáo dục con người hoàn thành đầy đủ nếu không trang bị cho học sinh những hiểu
biết cần thiết về lịch sử…”
Nhiệm vụ của bộ môn lịch sử ở trường THCS nhằm trang bị cho học sinh hệ
thống kiến thức cơ bản về tiến trình phát triển hợp quy luật của lịch sử xã hội loài
người và dân tộc, trên cơ sở đó giáo dục tư tưởng, tình cảm, góp phần phát triển

toàn diện học sinh.
Do đặc trưng của bộ môn lịch sử, không thể trực tiếp tri giác được các sự kiện,
hiện tượng lịch sử đã xảy ra, không thể tái hiện lịch sử trong phòng thí ngiệm.
Chính vì vậy, việc tái tạo lịch sử bằng cách tạo biểu tượng đúng đắn, sinh động về
các sự kiện, hiện tượng lịch sử vừa là nguyên tắc vừa là một số biện pháp trong việc
dạy học lịch sử ở trường THCS giúp cho giờ học thêm sinh động, học sinh hứng thú
với môn học.
3
Bµi tËp nghiÖp vô s ph¹m
líp Sö KI
Hiện nay tình trạng học sinh nắm kiến thức về địa danh, không gian xảy ra sự
kiện lịch sử một cách mơ hồ, tình trạng nhầm lẫn giữa các địa danh diễn ra phổ
biến. Giáo viên ít chú ý đến việc tạo biểu tượng không gian, cung cấp cho học sinh
kiến thức về địa danh mà chỉ chú ý trình bày về diễn biến, kết quả của sự kiện. Đó
cũng chính là một nguyên nhân khiến cho chất lượng hiệu quả của bài học lịch sử
chưa tốt, học sinh ít hứng thú với bài học lịch sử.
Để góp phần nâng cao hiệu quả bài học lịch sử, cần sử dụng nhiều phương pháp
dạy học, trong đó có biện pháp sử dụng kênh hình nhằm tạo biểu tượng không gian
cho học sinh trong dạy học lịch sử là điều cần thiết.
Xuất phát từ cơ sở lý luận và thực tiễn trên, tôi đã chọn đề tài : “ Một số biện
pháp sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử để tạo biểu tượng không gian
cho học sinh khi dạy phần lịch sử Việt Nam từ năm 1930 đến năm 1945( Lớp 9-
THCS)”. Với mong muốn tìm hiểu hệ thống hơn về vai trò của biện pháp sử dụng
kênh hình để tạo biểu tượng không gian cho học sinh, từ đó tích luỹ thêm kinh
nghiệm cho quá trình giảng dạy sau này.
2. Lịch sử vấn đề.
Vấn đề sử dụng kênh hình nhằm tạo biểu tượng trong dạy học lịch sử không
còn là vấn đề mới đối với khoa học giáo dục và được nhiều nhà khoa học trong và
ngoài nước nghiên cứu.
N. G. Đairi trong cuốn “ Chuẩn bị giờ học lịch sử như thế nào”, đã khẳng định

“ Tính cụ thể, tính hình ảnh là những sự kiện có giá trị lớn lao, chúng cho phép hình
dung lại quá khứ chỉ bằng những chi tiết cụ thể, dễ nhìn mới giúp học sinh hình
thành ở học sinh niềm tin vững chắc”.
Trong cuốn “ Một số vấn đề địa danh học Việt Nam” của tác giả Nguyễn Văn
Âu đã đề cập đến một số quan niệm về địa danh, về mặt không gian địa lý tự nhiên
và xã hội. Cuốn sách viết nhằm phục vụ cho nghiên cứu địa danh cho nên có thể
làm nguồn tư liệu tham khảo giúp tìm hiểu quan niệm về địa danh, địa điểm xảy ra
các sự kiện lịch sử một cách khoa học.
4
Bµi tËp nghiÖp vô s ph¹m
líp Sö KI
Trong giáo trình “ Phương pháp dạy học lịch sử” của GS Phan Ngọc Liên chủ
biên xuất bản năm 2003. Sách đã nêu khái quát về các biểu tượng, phân loại các
biểu tượng và các biện pháp để tạo biểu tượng lịch sử, nhằm góp phần nâng cao
nhận thức lí luận của bộ môn, định hướng nghiệp vụ sư phạm cho giáo viên, ở
trường THCS.
Trong cuốn “ Rèn luyện kỹ năng nghiệp vụ sư phạm môn Lịch sử” do GS.TS
Nguyễn Thị Côi chủ biên đã trình bày khá chi tiết về kỹ năng xây dựng và sử dụng
bản đồ, cách dạy học sinh đọc bản đồ như thế nào…
Như vậy, vấn đề sử dụng kênh hình nhằm tạo biểu tượng lịch sử nói chung và
tạo biểu tượng không gian nói riêng trong dạy học lịch sử đã được đề cập đến nhiều
trong các công trình nghiên cứu. Song đó chỉ là những bài viết, bài nghiên cứu,
phản ánh ở một khía cạnh nào đó, ở một mức độ nhất định của vấn đề, chứ chưa có
công trình nào nghiên cứu một cách có hệ thống nhất là việc sử dung kênh hình
nhằm tạo biểu tượng không gian khi dạy phần lịch sử Việt Nam, từ năm 1930 đến
năm 1945
( Lớp 9- THCS).
3. Đối tượng và và phạm vi nghiên cứu
3.1 Đối tượng
Tên của đề tài đã xác định rõ đối tượng nghiên cứu là “ Quá trình khai thác và

sử dụng kênh hình để tạo biểu tượng trong dạy học lịch sử cho học sinh THCS”.
3.2. Phạm vi nghiên cứu.
Trên cơ sở lý luận và thực tiễn, bài tập nghiệp vụ sư phạm đi sâu xác định các
biện pháp sư phạm giúp học sinh có biểu tượng không gian, địa điểm xảy ra sự kiện
lịch sử thông qua dạy phần Lịch sử Việt Nam từ 1930 đến 1945( Lớp 9-THCS).
4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
4.1. Mục đích:
5
Bµi tËp nghiÖp vô s ph¹m
líp Sö KI
Trên cơ sở khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng kênh hình nhằm tạo
biểu tượng không gian trong dạy học lịch sử, chúng tôi tìm hiểu kiến thức Lịch sử
Việt Nam giai đoạn từ năm 1930 đến năm 1945, đề xuất các nguyên tắc và biện
pháp sử dụng kênh hình để tạo biểu tượng không gian cho học sinh trong dạy học
lịch sử.
4.2. Nhiệm vụ:
Từ mục đích trên, đề tài phải giải quyết một số nhiệm vụ sau:
- Tìm hiểu lý luận của việc sử dụng kênh hình nhằm tạo biểu tượng nói chung, biểu
tượng không gian nói riêng trong dạy học lịch sử ở trường THCS, phương pháp dạy
học ở trường THCS, phương pháp dạy học lịch sử và sách giáo khoa lịch sử.
- Tiến hành điều tra thực tiễn việc khai thác và sử dụng kiến thức địa danh trong
dạy học lịch sử ở trường THCS.
- Tìm hiểu chương trình Lịch sử Việt Nam ở lớp 9 (giai đoạn 1930- 1945) - THCS,
để xác định những địa danh lịch sử cần khai thác và tạo biểu tượng không gian cho
học sinh trong dạy học lịch sử.
- Đề xuất các nguyên tắc và biện pháp sử dụng kênh hình để tạo biểu tượng không
gian cho học sinh trong phần lịch sử Việt Nam giai đoạn từ 1930 đến năm 1945.
- Thực nghiệm sư phạm tiết 23- bài- 19: “Phong trào Cách mạng trong những năm
1930- 1945”, để kiểm nghiệm tính khả thi của đề tài.
5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu

5.1. Cơ sở phương pháp luận
Cơ sở lý luận của các tác gia kinh điển của chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ
Chí Minh, các văn kiện tài liệu của Đảng và Nhà nước về công tác giáo dục và đào
tạo.
6
Bµi tËp nghiÖp vô s ph¹m
líp Sö KI
Ngoài ra, tôi còn nghiên cứu lý luận về tâm lý, giáo dục, phương pháp dạy học
lịch sử của các nhà giáo dục và giáo dục lịch sử khác có liên quan đến nội dung đề
tài.
- Nghiên cứu lý thuyết:
Nghiên cứu các tác phẩm của các tác gia kinh điển của chủ nghĩa Mác- Lênin,
Hồ Chí Minh và của Đảng ta, giáo dục và giáo dục lịch sử.
Nghiên cứu các công trình của các nhà khoa học giáo dục, giáo dục lịch sử viết
về phương pháp sử dụng kênh hình, sử dụng SGK và các tài liệu lịch sử có liên
quan đến đề tài.
Nghiên cứu nội dung chương trình lịch sử Việt Nam lớp 9, từ 1930 đến 1945.
- Điều tra thực tế: Qua giảng dạy thực tế ở trường THCS Minh Hà( Canh Nậu)-
Thạch Thất- Hà Nội.
- Thực nghiệm sư phạm:Tiến hành thực nghiệm sư phạm, qua một bài dạy lịch sử
và khảo sát cụ thể.
6. Ý nghĩa của đề tài:
- Về mặt lý luận: Nghiên cứu đề tài này góp phần nâng cao trình độ nhận thức của
bản thân về lý luận dạy học môn lịch sử nói chung, đặc biệt việc sử dụng kênh hình
nhằm tạo biểu tượng không gian trong dạy học lịch sử nói riêng.
- Về mặt thực tiễn: Qua đè tài này, giúp bản thân nâng cao trình độ hiểu biết về
phương pháp sử dụng kênh hình nhằm tạo biểu tượng về không gian trong dạy học
lịch sử.
7. Cấu trúc của bài tập
Ngoài phần mở đầu, kết luận, thực nghiệm, phụ lục thì nội dung bài tập nghiệp

vụ sư phạm gồm có 2 chương:
Chương I: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng kênh hình để tạo biểu
tượng lịch sử ở trường THCS.
7
Bµi tËp nghiÖp vô s ph¹m
líp Sö KI
Chương II: Một số biện pháp sử dụng kênh hình trong SGK để tạo biểu tượng
không gian cho học sinh khi dạy phần Lịch sử Việt Nam từ năm 1930 đến năm
1945( lớp 9- THCS).
8
Bµi tËp nghiÖp vô s ph¹m
líp Sö KI
B.PHẦN NỘI DUNG
CHƯƠNG I
CƠ SỞ LÝ LẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG KÊNH
HÌNH ĐỂ TẠO BIỂU TƯỢNG CHO HỌC SINH TRONG DẠY LỊCH
SỬ Ở TRƯỜNG THCS.
1.1. Cơ sở lý luận
1.1.1. Cơ sở xuất phát
1.1.1.1. Mục tiêu và nhiệm vụ của bộ môn lịch sử ở trường THCS
Nhiệm vụ của bộ môn lịch sử ở trường THCS là phải cung cấp cho học sinh
những kiến thức khoa học để trên cơ sở đó giáo dục tư tưởng chính trị, phẩm chất
đạo đức và bồi dưỡng khả năng nhận thức, tư duy cho học sinh, với các nhiệm vụ:
Giáo dưỡng; Giáo dục; Phát triển năng lực … Để đạt được điều đó, phương pháp
dạy học lịch sử ở trường THCS phải đổi mới theo hướng phát huy tính tích cực, độc
lập, sáng tạo của học sinh, đem lại hứng thú học tập cho các em. Một trong những
biện pháp để thực hiện đổi mới cách dạy học theo hướng trên là sử dụng kênh hình
trong SGK để tạo biểu tượng không gian cho học sinh.
1.1.1.2. Đặc trưng bộ môn
Lịch sử mang tính quá khứ, bao gồm những sự kiện, hiện tượng đã xảy ra, nó

tuân thủ theo tiến trình thời gian. Chúng ta phải tiếp nhận lịch sử một cách gián tiếp
thông qua các tài liệu được lưu lại.
Lịch sử mang tính không lặp lại về không gian và thời gian. Mỗi sự kiện lịch sử
chỉ xảy ra trong một không gian và thời gian nhất định và chỉ xảy ra một lần duy
nhất.
Lịch sử có tính cụ thể, là khoa học nghiên cứu tiến trình lịch sử cụ thể các nước,
các dân tộc khác nhau và quy luật của nó, nên khi trình bày các sự kiện lịch sử rất
cần phải cụ thể, sinh động.
9
Bµi tËp nghiÖp vô s ph¹m
líp Sö KI
Khoa học lịch sử mang tính hệ thống, với nội dung tri thức lịch sử rất phong
phú, đề cập đến mọi lĩnh vực của đời sống loài người, tạo nên tính đa dạng, phong
phú và có tính thống nhất.
Như vậy, qua tìm hiểu đặc trưng bộ môn Lịch sử đặc biệt là tính không lặp lại,
đòi hỏi mỗi người giáo viên trong quá trình giảng dạy lịch sử phải tạo biểu tượng
sinh động, hấp dẫn nhằm tái hiện lại quá khứ lịch sử. Một trong những biện pháp đó
là việc sử dụng kênh hình để tạo biểu tượng không gian. Với biện pháp này giáo
viên sẽ giúp học sinh nắm chắc, hiểu sâu kiến thức là cơ sở để nâng cao hiệu quả
bài học lịch sử.
1.1.1.3. Đặc điểm nhận thức của học sinh THCS
Quá trình nhận thức của học sinh THCS cũng tuân theo quá trình nhận thức của
loài người nói chung bao giờ cũng đi từ hình ảnh cụ thể, trực tiếp, từ đơn giản đến
khái quát. Tuy vậy, quá trình nhận thức của học sinh nói cung và nhận thức lịch sử
nói riêng có những điểm khác so với qua trình nhận thức của loài người. Nhận thức
lịch sử của học sinh đi từ cơ sở ban đầu là nắm vững các sự kiện lịch sử. Nhưng do
đặc trưng của lịch sử có tính không lặp lại, không thí nghiệm được, học sinh không
thể quan sát trực tiếp sự kiện hiện tượng lịch sử được, chính vì thế học sinh dễ rơi
vào tình trạng “ hiện đại hoá lịch sử”. Để khá phục điều này, giáo viên cần tạo cho
học sinh biểu tượng chân thực về quá khứ thông qua việc sử dụng nhuần nhuyễn

các phương pháp dạy học lịch sử, trong đó có phương pháp sử dụng kênh hình trong
SGK lịch sử.
1.1.2. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng kênh hình trong dạy học lịch sử nói
chung và tạo biểu tượng không gian nói riêng.
1.1.2.1. Vai trò
Do đặc trưng của bộ môn, nên việc sử dụng kênh hình có vai trò to lớn. Đối với
các môn tự nhiên, kênh hình giúp học sinh tái hiện sự việc diễn ra một cách dễ dàng
bằng các hoạt động thí nghiệm. Nhưng với sự kiện lịch sử chỉ xảy ra một lần trong
10
Bµi tËp nghiÖp vô s ph¹m
líp Sö KI
quá khứ và không lặp lại. Vì vậy, việc tái hiện sự kiện lịch sử xảy ra trong qua khứ
một cách chính xác là rất khó khăn, chúng ta chỉ có thể giúp học sinh hiểu được
chúng thông qua bài giảng có hệ thống kênh hình phong phú, từ đó tạo biểu tượng,
hình thành khái niệm và sẽ giúp học sinh rút ra được quy luật và bài học lịch sử.
1.1.2.2. Ý nghĩa của việc sử dụng kênh hình trong dạy học lịch sử nói
chung và trong tạo biểu tượng không gian nói riêng
Kênh hình trong SGK là một bộ phận quan trọng của đồ dùng trực quan trong
dạy học lịch sử. Khác với trước đây kênh hình chủ yếu được trình bày trong SGK
với vai trò để minh hoạ cho nội dung kiến thức trong kênh chữ. Kênh hình trong
SGK mới được xây dựng và biên soạn được trình bày với tư cách là nguồn cung cấp
thông tin độc lập cho học sinh vừa là phương tiện để minh hoạ, cụ thể hoá nội dung
kiến thức có trong kênh chữ. Nó cùng có nhiệm vụ chung trong việc cung cấp kiến
thức cho học sinh, giúp các em hiểu rõ các sự kiện, hiện tượng lịch sử, tiến tới hình
thành khái niệm và góp phần giáo dục tư tưởng, tình cảm, đạo đức cũng như phát
triển toàn diện học sinh, cụ thể:
-Về giáo dưỡng: Kênh hình trong SGK là phương tiện trực quan quan trọng trong
dạy học lịch sử. Sử dụng kênh hình trong SGK có ý nghĩa rất lớn về mặt bồi dưỡng
nhận thức cho học sinh. Giúp học sinh nhận thức đầy đủ cụ thể về địa điểm nơi xảy
ra sự kiện lịch sử, thấy được vị trí địa lý có vai trò tác động lớn tới diễn biến, kết

quả trận đánh, mối quan hệ giữa tự nhiên xã hội và con người, hình thành biểu
tượng lịch sử đặc biệt là biểu tượng không gian với hệ thống kênh hình với các loại
đồ dùng trực quan: sơ đồ, lược đồ, niên biểu, tranh ảnh lịch sử… Qua việc sử dụng
kênh hình cũng giúp học sinh nhận thức một cách cụ thể, chính xác về sự kiện, hiện
tượng lịch sử không nhầm lẫn giữa sự kiện này với các sự kiện khác.
Kênh hình còn là chỗ dựa để học sinh hiểu sâu sắc hơn bản chất sự kiện lịch sử,
là phương tiện để hình thành khái niệm, rút ra quy luật bài học lịch sử. Nội dung
của các hình ảnh lịch sử, của bức tranh quá khứ càng phong phú bao nhiêu thì hệ
thống khái niệm của học sinh thu nhận được càng vững chắc bấy nhiêu.
11
Bµi tËp nghiÖp vô s ph¹m
líp Sö KI
- Về giáo dục: Dạy học lịch sử có ưu thế đặc biệt trong giáo dục tư tưởng, đạo đức,
hình thành nhân cách học sinh, các “kênh hình” đồ dùng trực quan còn giúp các em
có tư tưởng, tình cảm đúng đắn về sự kiện, hiện tượng lịch sử.Với việc tạo biểu
tượng không gian, học sinh sẽ thấy được vai trò, vị trí, ý nghĩa của mỗi vùng đất,
con sông hay ngọn núi, giáo dục tình yêu quê hương đất nước, ý thức bảo vệ, giữ
gìn các di tích lịch sử cho học sinh.
- Về phát triển: Kênh hình có tác dụng to lớn trong việc phát triển óc quan sát, trí
tưởng tượng, tư duy ngôn ngữ và rèn lyện kỹ năng thực hành cho học sinh. Nhìn
vào kênh hình giúp các em phán đoán hình dung quá khứ lịch sử, dần hình thành
biểu tượng lịch sử, diễn đạt bằng lời nói những cảm nhận của mình về bức tranh
lịch sử đã qua. Chính vì vậy việc sử dụng kênh hình sẽ góp phần rèn luyện khả
năng diễn đạt ngôn ngữ cho học sinh, giúp các em biết phân tích các sự kiện lịch sử,
so sánh khái quát để rút ra kết luận.
Việc sử dụng đồ dùng trực quan nói chung và kênh hình SGK nói riêng có ý
nghĩa rất lớn đối với nhận thức lịch sử, giáo dục và phát triển toàn diện học sinh.
Song kênh hình chỉ tạo nên sự hứng thú, tích cực cho học sinh nếu chúng được tri
giác trong tình huống có vấn đề là được khai thác, sử dụng đúng phương pháp. Có
như vậy đồ dùng trực quan mới trở thành “ Người dẫn đường”, là “Cầu nối” giữa

quá khứ và hiện tại.
1.1.2.3. Phân loại kênh hình trong sách giáo khoa để dạy học Lịch sử
Các loại kênh hình trong SGK lịch sử bao gồm tranh ảnh và đồ dùng trực quan
quy ước. Cụ thể:
a. Tranh ảnh lịch sử
Tranh ảnh lịch sử có giá trị như một nguồn tư liệu lịch sử. Nó có khả năng khôi
phục lại hình ảnh của con người, đồ vật, biến cố, hiện tượng lịch sử một cách cụ
thể, sinh động. Ví dụ: bức ảnh về Đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân hay
bức ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập (2/9/1945)
12
Bµi tËp nghiÖp vô s ph¹m
líp Sö KI
Tranh ảnh nghệ thuật mang chủ đề lịch sử: là loại tranh ảnh được các hoạ sĩ vẽ
khi các sự kiện kịch sử đang diễn ra trong một khoảng thời gian qua cảm xúc và tài
năng nghệ thuật nhưng lại chứa đựng nội dung lịch sử sinh động, hấp dẫn. Vì vậy,
khi sử dụng giáo viên phải chú ý nguồn gốc, tính hiện thực, tính tư tưởng của nó.
Ví dụ: Tranh sơn dầu Xô Viết Nghệ Tĩnh( 1930) …
Tranh châm biếm chính tri: Phản ánh lịch sử dưới dạng khái quát, sâu sắc dí
dỏm. Khi sử dụng, giáo viên cần lựa chọn những tranh ảnh có nội dung tiến bộ, đảm
bảo tính khoa học, liên quan đến bài học và mang ý nghĩa giáo dục đối với học sinh.
Tranh ảnh giáo khoa lịch sử: Vừa là một tác phẩm nghệ thuật cho mọi thời đại
vừa được tác giả giáo khoa lựa chọn nên nó đạt đến mức chuẩn mực, đảm bảo tính
khoa học, tính tư tưởng , tính sư phạm và tính thẩm mỹ. Đây là loại đồ dùng trực
quan phục vụ tốt cho việc dạy học lịch sử ở trường THCS trên cả ba mặt: giáo dục,
giáo dưỡng và phát triển. Tranh ảnh giáo khoa lịch sử gồm 3 loại: Tranh thể hiện
các sự kiện, hiện tượng lịch sử; tranh thể hiện đời sống văn hoá vật chất của con
người; tranh vẽ chân dung nhân vật lịch sử.
Tranh vẽ chân dung nhân vật lịch sử: Nội dung tranh chân dung thường phản
ánh cuộc đời, những hoạt động tiêu biểu cảu nhân vật lịch sử. Thông qua đó góp phần
giáo dục phát triển học sinh.

b. Các loại đồ dùng trực quan quy ước
Các loại đồ dùng trực quan quy ước như: bản đồ lịch sử, lược đồ lịch sử, niên
biểu, đồ thị lịch sử…có giá trị như những tài liệu lịch sử chân thực, chính xác giúp
học sinh hình dung được quá khứ, làm phong phú, cụ thể, sinh động cho các em.
Bản đồ lịch sử: là đồ dùng trực quan quan trọng trong dạy học lịch sử ở trường
THCS , nó không chỉ minh hoạ, cụ thể hoá kiến thức bổ sung làm phong phú những
kiến thức cơ bản trong SGK. Bản đồ lịch sử là một nguồn cung cấp kiến thức mới,
củng cố, ôn tập kiến thức đã học, phát triển tư duy khả năng làm việc độc lập của
học sinh.
13
Bµi tËp nghiÖp vô s ph¹m
líp Sö KI
Bản đồ – lược đồ lịch sử nhằm xác định địa điểm, thời gian, không gian, diễn biến
của sự kiện, hiện tượng lịch sử. Đồng thời bản đồ còn giúp các em củng cố, ghi nhớ
kiến thức đã học. Bản đồ có thể chia thành hai loại chính: bản đồ tổng hợp và bản
đồ chuyên đề.
Bản đồ- lược đồ tổng hợp phản ánh những sự kiện lịch sử quan trọng nhất của một
nước hay nhiều nước có liên quan đến một thời kỳ nhất định trong những điều kiện
tự nhiên nhất định. Ví dụ: Lược đồ Phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh (1930-1931)
Bản đồ chuyên đề nhằm diễn tả những sự kiện riêng hay một mặt của qúa trình lịch
sử như diễn biến một trận đánh. Ví dụ: Khởi nghĩa Bắc Sơn(1940)…
- Sơ đồ lịch sử: Nhằm cụ thể hoá nội dung sự kiện bằng hình học đơn giản, diễn tả
một tổ chức, một cơ cấu xã hội, một chế độ chính trị, mối quan hệ giữa các sự kiện
lịch sử. Sơ đồ trong SGK có thể dùng để minh hoạ, cụ thể hoá kiến thức cho “kênh
chữ” hoặc được dùng như một kênh thông tin độc lập nhằm đa dạng hoá nguồn
cung cấp kiến thức cho học sinh. Ví dụ: Sơ đồ tổ chức bộ máy nhà nước của thực
dân Pháp ở Đông Dương.
- Niên biểu lịch sử dùng để hệ thống hoá các sự kiện quan trọng theo thứ tự thời
gian đồng thời nêu lên mối liên hệ giữa các sự kiện của một nước hay nhiều nước
trong một thời kỳ. Niên biểu được chia làm 3 loại chính: Niên biểu tổng hợp, niên

biểu chuyên đề, niên biểu so sánh.
- Đồ thị lịch sử miêu tả quá trình phát triển, sự vận động của một sự kiện lịch sử,
trên cơ sở sử dụng số liệu, tài liệu thống kê trong bài học. Đồ thị có thể biểu diễn
bằng mũi tên để minh hoạ sự vận động đi lên, sự phát triển của một hiện tượng lịch
sử.
Việc phân loại kênh hình trong SGK có ý nghĩa rất quan trọng, nó định hướng
cho giáo viên xác định những biện pháp để hướng dẫn học sinhlĩnh hội kiến thức
qua kênh hình.
1.1.2.4. Các yêu cầu khi sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa
14
Bµi tËp nghiÖp vô s ph¹m
líp Sö KI
Muốn khai thác tốt và sử dụng có hiệu quả hệ thống kênh hình trong SGK, giáo
viên phải đảm bảo các yêu cầu sau đây:
- Trước hết giáo viên phải hiểu rõ và có quan niệm đúng đắn về vai trò, ý nghĩa
của hệ thống kênh hình trong SGK. Phải coi kênh hình như một nguồn cung cấp
kiến thức quan trọng, là chỗ dựa để học sinh “làm việc” với SGK trên cơ sở phát
huy tính tích cực. Mặt khác, kênh hình còn là cơ sở để giáo viên dựa vào đó tổ chức
các hoạt động học tập độc lập của học sinh cũng như phối hợp các phương pháp dạy
học khác nhau trong quá trình day học. Từ quan niệm đúng đắn về vai trò, ý nghĩa
của kênh hình giáo viên sẽ xác định cách khai thác và sử dụng kênh hình một cách
khoa học mang lại hiệu quả cao.
- Phải đảm bảo tính tư tưởng: Đây là một trong những nguyên tắc hàng đầu của
việc dạy học nói chung, dạy học lịch sử nói riêng. Điều này thể hiện ở tính mục
đích của nền giáo dục của mỗi chế độ giáo dục khác nhau. Mục đích của trường xã
hội chủ nghĩa Việt Nam là nhằm đào tạo và giáo dục thế hệ trẻ phát triển toàn diện,
đáp ứng những yêu cầu phát triển của đất nước.
Bộ môn lịch sử với đặc trưng và nội dung của mình phải góp phần đắc lực vào
thực hiện mục đích này. Dạy học lịch sử ở trường THCS phải khơi dậy ở học sinh
lòng tự hào dân tộc, lòng yêu quý biết ơn quần chúng nhân dân, lòng yêu chuộng

hoà bình, yêu chủ nghĩa xã hội, căm gét chiến tranh… Từ đó các em thấy được
trách nhiệm của bản thân trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ Quốc hiện nay.
Kênh hình trong SGK là một nguồn cung cấp kiến thức cho học sinh, vì vậy khai
thác và sử dung chúng góp phần giáo dục tư tưởng, tình cảm đạo đức cho học sinh.
- Phải đảm bảo tính chính xác, khoa học: Tính khoa học của kênh hình được xác
định bởi độ chính xác về tỷ lệ, về vị trí địa lý, về phân bố, cách trình bày, phải có
sự phối hợp giữa đặc điểm nội dung của sự kiện, hiện tượng lịch sử với nội dung thể
hiện trên kênh hình và phương pháp truyền đạt của giáo viên. Nội dung thể hiện
trên kênh hình phải hợp lý, chính xác, phản ánh đúng sự kiện, hiện tượng lịch sử
quá khứ.
15
Bµi tËp nghiÖp vô s ph¹m
líp Sö KI
Tính khoa học còn được xác định bởi độ thông tin thích hợp. Yêu cầu đối với
giáo viên khi sử dụng kênh hình, tránh xuyên tạc, bóp méo sự thật lịch sử. Như
vậy, giáo viên phải năm chắc nội dung kênh hình mà mình sẽ sử dụng.
Tính khoa học còn phải gắn liền với tính vừa sức đối với việc lĩnh hội kiến thức
vừa đủ, trình bày ngắn gọn, súc tích, không rườm rà, không quá sức tiếp thu của học
sinh.
- Phải đảm bảo tính trực quan: có giá trị truyền cảm, lôi cuốn, hấp dẫn với học
sinh. Tính trực quan đòi hỏi phải có nội dung rõ ràng, chính xác, cụ thể, dễ hiểu và
có cơ sở khoa học. Để đảm bảo tính trực quan, nội dung kênh hình còn phải được
thể hiện bằng màu sắc, ký hiệu, kích thước, bố cục hợp lý. Kênh hình được trình
bày đẹp, chính xác, rõ ràng, cụ thể kết hợp với lời nói sinh động giàu hình ảnh của
giáo viên sẽ có tác dụng to lớn trong việc tạo sức hấp dẫn, hứng thú học tập, góp
phần nâng cao hiệu quả bài học lịch sử.
- Phải đảm bảo tính sư phạm: Đây là một yêu cầu quan trọng đòi hỏi người giáo
viên tuân thủ khi khai thác nội dung “ kênh hình” được thể hiện trên nhiều mặt.
Việc khai thác nội dung và phương pháp sử dụng phù hợp với trình độ của học
sinh. Nội dung “kênh hình” không quá khó hoặc không quá dễ, bởi nó sẽ gây khó

khăn hoặc làm giảm hứng thú, sự tò mò của học sinh trong học tập.
Việc khai thác nội dung và phương pháp sử dụng phải phù hợp với từng thể loại
kênh hình, nội dung bài học từng trường hợp sử dụng mà có cách khai thác sử dụng
hợp lý nhằm đem lại hiệu quả bài học lịch sử. Việc sử dụng kênh hình phải đúng
thời điểm. Giáo viên chỉ đưa kênh hình ra sử dụng khi trình bày phần nội dung có
liên quan và cần thiết phải sử dụng kênh hình. Không được đưa ra quá sớm làm
phân tán sự chú ý của học sinh cũng không được đưa ra quá muộn sẽ không gây
được sự chú ý, hứng thú khiến các em khó khăn trong việc đối chiếu, so sánh, tìm ra
mối liên hệ giữa nội dung “ kênh hình” và “kênh chữ”.
Việc sử dụng kênh hình phải phát triển tính tích cực nhận thức độc lập của học
sinh, đặc biệt là tư duy độc lập. Giáo viên phải biết tổ chức các hoạt động học tập
16
Bµi tËp nghiÖp vô s ph¹m
líp Sö KI
độc lập của học sinh, kết hợp sử dụng nhuần nhuyễn các phương pháp dạy học khác
nhau nhằm hướng dẫn học sinh thông qua các hoạt động học tập độc lập, để học
sinh rút ra kết luận từ SGK.
Khi sử dụng kênh hình trong SGK, giáo viên phải kết hợp các phương pháp dạy
học khác nhau: dùng lời, nêu vấn đề, nghiên cứu các tài liệu tham khảo có liên quan
để làm cho việc sử dụng “ kênh hình” cũng như trình bày bài giảng được khoa học,
hấp dẫn phong phú.
Để đem lại hiệu quả bài học lịch sử cũng như chất lượng dạy học bộ môn,
trong đó quá trình sử dụng “kênh hình” trong SGK, đòi hỏi người giáo viên thực
hiện đầy đủ các yêu cầu trên.
1.1.3. Vai trò, ý nghĩa của việc tạo biểu tượng lịch sử nói chung và biểu
tượng không gian nói riêng trong dạy học lịch sử
Theo các nhà tâm lý học, trong quá trình tri giác thế giới bên ngoài con người
phản ánh sự vật và hiện tượng xung quanh mình dưới dạng hình ảnh của các vật thể
đó. Các hình ảnh này được phản ánh và lưu giữ một thời gian đáng kể trong ý thức
con người. Hình ảnh đó được gọi là biểu tượng.

Biểu tượng là “ Hình ảnh của sự vật, hiện tượng thế giới xung quanh được lưu
giữ lại trong ý thức và hình thành trên cơ sở cảm giác và tri giác xảy ra trước đó”.
Các hình ảnh của sự vật hiện tượng được lưu giữ trong biểu tượng luôn mang
tính trực quan cụ thể, chúng phản ánh mặt ngoài của sự vật, hiện tượng.
Do đặc điểm của nhận thức lịch sử, việc học tập lịch sử không phải bắt đầu từ
trực quan sinh động mà từ nắm sự kiện và tạo biểu tượng lịch sử. Tuy vậy, việc học
tập lịch sử cũng tuân thủ quy luật chung của quá trình nhận thức: qua hai giai đoạn
nhận thức cảm tính và lý tính. Có thể nói tạo biểu tượng là giai đoạn nhận thức cảm
tính của quá trình học tập lịch sử.
Từ nhận thức chung về biểu tượng, chúng ta có thể hiểu rằng: “ Biểu tượng
trong lịch sử là hình ảnh những sự kiện, nhân vật, điều kiện địa lý… được phản ánh
17