Dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm đối với chủ đề thể tích khối đa diện và khối tròn xoay ở lớp 12

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

NGUYỄN THẾ TUẤN VŨ

DẠY HỌC KHÁM PHÁ CÓ HƯỚNG DẪN
THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM ĐỐI VỚI CHỦ ĐỀ
THỂ TÍCH KHỐI ĐA DIỆN VÀ KHỐI TRÒN XOAY Ở LỚP 12

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM TOÁN HỌC

HÀ NỘI – 2019


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

NGUYỄN THẾ TUẤN VŨ

DẠY HỌC KHÁM PHÁ CÓ HƯỚNG DẪN
THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM ĐỐI VỚI CHỦ ĐỀ
THỂ TÍCH KHỐI ĐA DIỆN VÀ KHỐI TRÒN XOAY Ở LỚP 12

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM TOÁN HỌC
CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC
BỘ MÔN TOÁN
Mã số: 8.14.01.11

Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Vũ Đỗ Long

HÀ NỘI – 2019

LỜI CẢM ƠN
Trong quá trình thực hiện đề tài luận văn, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn
chân thành tới toàn thể các thầy, cô giáo ở trường Đại học Giáo dục - Đại học
Quốc gia Hà Nội đã tham gia giảng dạy và tạo mọi điều kiện thuận lời để cho
tác giả học tập tại trường trong hai năm vừa qua.
Tác giả cũng đã nhận được sự quan tâm, giúp đỡ và chỉ bảo của PGS.
TS. Vũ Đỗ Long. Tác giả xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới thầy đã quan tâm,
giúp đỡ và tận tình chỉ bảo tác giả trong suốt quá trình thực hiện luận văn tốt
nghiệp này.
Cuối cùng, tác giả xin cảm ơn tới tập thể lớp QH-2017-S đã luôn giúp
đỡ, động viên tác giả trong suốt quá trình học tập và thực hiện khóa luận.
Dù đã cố gắng hết sức, tuy nhiên luận văn của tác giả không tránh khỏi
những thiếu sót. Tác giả rất mong nhận được sự nhận xét và góp ý từ thầy cô
để luận văn của tác giả được hoàn thiện hơn.
Tác giả xin chân thành cảm ơn
Hà Nội, tháng 11 năm 2019
Tác giả

Nguyễn Thế Tuấn Vũ

I


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

DHKP

Dạy học khám phá

GV

Giáo viên

HS

Học sinh

THPT

Trung học phổ thông

II


DANH MỤC BẢNG, HÌNH, SƠ ĐỒ VÀ BIỂU ĐỒ

Sơ đồ 1.1. Các dạng hoạt động và hình thức tổ chức hoạt động của DHKP 16
Sơ đồ 1.2. Quy trình DHKP có hướng dẫn ................................................ 20
Hình 2.1. Minh họa thể tích của khối chóp đa giác đều có đáy tăng lên tiến
dần tới thể tích của khối nón ngoại tiếp khối chóp...................................... 36
Hình 2.2. Minh họa thể tích của lăng trụ đa giác đều có đáy tăng lên tiến dần
tới thể tích của khối trụ ngoại tiếp khối lăng trụ.......................................... 37
Sơ đồ 2.1. Quy trình dạy học khám phá định lý toán học............................ 42
Hình 2.3. Minh họa ba loại mô hình khối tròn xoay làm thí nghiệm............. 52
Biểu đồ 3.1. Tỉ lệ HS ở lớp thực nghiệm hứng thú với tiết học.................... 99
Biểu đồ 3.2. Tỉ lệ HS ở lớp đối chứng hứng thú với tiết học ......................100
Bảng 3.1. Điểm số của HS hai lớp thực nghiệm và đối chứng ....................100
Bảng 3.2. Tỉ lệ HS đạt điểm trên trung bình ở hai lớp ................................100

III


MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN ............................................................................................ i
DANH MỤC KÍ HIỆU VÀ VIẾT TẮT ..................................................... ii
DANH MỤC BẢNG, HÌNH, SƠ ĐỒ VÀ BIỂU ĐỒ .................................. iii
MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1
1.

Lý do chọn đề tài .............................................................................. 1

2.

Mục đích nghiên cứu ......................................................................... 3

3.

Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................ 4

4.

Câu hỏi nghiên cứu ........................................................................... 4

5.

Khách thể và đối tượng nghiên cứu .................................................... 4

6.

Giả thuyết nghiên cứu........................................................................ 5

7.

Giới hạn và phạm vi nghiên cứu......................................................... 5

8.

Phương pháp nghiên cứu ................................................................... 5

9.

Những đóng góp của đề tài ................................................................ 6

10.

Cấu trúc luận văn............................................................................... 6

CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI ........................................... 7
1.1.

Phương pháp dạy học tích cực ........................................................... 7

1.1.1. Các quan niệm về phương pháp dạy học tích cực ............................... 7
1.1.2. Đặc trưng của phương pháp dạy học tích cực .................................... 7
1.1.3. Một số biện pháp đổi mới phương pháp dạy học sáng hướng phát huy
tính tích cực...................................................................................... 8
1.1.4. Một số phương pháp dạy học tích cực ............................................. 10
1.2.

Phương pháp dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt động trải
nghiệm............................................................................................ 11

1.2.1. Các quan niệm về phương pháp dạy học khám phá có hướng dẫn thông
qua hoạt động trải nghiệm ................................................................ 11

IV


1.2.2. Đặc trưng của dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt động
trải nghiệm ...................................................................................... 14
1.2.3. Các hình thức của dạy học khám phá có hướng dẫn ......................... 15
1.2.4. Quy trình dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt động trải
nghiệm ............................................................................................ 18
1.2.5. Ưu điểm và nhược điểm của phương pháp dạy học khám phá có hướng
dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm ................................................ 21
1.3.

Thực tiễn việc dạy học chủ đề thể tích lớp 12 ở trong trường trung học
phổ thông Văn Hiến ........................................................................ 22

1.3.1. Mục tiêu, nội dung chương trình của chủ đề thể tích ở lớp 12..............22
1.3.2. Cách thể hiện của hoạt động khám phá trong dạy học chủ đề thể tích
lớp 12 ............................................................................................. 25
1.3.3. Thực trạng dạy và học nội dung thể tích lớp 12 ở trường trung học phổ
thông Văn Hiến ............................................................................... 26
Kết luận chương 1 .................................................................................... 26
CHƯƠNG 2. VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC KHÁM PHÁ CÓ
HƯỚNG DẪN THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM TRONG DẠY

HỌC CHỦ ĐỀ THỂ TÍCH CỦA KHỐI ĐA DIỆN VÀ KHỐI TRÒN XOAY
Ở LỚP 12 ..................................................................................................28
2.1.

Một số yêu cầu trong dạy học chủ đề thể tích lớp 12 ......................... 28

2.1.1. Những điểm cần lưu ý trong khi dạy học chủ đề thể tích................... 28
2.1.2. Những nội dung có thể áp dụng phương pháp dạy học khám phá có
hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm trong chủ đề thể tích ..... 29
2.2.

Thiết kế một số tình huống dạy học chủ đề thể tích trong chương trình
hình lớp 12 bằng phương pháp dạy học khám phá có hướng dẫn....... 30

2.2.1. Các tình huống dạy học khái niệm.................................................... 30
2.2.2. Các tình huống dạy học định lý........................................................ 38
2.2.3. Các tình huống dạy học tri thức phương pháp .................................. 55
V


2.2.4. Các tình huống dạy học giải toán ..................................................... 73
Kết luận chương 2..................................................................................... 77
CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ............................................... 79
3.1.

Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm.................................... 79

3.1.1. Mục đích thực nghiệm ..................................................................... 79
3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm..................................................................... 79
3.2.

Nội dung thực nghiệm sư phạm ....................................................... 79

3.3.

Cách tiến hành thực nghiệm sư phạm ............................................... 79

3.4.

Nội dung của các giáo án và đề kiểm tra ........................................... 80

3.4.1. Giáo án 1: Khái niệm về thể tích khối đa diện ................................... 80
3.4.2. Giáo án 2: Thể tích của mặt tròn xoay .............................................. 84
3.4.3. Giáo án 3: Mặt cầu và thể tích (tiết 4) ............................................... 88
3.4.4. Hai đề kiểm tra ................................................................................ 91
3.5.

Kết

quả

thực

nghiệm

sư

phạm

101

3.6.

Đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm ...........................................102

Kết luận chương 3....................................................................................103
KẾT LUẬN............................................................................................. 104
TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................ 105

VI


MỞ ĐẦU
1.

Lý do chọn đề tài.
Ngày nay, với sự bùng nổ của cuộc cách mạng khoa học và kỹ thuật,

những phát minh mới, những thành tựu về khoa học liên tục được ra đời, như
trí tuệ nhân tạo, thực tế ảo, điện toán đám mây, …. Đời sống xã hội đang có
sự thay đổi không ngừng, máy móc đang dần dần thay thế con người trong
nhiều công việc. Nắm bắt được xu hướng phát triển của thế giới, Bộ Giáo dục
đã đề ra mục tiêu của giáo dục trung học phổ thông trong chương trình giáo
dục phổ thông mới là giúp cho học sinh (HS) tiếp tục phát triển những phẩm
chất, năng lực cần thiết đối với người lao động trong thời kỳ mới, khả năng tự
học và học tập suốt đời, có thể lựa chọn được nghề nghiệp phù hợp với sở
thích và năng lực, có thể thích ứng được với mọi sự đổi thay trong thời kỳ
mới. Bởi vì những tri thức mới liên tục được ra đời, do đó để có thể đào tạo
được những con người có đủ phẩm chất và năng lực đáp ứng được những yêu
cầu của xã hội thì cần phải thay đổi cả về nội dung và phương pháp dạy học.
Nội dung dạy học phải phù hợp với xu thế phát triển của thế giới, loại bỏ

những kiến thức cũ, lạc hậu. Phương pháp dạy học cũng phải đổi mới, chuyển
đổi từ việc chú trọng truyền thụ kiến thức sang việc phát triển những năng lực
và phẩm chất cho HS phù hợp với những yêu cầu của xã hội. Để từ đó, HS
với những năng lực đã được hình thành trong quá trình học tập khi ra khỏi
nhà trường có thể tự lĩnh hội những kiến thức mới và thích nghi được với sự
thay đổi không ngừng của xã hội.
Trong những năm gần đây, việc đổi mới phương pháp dạy học đang
được diễn ra rất sôi nổi ở trong tất cả các cấp học. Các phương pháp dạy học
tích cực đã và đang được áp dụng ở trong rất nhiều các nhà trường phổ thông
nhằm phát tính tích cực, chủ động và sáng tạo của HS. Chúng ta có thể liệt kê
ra một số phương pháp dạy học tích cực như: phương pháp dạy học phát hiện
và giải quyết vấn đề, phương pháp dạy học hợp tác, phương pháp dạy học
1


theo dự án, phương pháp dạy học khám phá, … Trong đó, phương pháp dạy
học khám phá (DHKP) là một trong những phương pháp dạy học hiệu quả và
rất dễ áp dụng vào trong nhà trường phổ thông, đặc biệt là ở trong môn Toán.
Phương pháp DHKP là phương pháp giúp cho HS tự tìm tòi, phát hiện ra
những tri thức mới, từ đó HS được tiếp thu tri thức một cách chủ động, chứ
không còn thụ động như trước kia nữa. Phương pháp DHKP đã phát huy tính
tích cực, chủ động, sáng tạo của HS trong quá trình học tập, đồng thời phát
triển được những năng lực và phẩm chất cho HS.
Đối với HS, toán học ở bậc trung học phổ thông (THPT) là một môn học
hàn lâm, trừu tượng, nhiều lý thuyết và không có ứng dụng ở trọng thực tế.
Tuy nhiên, toán học là một môn học xuất phát từ thực tiễn, lấy thực tiễn là
động lực để phát triển và đồng thời thực tiễn cũng là nơi để kiểm tra tính đúng
đắn của những tri thức toán học. Việc HS hiểu lầm về môn toán ở bậc THPT
như vậy là do phương pháp dạy học truyền thống, nặng về lý thuyết mà không
chú trọng tới tính ứng dụng của môn toán. Để có thể giải quyết được điều này,

thì GV cần phải áp dụng những phương pháp dạy học tích cực, trong đó có
phương pháp DHKP. Có rất nhiều những kiến thức toán học đã được tìm ra
và kiểm chứng ở trong thực tế, những kiến thức đó, HS hoàn toàn có thể tự
mình phát hiện thông qua những kiến thức vốn có của bản thân. Phương pháp
DHKP giúp cho HS tự khám phá ra những kiến thức đó, thay cho việc áp đặt
những kiến thức cho HS như những phương pháp dạy học truyền thống trước
kia. HS trong quá trình khám phá ra kiến thức sẽ phát huy tính tích cực, sự
sáng tạo của bản thân và đồng thời phát triển được năng lực ứng dụng toán
học vào trong thực tiễn.
Thể tích của khối đa diện và khối tròn xoay là một trong những nội dung
rất quan trọng ở trong chương trình toán học ở lớp 12 và thường xuyên xuất
hiện ở trong kỳ thi THPT quốc gia. Tuy là một nội dung quan trọng, nhưng
những kiến thức về thể tích khối đa diện và khối tròn xoay không phải lần đầu
2


tiên HS được đề cập ở lớp 12. Mà những kiến thức đó đã được HS tiếp xúc ở
trong chương trình toán lớp 4, lớp 5, lớp 8 và lớp 9 và cả ở trong thực tiễn đời
sống. Do đó, với những kiến thức đã tích lũy được, HS ở lớp 12 hoàn toàn có
thể tự khám phá ra những kiến thức ở trong chủ đề thể tích của khối đa diện
và khối tròn xoay. Tuy nhiên, với áp lực của kỳ thi THPT quốc gia, việc dạy
học chủ đề thể tích khối đa diện và khối tròn xoay lại chú trọng vào phương
pháp thuyết trình, áp đặt những kiến thức, những công thức thể tích vào HS.
Việc này không gây được hứng thú cho HS trong quá trình học tập chủ đề thể
tích khối đa diện và khối tròn xoay ở lớp 12, từ đó không phát huy được tính
tích cực, chủ động và sáng tạo của HS trong quá trình học tập. Thay vì việc áp
đặt những lý thuyết, những công thức cho HS, GV hoàn toàn có thể để HS tự
mình khám phá ra những kiến thức đó. Việc áp dụng phương pháp DHKP sẽ
làm cho HS hứng thú trong quá trình học tập, đồng thời phát huy được năng
lực phát hiện và giải quyết vấn đề.

Đã có rất nhiều đề tài nghiên cứu về phương pháp dạy học chủ đề thể
tích khối đa diện và khối tròn xoay nhưng lại rất ít các luận văn nghiên cứu về
việc vận dụng phương pháp DHKP vào chủ đề này, đồng thời vì đối tương
HS, tôi đang giảng dạy là HS có trình độ trung bình. Do đó, với những lý do
trên, tôi đã chọn đề tài: “Dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt
động trải nghiệm đối với chủ đề thể tích khối đa diện và khối tròn xoay ở
lớp 12”
2.

Mục đích nghiên cứu
 Nghiên cứu và hệ thống lại về phương pháp DHKP, từ đó đề xuất một số
cách thức áp dụng phương pháp DHKP trong môn Toán ở trường phổ
thông.
 Thiết kế một số bài giảng đối với chủ đề thể tích ở trong chương trình
lớp 12 bằng phương pháp DHKP nhằm phát huy tính tích cực, chủ động,

3


sáng tạo của HS, từ đó góp phần nâng cao chất lượng dạy học ở trong
chủ đề này.
3.

Nhiệm vụ nghiên cứu
 Nghiên cứu cơ sở lý luận về phương pháp DHKP và cách áp dụng
phương pháp DHKP trong môn Toán ở trường THPT.
 Khảo sát thực trạng giảng dạy chủ đề thể tích khối đa diện và khối tròn
xoay trong lớp 12 tại trường THPT Văn Hiến, Đống Đa, Hà Nội.
 Thiết kế một số giáo án dạy học chủ đề thể tích khối đa diện và khối tròn
xoay ở trong chương trình lớp 12 có vận dụng phương pháp DHKP.

 Thực nghiệm sư phạm tại trường THPT Văn Hiến để kiểm tra tính khả
thi của đề tài.

4.

Câu hỏi nghiên cứu
 Thế nào là phương pháp DHKP có hướng dẫn thông qua hoạt động trải
nghiệm?
 Vận dụng phương pháp DHKP có hướng dẫn thông qua hoạt động trải
nghiệm trong chủ đề thể tích trong chương trình toán lớp 12 như thế nào
để đạt được hiệu quả cao, đồng thời phát huy tính tích cực, chủ động,
sáng tạo cho HS?
 Thiết kế một giáo án dạy học chủ để thể tích bằng phương pháp DHKP
có hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm là như thế nào?

5.

Khách thể và đối tượng nghiên cứu

5.1. Khách thể nghiên cứu.
Quá trình dạy học chủ đề thể tích của khối đa diện và khối tròn xoay
trong chương trình toán hình học lớp 12.
5.2. Đối tượng nghiên cứu
Phương pháp DHKP được áp dụng trong quá trình dạy học chủ đề thể
tích khối đa diện và khối tròn xoay trong chương trình toán lớp 12 nhằm phát
huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS.
4


6.

Giả thuyết nghiên cứu
Nếu vận dụng phương pháp DHKP trong chủ đề thể tích trong chương

trình hình học lớp 12 thì sẽ phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS,
từ đó HS sẽ nắm vững các kiến thức về thể tích khối đa diện và khối tròn
xoay trong lớp 12, đồng thời góp phần đổi mới các phương pháp dạy học và
góp phần nâng cao chất lượng dạy học ở trường phổ thông.
7.

Giới hạn và phạm vi nghiên cứu

7.1. Giới hạn và phạm vi về nội dung
Đề tài này nghiên cứu về phương pháp DHKP trong giảng dạy chủ đề
thể tích khối đa diện và khối tròn xoay ở trong lớp 12.
7.2. Giới hạn và phạm vi về thời gian
Các nghiên cứu và số liệu khảo sát của đề tài được tiến hành trong học kì
I năm học 2019-2020.
7.3. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu
HS lớp 12 ở trường THPT Văn Hiến - Đống Đa - Hà Nội.
8.

Phương pháp nghiên cứu
 Phương pháp nghiên cứu tài liệu: tổng hợp các tài liệu và phân tích các
tài liệu, tư liệu có sẵn về phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt là về
phương pháp DHKP, để từ đó xây dựng nên cơ sở lý luận của đề tài.
 Phương pháp quan sát, điều tra, khảo sát thực tiễn: tiến hành dự giờ, trao
đổi, tham khảo ý kiến với một số đồng nghiệp để ghi chép quá trình thử
nghiệm làm căn cứ bổ sung cho phần phân tích kết quả thông qua việc
theo dõi, lắng nghe, thu thập các thông tin về sự thể hiện ba mặt năng

lực: kiến thức, kĩ năng và thái độ của khách thể.
 Phương pháp thực nghiệm: nhằm đánh giá tính khả thi và hiệu quả của
đề tài bằng việc xây dựng các bài kiểm tra ngắn.

5


 Phương pháp xử lí dữ liệu: để phân tích kết quả thu được sau quá trình
thực nghiệm thông qua phần mềm Excel.
9.

Những đóng góp của đề tài

9.1. Về mặt lý luận
 Hệ thống các tư liệu về lý luận về phương pháp dạy học môn toán, đặc
biệt là phương pháp DHKP .
 Đề xuất một vài cách thức áp dụng phương pháp DHKP vào trong dạy
học bộ môn toán ở trường phổ thông.
9.2. Về mặt thực tiễn
 Xây dựng một số giáo án dạy học chủ đề thể tích của khối đa diện và
khối tròn xoay trong chương trình lớp 12 bằng phương pháp DHKP.
10. Cấu trúc của luận văn
Cấu trúc của luận văn gồm có 3 phần
Phần mở đầu trình bày các vấn đề như sau: lý do chọn đề tài, mục đích
nghiên cứu, nhiệm vụ nghiên cứu, câu hỏi nghiên cứu, khách thể và đối tượng
nghiên cứu, giả thuyết nghiên cứu, giới hạn và phạm vi nghiên cứu, phương
pháp nghiên cứu.
Phần nội dung bao gồm 3 chương
Chương 1: Cơ sở lý luận của đề tài
Chương 2: Vận dụng phương pháp dạy học khám phá trong dạy học

chủ đề thể tích khối đa diện và khối tròn xoay ở lớp 12
Chương 3: Thực nghiệm sư phạm
Phần kết luận và kiến nghị trình bày những kết luận rút ra trong quá trình
nghiên cứu cũng như thực nghiệm và nêu một số ý kiến đề xuất.

6


CHƯƠNG 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI
1.1. Phương pháp dạy học tích cực
1.1.1. Các quan niệm về phương pháp dạy học tích cực
Phương pháp dạy học có thể được hiểu là cách thức làm việc giữa GV và
HS, trong điều kiện xác định, qua đó mà HS nắm vững được kiến thức, kĩ
năng, kĩ xảo.
Phương pháp dạy học có ba bình diện:
- Bình diện vĩ mô là các quan điểm về phương pháp dạy học, ví dụ như: dạy
học lấy người học làm trung tâm, dạy học theo hướng phát huy tính tích
cực của HS, dạy học theo định hướng phát triển năng lực, …
- Bình diện trung gian là các phương pháp dạy học cụ thể. Ví dụ: phương
pháp phát hiện và giải quyết vấn đề, phương pháp dạy học theo nhóm,
phương pháp dạy học theo dự án, phương pháp đóng vai, …
- Bình diện vi mô là kĩ thuật dạy học, như : kĩ thuật động não, kỹ thuật các
mảnh ghép, …
Phương pháp dạy học tích cực là phương pháp dạy học tập trung vào
việc phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS.
1.1.2. Đặc trưng của phương pháp dạy học tích cực
Phương pháp dạy học tích cực có bốn đặc trưng cơ bản như sau: [4]
- Dạy học thông qua các hoạt động của HS
Dạy học thông qua quá trình tổ chức liên tiếp các hoạt động học tập của

GV, từ đó giúp HS tự khám phá những tri thức mới chứ không phải thụ động
tiếp thu những tri thức được sắp đặt sẵn như các phương pháp truyền thống
trước kia. Ở đây, GV không cung cấp, áp đặt kiến thức cho HS mà chỉ là
người tổ chức và chỉ đạo HS tham gia và thực hiện các hoạt động học tập ở
trên lớp như nhớ lại kiến thức cũ, tìm tòi, phát hiện kiến thức mới, vận dụng

7


sáng tạo các kiến thức đã học vào giải quyết các tình huống trong quá trình
học tập,…
- Dạy học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học
Chú trọng rèn luyện cho HS những phương pháp học tập để HS biết cách
đọc sách, cách tìm kiếm các tài liệu, các kiến thức đã có, biết tìm tòi và khám
phá ra những kiến thức mới, ... Ngoài ra, GV cũng cần rèn luyện cho HS các
thao tác tư duy như phân tích, tổng hợp, so sánh, khái quát hóa, đặc biệt hóa,
trừu tượng hóa,… để dần hình thành và phát triển năng lực sáng tạo của HS.
- Tăng cường học tập cá thể phối hợp với học tập hợp tác
Trong phương pháp dạy học tích cực, GV tạo điều kiện cho HS nghĩ
nhiều hơn, làm nhiều hơn và được thảo luận nhiều hơn. Điều này có nghĩa là
mỗi HS vừa phải tự lực tìm tòi và phát hiện tri thức mới, vừa phải hợp tác
chặt chẽ với GV các các HS khác trong lớp. Lúc này, lớp học trở thành nơi
giao tiếp giữa GV với HS, giữa HS với HS, nhằm vận dụng những kiến thức,
kỹ năng của từng cá nhân, của từng tập thể ở trong lớp để giải quyết các hoạt
động học tập mà GV đã đưa ra.
- Kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò
GV chú trọng đánh giá kết quả học tập của HS theo mục tiêu đã đề ra
của mỗi bài học trong suốt quá trình dạy học thông qua hệ thống các câu hỏi,
bài tập, các bài kiểm tra. Ngoài ra, GV phải chú trọng phát triển kỹ năng tự
đánh giá và đánh giá lẫn nhau của mỗi HS. Từ đó, HS có thể tự tìm ra những

điều chưa tốt của bản thân và sẽ thay đổi, khắc phục sau này.
1.1.3. Một số biện pháp đổi mới phương pháp dạy học sáng hướng phát
huy tính tích cực
Nội dung này được viết theo tài liệu của Nguyễn Thành Kỉnh (2009)
[10].
- Cải tiến các phương pháp dạy học truyền thống theo hướng phát huy
những ưu điểm và khắc phục những nhược điểm
8


Đổi mới phương pháp dạy học không có nghĩa là loại bỏ các phương
pháp dạy học truyền thống như thuyết trình, vấn đáp, … GV cần phải cải tiến
các phương pháp dạy học truyền thống để phát huy được những ưu điểm vốn
có của nó và hạn chế những nhược điểm. Tuy nhiên, các phương pháp dạy
học truyền thống có những hạn chế tất yếu, do đó để có thể phát huy được
tính tích cực của HS trong quá trình dạy học thì GV cần phải kết hợp sử dụng
với các phương pháp dạy học mới.
- Kết hợp đa dạng các phương pháp dạy học tích cực và phương pháp dạy
học truyền thống nhằm phát huy những ưu điểm và hạn chế những
nhược điểm của từng phương pháp
Mỗi một phương pháp dạy học cả tích cực lẫn truyền thống đều có
những ưu điểm và nhược điểm khác nhau. Do đó, để có thể hạn chế được
những nhược điểm và cũng như phát huy được những ưu điểm thì GV cần
phải kết hợp, sử dụng đa dạng các phương pháp dạy học khác nhau. Ví dụ
như ở trong một tiết dạy, GV có thể kết hợp phương pháp dạy học thuyết trình
với phương pháp dạy học nhóm. Điều này không chỉ phát huy được những ưu
điểm của phương pháp dạy học thuyết trình như cho phép GV truyền thụ
những lý thuyết khó, GV có thể truyền đạt khối lượng tri thức mới, …, đồng
thời có thể phát huy được năng lực hoạt động nhóm của HS.
- Sử dụng phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề

Dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề là một trong những phương pháp
dạy học quan trọng và được áp dụng phổ biến ở trong nhà trường phổ thông.
Phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề đặt HS trong một tình
huống có vấn đề, qua việc giải quyết tình huống đó, HS sẽ lĩnh hội được tri
thức, kỹ năng.
- Sử dụng phương pháp dạy học định hướng hành động
Dạy học định hướng hành động là một quan niệm dạy học kết hợp chặt
chẽ giữa hoạt động trí óc và hoạt động chân tay. Trong quá trình học tập, HS
thực hiện các hoạt động học tập có sự kết hợp giữa hoạt động trí tuệ và hoạt
động chân tay. Đây là một quan niệm dạy học theo hướng tích cực hóa.
9


- Tăng cường sử dụng phương tiện dạy học và áp dụng công nghệ thông
tin vào quá trình dạy học
Với sự bùng nổ của khoa học - kỹ thuật, những phương tiện dạy học mới
liên tục được ra đời, những phương tiện dạy học này có vai trò quan trọng
trong quá trình dạy học. Nhờ có các phương tiện này, những kiến thức mà HS
được học trở nên trực quan hơn, HS có thể tiến hành thí nghiệm, thực hành để
kiểm tra những kiến thức mà mình đã được học. Hiện nay, các trường phổ
thông đang tăng cường bổ sung các phương tiện dạy học. Tuy nhiên, những
phương tiện dạy học mà do GV tự làm vẫn luôn có ý nghĩa quan trọng.
- Chú trọng các phương pháp dạy học đặc thù của từng bộ môn
Mỗi một môn học có những đặc thù riêng, do đó mỗi môn học đều có
những phương pháp dạy học đặc thù của riêng bộ môn đó. Các phương pháp
dạy học này có vai trò quan trọng trong giảng dạy bộ môn đó. Do đó, trong
quá trình giảng dạy, GV cần phải chú ý tới các phương pháp dạy học đặc thù
này.
1.1.4. Một số phương pháp dạy học tích cực
Nội dung này được viết theo tài liệu của Nguyễn Bá Kim (2007) [6].

Hiện nay, các phương pháp dạy học tích cực đã được áp dụng rất phổ
biến ở trong các nhà trường phổ thông, chúng ta có thể đến một vài phương
pháp sau: phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề, phương pháp
dạy học nhóm, phương pháp đóng vai, phương pháp dạy học theo dự án,
phương pháp DHKP, …
- Phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề là phương pháp dạy
học mà GV đặt HS vào các tình huống có vấn đề, các tình huống này
chứa đựng mâu thuẫn giữa cái đã biết và cái chưa biết, mà thông qua
việc giải quyết những tình huống đó, HS sẽ khám phá ra những kiến thức
mới cho bản thân.
- Phương pháp dạy học nhóm còn được gọi là dạy học hợp tác, trong đó
GV chia HS của một lớp thành các nhóm nhỏ, các nhóm nhỏ này sẽ thực
hiện các nhiệm vụ mà GV đưa ra trên cơ sở phân công và hợp tác làm
10


việc. Kết quả của quá trình hoạt động nhóm sẽ được trình bày trước lớp
và được đánh giá bởi GV và các nhóm khác.
- Phương pháp dạy học theo dự án còn gọi là phương pháp dự án, trong đó
HS thực hiện một nhiệm vụ học tập phức hợp do GV đưa ra, kết hợp
giữa lí thuyết và thực hành. HS thực hiện nhiệm vụ này với tính tự lực
cao, từ việc tự lập kế hoạch làm việc đến thực hiện, đánh giá kết quả
thực hiện dự án, rút ra những kinh nghiệm cho những dự án sau này.
Hình thức của phương pháp này có thể là cá nhân hoặc theo nhóm. Tuy
nhiên với đặc thù của HS phổ thông, phương pháp dạy học dự án thường
được tiến hành theo nhóm. Kết quả của phương pháp này là các sản
phẩm hay hành động có thể giới thiệu được trước lớp.
- Phương pháp đóng vai là phương pháp GV tổ chức cho HS tham gia vào
một tình huống giả định nào đó. Đây là phương pháp nhằm giúp cho HS
suy nghĩ về một vấn đề nào đó bằng cách tham gia hoặc quan sát những

tình huống giả định. Việc “diễn” những tình huống giả định không phải
là phần chính của phương pháp này mà việc thảo luận sau đó để rút ra
những kiến thức mới là điều quan trọng.
1.2. Phương pháp dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt
động trải nghiệm
1.2.1. Các quan niệm về phương pháp dạy học khám phá có hướng dẫn
thông qua hoạt động trải nghiệm
Hiện nay, các phương pháp dạy học tích cực đang được áp dụng ở trong
tất cả các môn học và trong tất cả các cấp học. Trái ngược với phương pháp
dạy học truyền thống, chú trọng vào việc truyền đạt tri thức một cách thụ
động thì phương pháp dạy học tích cực lại chú trọng vào việc phát triển năng
lực cho HS, giúp cho HS phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo trong
quá trình học tập. Trong các phương pháp dạy học tích cực đã được đề cập ở
trên, phương pháp DHKP là một trong những phương pháp dạy học đang
được áp dụng rất nhiều ở trong môn toán. Trước khi tìm hiểu thế nào là
phương pháp DHKP, chúng ta đi tìm hiểu khái niệm về khám phá.
11


Theo từ điển tiếng Việt, khám phá là phát hiện, tìm ra cái ẩn giấu, bí
mật. Theo TS. Lê Võ Bình, khám phá là một quá trình gồm quan sát, tổng
hợp, phân tích, so sánh, đánh giá, nêu giả thuyết và suy luận nhằm phát hiện
những thuộc tính, những khái niệm có tính quy luật của đối tượng hoặc các
mối liên hệ giữa các sự vật, hiện tượng mà chủ thể chưa từng biết trước đó.
Từ đó, chúng ta có thể hiểu đơn giản phương pháp DHKP là phương
pháp dạy học giúp cho người học tự đi tìm phương án giải quyết một sự vật,
hiện tượng nào đó để từ đó tìm ra con đường dẫn đến tri thức.
Theo TS. Lê Võ Bình, phương pháp DHKP thường được thực hiện thông
qua hệ thống hoạt động, trong đó GV khéo léo đặt HS vào vị trí của người
phát hiện, khám phá lại những tri thức trong kho tàng kiến thức của nhân loại

thông qua các câu hỏi hoặc yêu cầu hành động, mà khi HS giải đáp, thực hiện
được sẽ dần xuất hiện con đường dẫn đến tri thức. Mục đích của DHKP
không chỉ giúp cho HS lĩnh hội kiến thức mới của môn học, mà quan trọng
hơn là trang bị cho HS những phương pháp phát hiện và giải quyết một vấn
đề nào đó một cách độc lập và sáng tạo. [1]
Theo Jackc Richards - John Platt - Heidi Platt: DHKP là phương pháp
dạy học dựa theo những nguyên tắc sau:
 HS phát triển quá trình tư duy liên quan đến việc khám phá và tìm hiểu
trí thức thông qua việc quan sát, phân loại, tiên đoán, mô tả và suy luận.
 GV sử dụng các phương pháp dạy học đặc trưng, hỗ trợ quá trình khám
phá và tìm hiểu.
 Giáo trình dạy học không phải là nguồn thông tin duy nhất cho người
học.
 Kết quả được đưa ra với mục đích thảo luận mà không phải là kết quả
cuối cùng.
 Người học cần có kế hoạch, tiến hành và đánh giá quá trình học tập của
bản thân với sự hỗ trợ của GV.

12


Theo Bruner, trong DHKP: Quá trình học tập khám phá xảy ra khi cá
nhân phải sử dụng quá trình tư duy để phát hiện ý nghĩa của một vấn đề nào
đó. Để làm được điều này, HS cần kết hợp giữa quan sát và suy luận, thực
hiện phân tích, so sánh, làm rõ ý nghĩa số liệu nhằm phát hiện ra một tri thức
mới mà họ chưa từng biết trước đó. GV cần khuyến khích HS tự khám phá
các nguyên lí, giúp các em hòa nhập vào quá trình dạy học. Nhiệm vụ của GV
là chuyển tải các thông tin cần tìm hiểu theo một phương pháp phù hợp với
trình độ hiện tại của HS. Giáo trình được xây dựng theo hình thức xoáy ốc,
giúp HS xây dựng kiến thức mới dựa trên kiến thức đã học. Bên cạnh đó,

Bruner cũng khẳng định rằng: trong DHKP, không phải HS tự khám phá tất
cả các kiến thức, mà các em tìm mối liên hệ giữa các ý tưởng và khái niệm
thông qua kiến thức đã học.
Từ các khái niệm trên, theo tôi, DHKP là quá trình dạy học, trong đó GV
khéo léo tổ chức các hoạt động nhằm đặt HS vào vị trí người khám phá lại
những tri thức của nhân loại thông qua những tình huống có vấn đề mà khi
HS phát hiện, giải quyết những tình huống đó sẽ xuất hiện con đường dẫn tới
tri thức.
DHKP có hướng dẫn nghĩa là không phải tự bản thân HS nhờ ham mê
nghiên cứu khoa học mà độc lập tìm hiểu kiến thức, mà ở đây nhờ sự định
hướng quá trình khám phá, tổ chức các hoạt động khám phá trong một chừng
mực nào đó của GV mà HS có thể khám phá ra con đường dẫn tới tri thức.
DHKP có hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm có nghĩa là quá
trình DHKP gắn liền với các hoạt động trải nghiệm thực tế, HS tham gia vào
các hoạt động, dưới sự hướng dẫn của GV sẽ khám phá ra được những tri
thức mới cho bản thân. Trong quá trình trải nghiệm, HS tham gia tích cực vào
việc đặt câu hỏi, tìm tòi, trải nghiệm, phát hiện và giải quyết vấn đề. Kết quả
của quá trình trải nghiệm không quan trọng bằng quá trình thực hiện và những
kiến thức mà HS đã học được từ hoạt động trải nghiệm đó.

13


1.2.2. Đặc trưng của dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt động
trải nghiệm
DHKP ở trong nhà trường phổ thông khác với việc khám phá ở trong
những nghiên cứu của các nhà khoa học. Việc khám phá của các nhà khoa
học là tìm ra những tri thức mới đối với nhân loại, còn việc khám phá ở trong
nhà trường phổ thông là lĩnh hội lại những kiến thức mà loài người đã tìm ra.
Những kiến thức này không phải là mới đối với nhân loại, nhưng nó lại mới

đối với HS. Thông qua các hoạt động của GV ở trên lớp, HS với vốn tri thức
đã có tự giải quyết các hoạt động đó và khám phá ra được tri thức ở bên trong
các hoạt động.
Mục tiêu của phương pháp DHKP không chỉ đơn giản là giúp cho HS
lĩnh hội được những tri thức của môn học, mà quan trọng hơn là giúp cho HS
có thể phát triển được năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề. Trong lớp học,
GV tổ chức các hoạt động cho HS, những hoạt động đó đều chứa các vấn đề
cần được giải đáp, nhiệm vụ của HS là phải tìm ra được những vấn đề đó và
giải quyết chúng. Qua việc giải quyết các vấn đề, HS sẽ lĩnh hội được những
tri thức mới ở trong những vấn đề đó. Điều này tạo điều kiện giúp cho HS
phát huy được năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề. Ngoài ra, nếu phương
pháp DHKP được tổ chức thông qua các hoạt động trải nghiệm thì sẽ giúp cho
HS có thể vận dụng được những kiến thức của môn học vào giải quyết các
tình huống có trong thực tiễn mà GV đã đưa ra. Từ đó sẽ giúp học sinh phát
triển năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn.
Khác với những phương pháp dạy học truyền thống thiên về truyền thụ
tri thức, phương pháp DHKP thường được thực hiện thông qua các hoạt động.
Khi HS thực hiện và giải quyết được những hoạt động đó thì sẽ xuất hiện ra
con đường dẫn đến tri thức. Điều này sẽ khiến cho tiết học trở nên sinh động
hơn và kích thích tính tích cực, chủ động và sáng tạo của HS.
DHKP thường được tổ chức theo ba phương thức tổ chức hoạt động dạy
học như hoạt động cá nhân, tổ chức theo nhóm. Tùy thuộc vào nội dung, mức

14


độ kiến thức và khả năng của HS mà GV sẽ lựa chọn các hình thức tổ chức
dạy học khác nhau. Nếu kiến thức mới đơn giản hoặc trình độ HS ở mức khá,
giỏi thì GV có thể tổ chức hoạt động cá nhân. Còn nếu kiến thức mới trừu
tượng hoặc trình độ HS còn yếu thì GV nên tổ chức theo nhóm. Hiện nay, ở

trong các nhà trường phổ thông, việc DHKP thường được diễn ra theo hình
thức nhóm. Các thành viên ở trong nhóm sẽ tích cực tham gia vào quá trình
hoạt động nhóm như: trả lời câu hỏi, bổ sung câu trả lời của bạn, đánh giá kết
quả hoạt động nhóm, …. Thông qua quá trình hoạt động nhóm, mỗi HS cùng
với sự giúp đỡ của từng thành viên trong nhóm và sự giúp đỡ của các nhóm
khác, sẽ có thể giải quyết được vấn đề mà GV đưa ra từ đó khám phá ra tri
thức mới.
1.2.3. Các hình thức của dạy học khám phá có hướng dẫn
Trong DHKP, các hoạt động khám phá được chia thành ba kiểu sau.
 Kiểu 1: Khám phá có dẫn dắt. GV đưa ra vấn đề và dẫn dắt HS tìm ra
cách giải quyết vấn đề đó.
 Kiểu 2: Khám phá có hỗ trợ. GV đưa ra vấn đề và hỗ trợ, gợi ý HS tìm ra
cách giải quyết vấn đề đó.
 Kiểu 3: Khám phá tự do. GV tổ chức hoạt động, HS tự lực tìm ra vấn đề,
đáp án và phương pháp giải quyết.
Trong ba kiểu hoạt động trên, tùy thuộc vào đối tượng HS mà GV sẽ lựa
chọn các kiểu hoạt động khác nhau. Ví dụ như đối với HS có trình độ trung
bình - yếu, thì GV thường sử dụng kiểu 1 và kiểu 2, còn đối với đối tượng HS
khá - giỏi, GV có thể sử dụng kiểu 3. Tuy nhiên, nếu nội dung của bài học
quá khó hoặc quá trừu tượng, HS khó có thể tự khám phá ra được thì GV nên
áp dụng theo kiểu 1 và kiểu 2.
Do hoạt động khám phá ba dạng hoạt động khác nhau nên tùy thuộc vào
mỗi một dạng hoạt động thì sẽ có những hình thức tổ chức hoạt động khác
nhau. GV dựa vào kiểu hoạt động sử dụng trong giờ học mà lựa chọn ra hình

15


thức tổ chức hoạt động khám phá. Chúng ta có thể tóm tắt các dạng và hình
thức hoạt động theo sơ đồ sau

Sơ đồ 1.1. Các dạng hoạt động và hình thức tổ chức hoạt động của DHKP
Mục tiêu hoạt động
- Hình thành kiến thức, kĩ
năng mới.
- Xây dựng giá trị, thái độ.
- Rèn luyện tư duy, năng lực
xử lý tình huống và giải
quyết vấn đề.

Hình thức tổ chức hoạt động
- Hoạt động cá nhân.
- Hoạt động nhóm 2 người
- Hoạt động nhóm 4 - 6 người
- “Kim tự tháp” (hợp 2 nhóm 2
người thành nhóm 4 người,
hợp 2 nhóm 4 người thành
nhóm 8 người).
- “Bể cá” (nhóm A thảo luận,
nhóm B khảo sát, rút kinh
nghiệm rồi đổi vai).
- Làm việc chung cả lớp.
- Trò chơi.
- Mô phỏng…..

Dạng hoạt động
- Thông qua câu hỏi, phim, ảnh
- Điền từ, điền bảng, tra bảng, ...
- Lập bảng biểu, đồ thị, sơ đồ,
đọc và phân tích.
- Làm thí nghiệm, đề xuất giả

thuyết, phân tích nguyên nhân,
thông báo kết quả.
- Thảo luận, tranh cãi về một vấn
đề.
- Giải bài toán nhận thức, xử lý
tình huống.
- Điều tra thực trạng, đề xuất và
thực nghiệm phương pháp mới.
- Làm bài tập lớn, đề án, luận
văn, luận án.

DHKP có hướng dẫn thông qua các hoạt động trải nghiệm thường được
tổ chức theo hình thức thảo luận nhóm, trò chơi, mô phỏng, …. Tùy theo nội
16


dung của mỗi bài học, qui mô và khả năng nhận thức của mỗi HS mà chúng ta
có thể linh hoạt sử dụng các hình thức tổ chức một cách hiệu quả. Trong môn
Toán, DHKP thường được tổ chức thông qua các dạng hoạt động như làm thí
nghiệm, xử lý các tình huống thực tiễn, làm bài tập lớn, đề án, luận văn.
Trong các dạng hoạt động trên thì hoạt động làm thí nghiệm và xử lý các tình
huống thực tiễn là được sử dụng nhiều nhất.
Để thiết kế các hoạt động DHKP thì chúng ta phải tuân theo những
yêu cầu sau:
- Thiết kế các hoạt động phải đảm bảo tính hệ thống, lôgic ở phần trước,
bài trước, các hoạt động phải được đặt ra trong mối liên hệ với phần sau,
bài sau, đồng thời các hoạt động được đặt ra phải vừa sức, khơi gợi sự
hứng thú, kích thích sự tìm tòi, khám phá của học sinh.
- Sự hướng dẫn của GV phải ở mức độ cần thiết mới có thể lôi cuốn được
HS tham gia các hoạt động. Trước khi HS tham gia các hoạt động, GV

cần phải định hướng rõ đề tài nghiên cứu.
- Trong quá trình thực hiện hoạt động, GV phải theo dõi việc thực hiện
các hoạt động của HS, để từ đó phát hiện kịp thời những HS đi chệch
hướng và cho HS báo cáo sơ bộ kết quả thu được, trên cơ sở đó hướng
dẫn HS đi tới các mục tiêu đã định.
- Trong quá trình hoạt động cần kết hợp phương pháp sử dụng câu hỏi với
các bài tập như: giải bài toán, lập sơ đồ tư duy, lập bảng, ... để nâng cao
hiệu quả việc thực hiện các hoạt động khám phá của HS.
- Các hoạt động được đưa ra phải thu hút sự chú ý của HS, kích thích sự
tìm tòi, khám phá của HS và GV cần phải để HS thực hiện hoạt động
trong một thời gian nhất định rồi mới chỉ định HS trả lời, GV cần đảm
bảo cho mọi HS được bình đẳng tham gia vào các hoạt động.

17