Sử dụng phối hợp các phương tiện trong dạy học địa lý 11 trung học phổ thông theo định hướng phát triển năng lực

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC HUẾ

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
---------------------------

NGUYỄN VĂN THẠCH

SỬ DỤNG PHỐI HỢP CÁC PHƢƠNG TIỆN TRONG
DẠYHỌC ĐỊA LÍ 11TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO
ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC

LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ

HUẾ, NĂM 2017


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC HUẾ

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
---------------------------

NGUYỄN VĂN THẠCH

SỬ DỤNG PHỐI HỢP CÁC PHƢƠNG TIỆN TRONG
DẠYHỌC ĐỊA LÍ 11TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO
ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC
Chuyên ngành: Lí luận và phƣơng pháp dạy học Địa lí
Mã số: 60.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN NGỌC MINH

HUẾ, NĂM 2017
i


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các
số liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực và
chưa được công bố trong bất kì một công trình nào khác.

Tác giả luận văn
Nguyễn Văn Thạch

ii


LỜI CẢM ƠN
Xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến PGS.TS Nguyễn Ngọc Minh, người
thầy đã tận tâm giúp đỡ, hướng dẫn, động viên tác giả trong suốt quá trình thực
hiện đề tài.
Xin chân thành cảm ơn các trường THPT Trần Nhân Tông, THPT B Nghĩa Hưng
tỉnh Nam Định đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tác giả TNSP và hoàn thành luận văn.
Xin chân thành cảm ơn trường Đại học sư phạm - Đại học Huế; Khoa Địa lí và Khoa
Sau Đại học trường Đại học Sư phạm Huế đã tạo điều kiện tốt nhất cho tác giả hoàn
thành luận văn này. Tác giả cũng bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới các Thầy thuộc tổ
bộ môn LL&PP khoa Địa lí trường Đại học Sư phạm Huế.
Cuối cùng, tác giả bày tỏ lòng biết ơn tới sự giúp đỡ tận tình của các Thầy, Cô

cộng tác TNSP và những người thân trong gia đình đã động viên, giúp đỡ và tạo
mọi điều kiện thuận lợi nhất cho tác giả hoàn thành luận văn này. Tác giả bày tỏ
lòng biết ơn sâu sắc đến mọi người.
Luận văn này được hoàn thành tại Bộ môn LL&PP dạy học môn Địa Lí, Khoa
Địa lí, Trường Đại học sư phạm Huế.

Tác giả luận văn

iii


MỤC LỤC
TRANG PHỤ BÌA ....................................................................................................... i
LỜI CAM ĐOAN.......................................................................................................ii
LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... iii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ........................................................................... iv
DANH MỤC CÁC BẢNG,HÌNH............................................................................... v
MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1
NỘI DUNG…………………………………………………………………….…...7
Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ SỬ DỤNG PHỐI HỢP
CÁC PHƢƠNG TIỆN TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 11 TRUNG HỌC PHỔ
THÔNG THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC
1.1. Phƣơng tiện dạy học địa lí.................................................................................... 7
1.1.1. Một số khái niệm về phƣơng tiện dạy học địa lí ............................................... 7
1.1.2. Vai trò phƣơng tiện dạy học địa lí..................................................................... 9
1.1.3. Phân loại phƣơng tiện dạy học địa lí ............................................................... 10
1.1.4. Mối quan hệ giữa phƣơng tiện dạy học địa lí với các yếu tố của quá trình dạy
học ........................................................................................................................... ..12
1.1.5. Các nguyên tắc sử dụng phƣơng tiện dạy học trong môn Địa lí 11 THPT ..... 13
1.1.6. Định hƣớng chung sử dụng phƣơng tiện dạy học địa lí .................................. 16

1.2. Sử dụng phối hợp các phƣơng tiện trong dạy học địa lí .................................... 17
1.2.1. Quan niệm sử dụng phối hợp các PTDH ........................................................ 17
1.2.2. Ý nghĩa việc sử dụng phối hợp các phƣơng tiện trong dạy học phát huy năng
lực học sinh ............................................................................................................... 18
1.3. Phát triển năng lực ............................................................................................. 19
1.3.1. Khái niệm năng lực ......................................................................................... 19
1.3.2. Chƣơng trình giáo dục theo định hƣớng phát triển năng lực. ......................... 19
1.3.3. Mức độ thể hiện năng lực của học sinh trong môn Địa lí ............................... 20
1.3.4. So sánh một số đặc trƣng cơ bản của chƣơng trình dạy học định hƣớng nội
dung và dạy học định hƣớng phát triển năng lực.. .................................................... 25
1.4. Chƣơng trình sách giáo khoa địa lí 11 THPT .................................................... 25


1.4.1. Cấu trúc chƣơng trình Địa lí 11 THPT ........................................................... 25
1.4.2. Đặc điểm chƣơng trình sách giáo khoa Địa lí lớp 11 THPT .......................... 26
1.4.3. Mục tiêu của chƣơng trình sách giáo khoa địa lí lớp 11 THPT ...................... 27
1.5. Đặc điểm tâm sinh lý lứa tuổi của học sinh lớp 11 THPT ................................. 28
1.5.1. Hoạt động học tập ........................................................................................... 28
1.5.2. Đặc điểm của sự phát triển trí tuệ ................................................................... 28
1.6. Thực trạng sử dụng phƣơng tiện dạy học địa lí ở trƣờng THPT ....................... 29
1.6.1. Mục tiêu, đối tƣợng, địa điểm, thời gian, phƣơng pháp khảo sát điều tra ...... 29
1.6.2. Phân tích thực trạng sử dụng phƣơng tiện dạy học trong Địa lí 11 ................ 30
1.6.3. Kết luận chung ................................................................................................ 34
Chƣơng 2SỬ DỤNG PHỐI HỢP CÁC PHƢƠNG TIỆN TRONG DẠY HỌC
ĐỊA LÍ 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN
NĂNG LỰC
2.1. Khả năng sử dụng phối hợp các phƣơng tiện dạy học trong Địa lí 11 THPT….35
2.1.1. Khả năng của sách giáo khoa và chƣơng trình địa lí 11 ................................. 35
2.1.2. Cơ sở vật chất và kĩ thuật của nhà trƣờng ảnh hƣởng đến sử dụng phƣơng tiện
dạy học của giáo viên Địa lí ...................................................................................... 39

2.2. Các phƣơng tiện dạy học thông dụng trong địa lí 11 THPT .............................. 40
2.3. Nguyên tắc sử dụng phối hợp phƣơng tiện dạy học trong môn Địa lí 11 ........ ..45
2.3.1. Sử dụng phối hợp các phƣơng tiện phải đảm bảo yêu cầu sử dụng phƣơng tiện
dạy học ...................................................................................................................... 45
2.3.2. Sử dụng phối hợp các phƣơng tiện phải khai thác ƣu điểm từng PT Địa lí và
hạn chế các nhƣợc điểm ............................................................................................ 46
2.3.3. Sử dụng phối hợp các phƣơng tiện phải đảm bảo phù hợp với đối tƣợng học sinh. 46
2.3.4. Sử dụng phối hợp các phƣơng tiện theo hƣớng tích cực hóa hoạt động học tập
và chú ý phát huy năng lực học sinh ......................................................................... 46
2.3.5. Sử dụng phối hợp các phƣơng tiện cần phù hợp với kinh nghiệm và năng lực
của giáo viên ............................................................................................................. 47
2.4. Xác định và sử dụng phối hợp các phƣơng tiện trong dạy học địa lí 11 THPT 48
2.4.1. Xác định các phƣơng tiện dạy học phối hợp ................................................... 48
2.4.2. Quy trình chung chuẩn bị sử dụng phối hợp các phƣơng tiện dạy học .......... 50


2.4.3. Quy trình chung sử dụng phối hợp phƣơng tiện dạy học địa lí khi lên lớp .... 52
2.5. Sử dụng phối hợp các phƣơng tiện dạy học trong Địa lí 11 theo định hƣớng
năng lực ..................................................................................................................... 53
2.5.1. Sử dụng phối hợp sơ đồ tƣ duy với các phƣơng tiện dạy học......................... 53
2.5.2. Sử dụng phối hợp bảng số liệu với các phƣơng tiện dạy học ........................ 56
2.5.3. Sử dụng phối hợp bảng kiến thức với các phƣơng tiện dạy học ..................... 59
2.5.4. Sử dụng phối hợp bản đồ giáo khoa treo tƣờng với các phƣơng tiện dạy học..63
2.5.5. Sử dụng phối hợp sơ đồ địa lí với các phƣơng tiện dạy học ........................... 65
2.6. Thiết kế một số bài dạy sử dụng phối hợp các phƣơng tiện dạy học trong địa lí
lớp 11 theo định hƣớng năng lực .............................................................................. 69
2.7. Kết luận chung ................................................................................................... 82
Chƣơng 3THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM
3.1. Mục tiêu thực nghiệm ........................................................................................ 83
3.2. Nguyên tắc thực nghiệm .................................................................................... 83

3.3. Nhiệm vụ thực nghiệm ....................................................................................... 83
3.4. Phƣơng pháp thực nghiệm ................................................................................. 84
3.5. Nội dung thực nghiệm ........................................................................................ 84
3.5.1. Chọn trƣờng, lớp thực nghiệm ........................................................................ 84
3.5.2. Chọn và soạn bài thực nghiệm ........................................................................ 86
3.5.3. Phƣơng pháp đánh giá kết quả thực nghiệm sƣ phạm .................................... 86
3.5.3.1. Các căn cứ đánh giá kết quả TNSP .............................................................. 86
3.5.3.2. Đánh giá, xếp loại HS .................................................................................. 87
3.6. Tổ chức thực nghiệm.......................................................................................... 88
3.6.1. Tiến hành thực nghiệm.................................................................................... 88
3.6.2. Kết quả và xử lý thực nghiệm sƣ phạm .......................................................... 88
3.7. Đánh giá chung về thực nghiệm sƣ phạm .......................................................... 95
KẾT LUẬN .............................................................................................................. 97
TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 99
PHỤ LỤC ............................................................................................................... 101


DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

1. DH

: Dạy học

2. ĐC

: Đối chứng

3. GV

: Giáo viên

4. HS

: Học sinh

5. NXBGD

: Nhà xuất bản giáo dục

6. PP

: Phƣơng pháp

7. PPDH

: Phƣơng pháp dạy học

8. PT

: Phƣơng tiện

9. PTDH

: Phƣơng tiện dạy học

10.THPT

: Trung học phổ thông

11.TN

: Thực nghiệm

12.TNSP

: Thực nghiệm sƣ phạm

13. SGK

: Sách giáo khoa

iv


DANH MỤC CÁC BẢNG, HÌNH
Bảng 1.1. Biểu hiện năng lực chung ......................................................................... 20
Bảng 1.2. Năng lực chuyên biệt môn Địa lí .............................................................. 23
Bảng 1.3. So sánh chƣơng trình định hƣớng nội dung ............................................. 25
và chƣơng trình định hƣớng năng lực ....................................................................... 25
Bảng 1.4. Vai trò của PTDH trong giảng dạy Địa lí ................................................. 30
Bảng 1.5. Mức độ sử dụng PTDH trong loại bài dạy Địa lí ..................................... 31
Bảng 1.6. Cách thức sử dụng PTDH của giáo viên .................................................. 31
Bảng 1.7. Quan điểm của giáo viên về sử dụng phối hợp PTDH ............................. 32
Bảng 1.8. Hiệu quả của sử dụng PTDH đối với học sinh ......................................... 33
Bảng 2.1. Các PTDH thông dụng dùng trong dạy học Địa lí 11 THPT ................... 35
Bảng 2.2. Các PTDH sử dụng phối hợp trong giảng dạy Địa lí 11 THPT ............... 49
Bảng 3.1. Tên trƣờng và giáo viên tham gia quá trình thực nghiệm ........................ 85
Bảng 3.2. Danh sách các lớp tham gia thực nghiệm ................................................. 85
Bảng 3.3. Phân phối tần số điểm số kết quả thực nghiệm ........................................ 89
Bảng 3.4. Bảng phân phối tần suất ............................................................................ 90

Bảng 3.5. Phân loại kết quả thực nghiệm.................................................................. 91
Bảng 3.6. Phân phối tần suất lũy tích tổng hợp ........................................................ 92
Bảng 3.7. Kết quả tính các tham sô thống kê ............................................................ 93
Hình 3.1. Biểu đồ phân bố kết quả tuần suất thực nghiệm sƣ phạm......................... 91
Hình 3.2. Đồ thị đƣờng lũy tích tổng hợp trong thực nghiệm sƣ phạm……………92

v


vi


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Nhà nƣớc ta xác định “Giáo dục là quốc sách hàng đầu, là sự nghiệp của Đảng
và toàn dân”,giáo dục có vai trò đặc biệt quan trọng, tác động đến toàn hệ thống xã
hội, góp phần cơ bản cho phát triển xã hội, giáo dục luôn luôn đổi mới đáp ứng yêu
cầu thời đại. Dự thảo Chƣơng trình giáo dục phổ thông tổng thể đƣợc Bộ Giáo dục
và Đào tạo năm 2015 nêu rõ quan điểm: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp
dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động sáng tạo và vận
dụng kiến thức, kĩ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều,
ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, cách khuyến khích tự học, tạo
cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kĩ năng, phát triển năng lực...”.
Chủ trƣơng chỉ đạo của Bộ Giáo dục và Đào tạo là phải thúc đẩy đổi mới
PPDH, khắc phục những lối mòn dạy học cũ. Vấn đề đổi mới PPDH đƣợc thể hiện
trong Điều 28- Luật Giáo Dục: "Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy
tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh, phù hợp với đặc điểm của
từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc nhóm;
rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại
niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh". Từ vấn đề đổi mới PPDH kéo theo hàng

loạt các vấn đề khác đó là đổi mới hình thức tổ chức dạy học, đổi mới thiết bị,
PTDH, đổi mới kiểm tra - đánh giá...Vì vậy đổi mới PP giáo dục theo định hƣớng
năng lực đồng nghĩa với việc sử dụng PTDH Địa lí theo hƣớng đi mới nhắm vào
trọng tâm là đối tƣợng ngƣời học.
PTDH có ý nghĩa to lớn trong môn Địa lí ở phổ thông, đặc trƣng trong khoa
học địa lí bởi vì các sự vật hiện tƣợng địa lí đƣợc biểu hiện đi liền với không gian
lãnh thổ, HS không thể quan sát trực tiếp đƣợc, phải thông qua các PT trực quan.
Hơn nữa các sự vật, hiện tƣợng địa lí lại đa dạng và phức tạp, nhờ vào PTDH mới
trở nên gần gũi, cụ thể hơn đối với nhận thức của HS. Việc đổi mới PPDH theo
hƣớng phát triển năng lực ngƣời học, PTDH vừa là công cụ để GV tổ chức hoạt
động nhận thức, rèn luyện năng lực cho HS, vừa là cơ sở để HS hoạt động tích cực,
1


chủ động tìm ra những kiến thức cần thiết. Hiện nay, PTDH bao gồm các PT truyền
thống nhƣ bản đồ, biểu đồ, sơ đồ, tranh ảnh, Atlat, bảng số liệu, phiếu học tập… và
các PT hiện đại: các phần mềm dạy học, sơ đồ tƣ duy,…góp phần tích cực vào việc
đổi mới PPDH và nâng cao chất lƣợng, hiệu quả dạy học địa lí trong nhà trƣờng.
Trên thực tế hoạt động dạy học môn Địa lí lớp 11 THPT còn nhiều hạn chế,
bất cập trong sử dụng PT địa lí. PTDH đóng vai trò quan trọng trong quá trình dạy
học, có tác dụng rất lớn trong quá trình nhận thức và hình thành năng lực của HS.
Tuy nhiên, PTDH còn chƣa đồng bộ, mặt khác nhiều GV sử dụng chƣa tốt cácPT
trong các tiết dạy. Tình trạng dạy “chay” vẫn còn khá phổ biến, việc đổi mới, tích
cực sử dụng PTDH của GV có chuyển biến tích cực nhƣng chƣa mạnh mẽ. Đa
sốcácGVít khi phối hợp các PTDH để thấy đƣợc mối liên hệ giữa những tri thức
môn Địa lí và chƣa chú ý đến phát triển năng lực HS. Chƣơng trình Địa lí lớp 11 đề
cập đến vấn đề các khu vực và quốc gia trên thế giới, xét về nội dung và PP, chƣơng
trình có đầy đủ điều kiện thuận lợi để sử dụng kết hợp các PT trong dạy học nhằm
hình thành năng lực giải quyết vấn đề cho HS.
Trong nghiên cứu khoa học giáo dục Địa lí, những đề tài nghiên cứu sử dụng

phối hợp các PTDH trong Địa lí còn chƣa rõ ràng. Đa số chỉ đề cập đến một hình
thức sử dụng PT địa lí và sử dụng theo hƣớng phát huy tính tích cực học sinh. Để
hoạt động dạy học ở trƣờng trƣờng trung học đáp ứng đƣợc mục tiêu đổi mới căn
bản và toàn diện của giáo cần có những nghiên cứu cơ bản có hệ thống. Việc nghiên
cứu sử dụng kết hợp PTDH Địa lí trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo
dục có ý nghĩa lớn về mặt lí luận và thực tiễn. Từ những lý do trên, tác giả đã lựa
chọn nghiên cứu đề tài “Sử dụng phối hợp các phương tiện trongdạy học địa lí 11
trung học phổ thông theo định hướng phát triển năng lực”.
2. Mục tiêu nghiên cứu
Nghiên cứu PP sử dụng phối hợp cácPT trong dạy học Địa lí 11 theo định
hƣớng phát triển năng lực HS. Qua đó góp phần thực hiện hiệu quả đổi mới chƣơng
trình giáo dục hiện nay ở trƣờng THPT.

2


3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu
3.1. Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học Địa lí.
3.2. Đối tượng nghiên cứu:
- PTDH Địa lí 11.
- Sử dụng phối hợp các PTDH Địa lí.
- Năng lực ngƣời học.
- Địa lí 11 THPT.
4. Phạm vi nghiên cứu
4.1. Phạm vi nội dung:
- PP sử dụng phối hợp các PT thông dụng trong dạy học Địa lí 11 THPT.
- Sách giáo khoa Địa lí lớp 11 THPT ban cơ bản.
4.2. Phạm vi thời gian: Đề tài tiến hành khảo sát điều tra, thực hiện từ tháng 1/2017
đến tháng 8/2017
4.3. Phạm vi không gian: Nghiên cứu, điều tra khảo sát chủ yếu ở hai trƣờng THPT

B Nghĩa Hƣng và THPT Trần Nhân Tôngtỉnh Nam Định.
5. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Xác định cơ sở lí luận của việc sử dụng PTDH địa lí theo định hƣớng năng lực.
- Điều tra thực trạng sử dụng PTDHmôn Địa lí của GVmột số trƣờng THPT
tỉnh Nam Định.
- Nghiên cứu sử dụng phối hợp cácPT trong DH địa lí theo định hƣớng phát
triển năng lực HSlớp 11.
- Thực nghiệm sƣ phạm.
6. Lịch sử nghiên cứu đề tài
PTDH địa lí rất phổ biến và thông dụng, chính vì thế đã có nhiều công trình
nghiên cứu về vấn đề này. Tuy nhiên các đề tài nghiên cứu trƣớc đây chỉ nghiên cứu
đơn lẻ phƣơng pháp sử dụng PTDH, chƣa phối hợp các PT với nhau:
- Nguyễn Trọng Phúc (1997), Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong
dạy học địa lí kinh tế - xã hội, NXB Đại học Quốc Gia Hà Nội. Tác giả đã phân loại
3


bảng số liệu thống kê đồng thời đƣa ra các hình thức biểu hiện và sử dụng số liệu
thống kê trong các khâu dạy học và các hình thức dạy học.
- Nguyễn Trọng Phúc (1998), Phương pháp sử dụng các phương tiện dạy học
địa lí ở trường phổ thông, NXB Giáo Dục. Đề cập đến cách phân loại PT địa lí theo
2 loại: cổ truyền và PT – thiết bị kĩ thuật hiện đại. Đồng thời đề cập đến quy trình,
nguyên tắc sử dụng PTDH, tuy nhiên mới dừng lại hình thức phân tích từng PT.
- Nguyễn Trọng Phúc (2000), Phương tiện, thiết bị kĩ thuật trong dạy học địa
lí, NXB Đại học quốc gia Hà Nội. Tác giả đề cập đến khái niệm vai trò của PTDH
địa lí, PP sử dụng bản đồ giáo khoa cũng nhƣ nguyên tắc khi sử dụng PTDH.
- Nguyễn Đức Vũ (2006), Phương tiện dạy học địa lí ở trường trung học phổ
thông, NXB Giáo Dục. Tác giả có liệt kê hàng loạt những PTDH môn Địa lí ở
trƣờng THPT bao gồm những PT truyền thống và những PT hiện đại nhƣ sơ đồ tƣ
duy…Trong mỗi PT, tác giả đều có chỉ rõ PP dùng cụ thể, là tài liệu hữu ích cho

GV cấp THPT.
- Ngô Văn Nhuận (2007), Phương pháp dạy học địa lí, NXB Sƣ phạm, đề cập
đến các PP sử dụng PT trực quan nhƣ dùng bản đồ, số liệu thống kê, biểu đồ, tranh
ảnh - mô hình, phƣơng tiện nghe nhìn.....
- Tác giả Phạm Thị Thu Hƣơng có nghiên cứu Sử dụng kênh hình trong dạy
học đại lí 10 trung học phổ thông – ban cơ bản, Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên.
Luận văn đề cập đến việc đề xuất các phƣơng pháp sử dụng kênh hình trong dạy
học Địa lí lớp 10.
- Đỗ Thúy Nga (2010), Phương pháp sử dụng kênh hình trong dạy học địa lí
10 THPT tỉnh Thái Nguyên theo hướng tích cực, Trƣờng Đại học Sƣ phạm Thái
Nguyên; Tác giả trình bày phƣơng pháp sử dụng kênh hình theo hƣớng minh họa và
nguồn tri thức, sử dụng kênh hình để trực quan hóa kiến thức trong sách giáo khoa.
- Hồ Thị Thu Hồ và Lê Văn Nhƣơng (2014), Thực trạng và giải pháp sử
dụng bản đồ trong dạy học địa lí 11: Trường hợp tại thành phố Cần Thơ và
tỉnh Hậu Giang, Trƣờng Đại học Cần Thơ. Các tác giả nêu đề xuất nhằm giúp
việc sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lí lớp 11 của giáo viên và học sinh đạt
hiệu quả cao.
4


- Lê Thị Hạnh (2015), Tạo biểu tượng địa lí cho học sinh bằng phương tiện
dạy học qua dạy học địa lí tự nhiên Việt Nam ở trường trung học phổ thông,
Trƣờng Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên. Trong chƣơng 2, mục hình thành biểu
tƣợng địa lí cho học sinh bằng PTDH địa lí tự nhiên Việt Nam, tác giả có đề cập
đến các phƣơng tiện dạy học địa lí đặc trƣng nhƣ phim, ảnh và cách tạo biểu tƣợng
địa lí cho HS bằng các phần mềm điện tử.
- Sở GD và ĐT Lâm Đồng có bài “ Cách dạy học Địa lí cực hiệu quả với
phương pháp sơ đồ hóa” năm 2016, quan điểm bài viết coi sơ đồ là một phƣơng
tiện trực quan, thể hiện mối liên hệ giữa các đối tƣợng thành phần bằng các mũi tên,
bảng biểu....

Các công trình nghiên cứu trên đều tìm hiểu cụ thể về các loại PTDH trong
địa lí, các tác giả đã trình bày đặc điểm, phân loại, phƣơng hƣớng sử dụng. Một số
công trình hệ thống hóa tất cả PTDH ở trung học phổ thông theo hình thức liệt kê,
trình bày kĩ thuật sử dụng có ý nghĩa nhất định đối với định hƣớng cơ cở lí luận mà
đề tài tác giả đang nghiên cứu. Tuy nhiên chƣa nghiên cứu nào tìm hiểu việc sử
dụng phối hợp các PTDH trong môn Địa lí lớp 11 theo định hƣớng phát triển năng
lực.
7. Phƣơng pháp nghiên cứu
- Phƣơng pháp nghiên cứu phân tích, tổng hợp tài liệu: Vấn đề nghiên cứu
đƣợc bắt đầu từ phân tích các tài liệu để tìm ra cấu trúc, xu hƣớng phát triển lí
thuyết của đề tài. Từ phân tích lí thuyết, tổng hợp lại xây dựng thành một hệ thống
khái niệm tiến tới tạo thành cơ sở lý luận sử dụng phối hợp PTDH trong môn Địa lí.
- Phƣơng pháp phân loại, hệ thống hóa lí thuyết: PTDH địa lí tập hợp nhiều
loại với nhiều chức năng khác nhau. Sử dụng PP này để sắp xếp các tài liệu khoa
học thành một hệ thống lô-gic chặc chẽ theo từng mặt, từng đơn vị kiến thức [4].
- Phƣơng pháp lịch sử: Sử dụng phƣơng pháp này để sắp xếp tƣ liệu, tài liệu
theo quá trình lịch sử-thời gian trên, đồng thời kế thừa và phát triển những nghiên
cứu đi trƣớc.
- Phƣơng pháp điều tra bằng phiếu: Xây dựng phiếu điều tra khảo sát nhu cầu
sử dụng phối hợp các PTDH trong môn Địa lí, khảo sát một nhóm đối tƣợng trên
5


một diện rộng nhằm phát hiện các quy luật phân bố, trình độ phát triển, đặc điểm
của đối tƣợng HS. Kết quả của phƣơng pháp là những thông tin quan trọng về đối
tƣợng nghiên cứu làm cơ sở thực tiễn để đề xuất các giải pháp.
- Phƣơng pháp phỏng vấn: Trực tiếp nói chuyện với giáo viên phổ thông môn
Địa lí và các nhà giáo dục dựa trên hệ thống câu hỏi để phục vụ điều tra việc sử
dụng phối hợp các PTDH trong môn Địa lí.
- Phƣơng pháp chuyên gia: Lấy ý kiến của những ngƣời có trình độ chuyên

môn, chuyên sâu về giáo dục theo hƣớng hỏi về việc sử dụng phối hợp các PTDH
địa lí ở THPT.
- Phƣơng pháp quan sát: Tiến hành dự giờ tham lớp của các GV giảng dạy
môn Địa lí tại trƣờng phổ thông. Quan sát trực tiếp các hoạt động của GV và HS
trong giờ dạy học địa lí có sử dụng PTDH, sản phẩm hoạt động của GV. Từ đó
kiểm chứng các giả thuyết, lý thuyết đã có để xác minh tính đúng đắn của giả
thuyết khoa học. Đồng thời, đối chiếu kết quả nghiên cứu lý thuyết với thực tiễn để
tìm sự sai lệch của kết quả nghiên cứu nhằm tìm cách hoàn thiện [4].
- Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm: Tác động vào đối tƣợng là các quá trình
dạy học địa lí và HS để kiểm nghiệm tính đúng đắn, thực tiễn của đề tài nhằm thực
hiện mục tiêu nghiên cứu đề tài.
- Phƣơng pháp toán thống kê: Sử dụng các công thức vào trong nghiên cứu
khoa học để trình bày kết quả thực nghiệm sƣ phạm và kiểm định giả thuyết thống
kê về sự khác biệt trong kết quả thực nghiệm và đối chứng.
8. Cấu trúc của luận văn.
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Kiến nghị - Đề xuất, hệ thống các bảng biểu, tài
liệu tham khảo, Phụ lục....; luận văn đƣợc trình bày theo 3 chƣơng:
Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về sử dụng phối hợp các phƣơng tiện
trong dạy học Địa lí 11 THPT theo định hƣớng phát triển năng lực.
Chƣơng 2: Sử dụng phối hợp các phƣơng tiện trong dạy học Địa lí 11 THPT
theo định hƣớng phát triển năng lực.
Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm.
6


Chƣơng 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ SỬ DỤNG PHỐI HỢP CÁC
PHƢƠNG TIỆN TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 11 TRUNG HỌC PHỔ
THÔNG THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC
1.1. Phƣơng tiện dạy học địa lí

1.1.1. Một số khái niệm về phương tiện dạy học địa lí
1.1.1.1. Khái niệm phương tiện
- Theo từ điển Tiếng Việt, NXB Đà Nẵng (năm 2003) đề cập, PT là cái dùng
để làm một việc gì, để đạt đƣợc mục đích nào đó.
Theo định nghĩa, chúng ta hiểu rằng, trong giáo dục sƣ phạm nói chung và dạy
học Địa lí nói riêng, cái mà dùng để thực hiện một công việc (ví dụ: bản đồ, sơ đồ,
tranh ảnh…) nhằm đạt đƣợc mục đích dạy học (sử dụng theo hƣớng minh họa tri
thức hay nguồn tri thức…) thì đều gọi là phƣơng tiện.
- PT theo tiếng Latinh là “Medium”, có nghĩa là ở giữa, trung gian liên kết
giữa ngƣời cho và ngƣời nhận . PT vừa nói lên sự hàmchứa, tính vị trí, vừa có chức
năng chuyển giao, liên kết trong quan hệ giữa ngƣời gửi và ngƣời nhận.
- Thiết bị theo nghĩa rộng cũng có thể hiểu là PT đƣợc sử dụng vào mục đích
dạy học, thiết bị - kĩ thuật là bộ phận hình thành và tạo nên PTDH. Theo nhƣ khái
niệm thì PT và thiết bị có thể gọi chung là PTDH.
1.1.1.2. Khái niệm phương tiện dạy học
- Dựa trên nghiên cứu của Đại học Princeton về vấn đề áp dụng PP trong dạy học
(kéo dài từ năm 2003 đến 2012), PTDH với tên gọi “Teaching aids” nghĩa là dụng cụ
trợ giảng, “Teaching aids” - dụng cụ trợ giảng là bất kỳ thiết bị, đối tƣợng hoặc máy
móc nào đƣợc sử dụng bởi GV để làm sáng tỏ hoặc làm sinh động một chủ đề[17].
- Ở Việt Nam, các nhà giáo dục có nhiều cách định nghĩa PTDH khác nhau:
+ Theo Nguyễn Ngọc Bảo, PTDH là tập hợp những đối tƣợng vật chất đƣợc
GV sử dụng với tƣ cách là những PT tổ chức, điều khiển hoạt động nhận thức của
HS và đối với HS, đó là PT để tiến hành hoạt động nhận thức, thông qua đó mà thực
hiện nhiệm vụ DH.
7


+ Theo quan điểm của giáo dục học, PTDH là đại diện khách quan của đối tƣợng
nhận thức ẩn chứa trong đó đầy đủ những ý định, hoạch định ban đầu cả về nội dung
truyền đạt và nhận thức, PP truyền đạt của GV và lĩnh hội của HS.

+ Theo Nguyễn Ngọc Quang, PTDH bao gồm mọi thiết bị kĩ thuật từ đơn giản
đến phức tạp đƣợc dùng trong quá trình dạy học để làm dễ dàng cho sự truyền đạt
và tiếp thu của kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo.
+ PTDH là những đối tƣợng vật chất giúp cho GV và HS tổ chức có hiệu quả
giáo trình dạy học nhằm đạt đƣợc mục đích dạy học, nhờ những đối tƣợng vật chất
này, GVtiến hành tổ chức, điều khiển quá trình dạy học giúp HS tự tổ chức hoạt
động nhận thức của mình một cách có hiệu quả.
Các quan điểm trên đều có một điểm chung, đó là coi PTDH là toàn bộ các
dụng cụ, đồ dùng, thiết bị kĩ thuật và các tài liệu trang bị cho quá trình giảng dạy
nhằm nâng cao hiệu quả DH.
- Nhƣ vậy có rất nhiều cách định nghĩa khác nhau về PTDH, các khái niệm
luôn thay đổi và phát triển theo thời gian. Chúng ta có thể thấy khái niệm sau đây
thể hiện rõ nhất bản chất của PTDH trong dạy học tiếp cận năng lực:
PTDH là những đối tƣợng vật chất đƣợc GV sử dụng để tổ chức, điều khiển hoạt
động nhận thức và rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo của ngƣời học. Khái niệm này vừa bao
hàm tất cả những PT đƣợc dùng trong quá trình dạy học đồng thời cũng nói rõ mục
đích của quá trình dạy học là truyền thụ tri thức và rèn luyện năng lực ngƣời học.
1.1.1.3. Khái niệm phương tiện dạy học địa lí
- PTDH Địa lí là một khái niệm dùng để chỉ tất cả các PT, thiết bị mà GV và
HS sử dụng trực tiếp trong quá trình dạy–học Địa lí, phục vụ các mục đích DH và
giáo dục.
- Theo Nguyễn Dƣợc – Nguyễn Trọng Phúc, trong bộ môn Địa lí, các PT và thiết
bị gồm một phần cơ sở vật chất truyền thống hay hiện đại tạo điều kiện cho việc giảng
dạy môn học nhƣ: phòng bộ môn Địa lí, vƣờn Địa lí…, toàn bộ các đồ dùng giảng dạy
và học tập trực quan nhƣ: bản đồ, tranh ảnh, mô hình, mẫu vật, dụng cụ quan trắc, đo
đạc, các thiết bị nghe nhìn và cuối cùng là các tài liệu để cung cấp những tri thức cơ
bản cho GV và HS nhƣ: SGK Địa lí, các sách tham khảo Địa lí…[8].
8

1.1.2. Vai trò phương tiện dạy học địa lí
1.1.2.1. Đối với hoạt động học
- Làm thoả mãn và phát triển hứng thú học tập, nâng cao lòng tin vào khoa
học, phát huy tính tích cực nhận thức của HS. Phát triển những năng lực chuyên biệt
môn Địa lí nhƣ sử dụng bản đồ, số liệu thống kê, tranh ảnh, năng lực tƣ duy.
- Giúp HS tiếp nhận kiến thức nhẹ nhàng hơn, vừa sức và rút ngắn thời gian
lĩnh hội tri thức.HS hiểu bài sâu sắc và nhớ bài lâu hơn, chính là phát huy hiệu quả học
tập. PTDH tạo điều kiện thuận lợi nhất phản ánh các thuộc tính bề ngoài của đối
tƣợng và các tính chất có thể tri giác trực tiếp của chúng. PTDH giúp cụ thể hoá
những cái quá trừu tƣợng thuộc về bản chất môn Địa lí nhƣ không gian, sự vận động
theo thời gian, hình ảnh cụ thể của các sự vật – hiện tƣợng.
- Tăng cƣờng khả năng tự lực học tập và nâng cao khả năng nghiên cứu tài
liệu học tập.
- Các hoạt động quan sát, phân tích, tổng hợp các hiện tƣợng xảy ra và giải
thích có cơ sở khoa học các hiện tƣợng đó sẽ góp phần phát triển tƣ duy tìm tòi,
khám phá,sáng tạo trong quá trình học tập.
1.1.2.2. Đối với hoạt động dạy
- Giúp GV tiết kiệm đƣợc thời gian trên lớp trong mỗi tiết học và có nhiều thời
gian hơn cho công tác sáng tạo trong hoạt động với HS. GV điều khiển đƣợc hoạt
động nhận thức của ngƣời học, kiểmtra và đánh giá kết quả họctập của ngƣời học
đƣợc thuận lợi và tạo hiệu suất cao.Tóm lại, PTDH góp phần nâng cao năng suất lao
động sƣ phạmcủa thầy và trò.
+ Giải phóng ngƣời GV khỏi nhiều công việc có tính chất thuần tuý kỹ thuật
trong tiết học chẳng hạn nhƣ thông báo thông tin, đọc viết. Ngƣời dạy có điều kiện
DH theo các PP trực tiếp rèn luyện năng lực cho HS.
- Cung cấp thông tin, hỗ trợ ngƣời dạy điều khiển quá trình nhận thức của HS
một cách tích cực, chủ động
- Tạo điều kiện cho GV kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của HS đƣợc chính
xác, đầy đủ hơn; làm cơ sở để HS phát triển và củng cố năng lực.

9


1.1.3. Phân loại phương tiện dạy học địa lí
Có nhiều cách phân loại các PTDH theo một vài cách khác nhau tùy theo quan
điểm sử dụng và có sự thay đổi cách nhìn nhận PTDH theo thời gian.
- Theo Nguyễn Dƣợc – Nguyễn Trọng Phúc trình bày trong cuốn “ Phƣơng pháp
sử dụng các phƣơng tiện dạy học Địa lý ở trƣờng trung học phổ thông” có phân chia
làm hai nhóm: Nhóm các PTDH truyền thống, cổ truyền ( Phòng địa lí, vƣờn địa lí, tủ
sách địa lí, những bộ sƣu tập, bản đồ giáo khoa, quả cầu địa lí, các dụng cụ quan trắc đo đạc, các tài liệu và số liệu thống kê) ; nhóm PT và thiết bị kỹ thuật dạy học hiện đại
(sử dụng máy bay, sử dụng băng video, sử dụng chƣơng trình trên máy tính) [8].
- Dựa vào mục đích sử dụng có thể phân loại các PTDH thành hai loạiPTdùng
trực tiếp để dạy học và PT dùng để hỗ trợ, điều khiển quá trình dạy học:
+PT dùng trực tiếp để dạy học bao gồm những đồ dùng đƣợc GV sử dụng
trong giờ dạy để trình bày kiến thức, rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo cho HS. Đó là: các
tài liệu in (SGK, sách chuyên môn, các tài liệu chép tay, sổ tay tra cứu, sách bài tập,
chƣơng trình môn học...); các PT mang tin thính giác, thị giác và hỗn hợp (băng đĩa
ghi âm, phim video, sơ đồ, bản đồ, biểu đồ, tranh ảnh...).
+ PT hỗ trợ và điều khiển quá trình dạy học là những PT đƣợc sử dụng để tạo ra
môi trƣờng học tập thuận lợi, có hiệu quả và liên tục nhƣ các PT hỗ trợ bao gồm các
loại bảng viết, các giá di động hoặc cố định, thiết bị điều khiển âm thanh, ánh sáng...
- Dựa vào cấu tạo của PT có thể phân các loại PTDH thành hai loại: các PT
dạy học truyền thống và các PT nghe nhìn hiện đại.
Trong bài luận văn này, tôi sử dụng cách phân loại đƣợc nhiều nhà giáo dục
chấp nhận và đem vào giảng dạy: PTDH truyền thống và PTDH hiện đại
1.1.3.1. Phương tiện dạy học truyền thống
- Theo Trần Đức Vƣợng, Nguyễn Dƣợc, Nguyễn Trọng Phúc, Nguyễn Đức
Vũ phân loại PTDH truyền thống gồm: tranh, ảnh, biểu đồ, sơ đồ, hình vẽ, phiếu
học tập, bảng kiến thức, lát cắt địa hình, sách giáo khoa, bản đồ giáo khoa, át lát,
mô hình, khối đồ, mẫu vật, dụng cụ, các thí nghiệm đơn giản, phòng Địa lí, vƣờn

Địa lí [8],[9], [12]. Trong dạy học Địa lí lớp 11, PTDH thông dụng thƣờng tập trung
một số loại sau: tranh ảnh, biểu đồ, sơ đồ, hình vẽ, phiếu học tập, bảng kiến thức,
10


sách giáo khoa, bản đồ giáo khoa [13]. Trong hoạt động dạy học nên chọn năm PT:
Bản đồ giáo khoa, sơ đồ tƣ duy, sơ đồ địa lí, bảng kiến thức, bảng số liệu làm PT
chính; các PT khác đóng vai trò phối hợp và bổ trợ cho PT chính.
- Đặc điểm các PTDH truyền thống là đã có từ lâu đời đƣợc khai thác trực tiếp
mà không phải thông qua một khâu trung gian nào, rẻ tiền và dễ sử dụng. Các
PTDH truyền thống hiện nay cần trải qua cải tiến, phối hợp với các PT và PP khác
để quá trình giáo dục đạt hiệu quả hơn.
1.1.3.2. Phương tiện dạy học hiện đại
- Theo Trần Đức Vƣợng, Nguyễn Đức Vũ các thiết bị kỹ thuật trong dạy học
gồm: phim Slide, bàn trong dùng cho máy chiếu, băng, đĩa ghi âm và ghi hình, máy
vi tính, phần mềm dạy học [14]. Các PT hiện đại đóng vai trò rất lớn trong việc phối
hợp các PTDH khác.
+ Phim học tập: chiếu bóng, phim học tập trên truyền hình, phim video.
+ Các phần mềm máy vi tính mô phỏng, minh hoạ các hiện tƣợng, quá trình Địa
lí, luyện tập cho HS giải bài tập và giải quyết các vấn đề học tập trên máy vi tính.
- Các thiết bị kỹ thuật dạy học có điểm chung là:
+ Muốn khai thác thông tin phải có máy móc chuyên dùng.
+ Mỗi loại thiết bị kỹ thuật dạy học bao gồm hai khối: khối mang thông tin và
truyền tải thông tin:
Khối mang thông tin

Khối truyền tải thông tin tƣơng ứng

Phim Slide, phim chiếu bóng

Máy chiếu Slide, máy chiếu phim

Băng, đĩa ghi âm

Đầu đĩa, máy vi tính

Băng, đĩa ghi hình

Video, đàu đĩa hình, máy vi tính

Phần mềm dạy học

Máy vi tính

+ Phải có lƣới điện quốc gia, đắt tiền gấp nhiều lần PTDH truyền thống; phải có
trình độ sử dụng và bảo quản tốt; phải có phòng ốc chuyên biệt để bảo quản và lắp đặt.
- PTDH hiện đại, nhất là các phần mềm trong giảng dạy, rất thích hợp theo
định hƣớng DH phát huy năng lực ngƣời học. HS học đƣợc cách tƣ duy, phân tích,
tính tự giác, hứng thú học tập nơi những thiết bị PT hiện đại.
11


1.1.4. Mối quan hệ giữa phương tiện dạy học địa lí với các yếu tố của quá trình
dạy học
Có thể thấy dễ dàng PP, PT hay hình thức giáo dục phụ thuộc chặt chẽ vào
mục đích, nội dung, sự chọn lựa của nhà giáo dục. Và PP, hình thức PT cũng tác
động ngƣợc trở lại các yếu tố khác. Nếu nhƣ PT tốt, phù hợp thì sẽ thúc đẩy hoạt
động giáo dục diễn ra tốt hơn. Hay nói cụ thể sẽ giúp cho mục đích, kết quả giáo
dục dễ đạt đƣợc hơn, giúp cho nội dung giáo dục dễ thực hiện hơn và cả quá trình
giáo dục của nhà giáo dục lẫn ngƣời đƣợc giáo dục cũng diễn ra thuận lợi hơn [3].

1.1.4.1. Mối quan hệ giữa phương tiện dạy học với hoạt động dạy và học
- Trong hoạt động dạy, nhà giáođóng vai trò định hƣớngvớinhiệm vụ chủ yếu
là thiết kế, tổ chức và tạo điều kiện để HS thực hiện việc học một cách tích cực. Để
làm đƣợc điều đó một trong những yếu tố không thể thiếu trong quá trình giáo dục
đó là vận dụng các PTDH.
- GV căn cứ vào nội dung bài học, đối tƣợng HS rồi lựa chọn PTDH phù hợp
nhằm đạt đƣợc mục đích sƣ phạm. Nhờ có PTDH mà các nhiệm vụ của GV đƣợc
thực hiện một cách dễ dàng và hoạt động học của HS cũng trở nên hứng thú và nhẹ
nhàng hơn.
- GV phải bám sát vào PT, biên soạn hệ thống câu hỏi theo năng lực gắn với
PTDH để rèn luyện các năng lực chung cũng nhƣ các năng lực chuyên biệt cho HS.
Với vai trò đó, HS sẽ là ngƣời chủ động tiếp thu, lĩnh hội tri thức.
1.1.4.2. Mối quan hệ giữa phương tiện với nội dung và phương pháp dạy học
- PT, nội dung và PP luôn có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Mỗi nội dung
hoạt động đòi hỏi phải có PT và PP thích ứng. Sự xuất hiện của PT có thể làm nảy
sinh những nội dung và PP mới.
- PTDH là hình ảnh kép của PPDH. Từng PPDH đòi hỏi phải có PT hoạt động
phù hợp và biểu hiện bằng hoạt động qua các PT cụ thể. Bởi vậy khi nói đến PTDH
là nói đến PP sử dụng chúng trong dạy học. Ví dụ với PP sử dụng bản đồ thì phải có
bản đồ…
1.1.4.3. Mối quan hệ giữa phương tiện dạy học với hình thức tổ chức dạy học
- Ngoài mối quan hệ nội dung trong PT với các hình thức dạy học còn có quan
hệ với kích cỡ và số lƣợng các PT. Kích cỡ, số lƣợng các PT ảnh hƣởng đến hình
thức tổ chức dạy học và ngƣợc lại hình thức tổ chức dạy học tùy thuộc vào kích cỡ
12


cũng nhƣ số lƣợng của các PTDH.
- Trong dạy học Địa lí không nên sử dụng những PT có kích cỡ quá nhỏ hay
quá lớn. GV phải tùy thuộc vào hình thức dạy học để sử dụng PTDH thích hợp.

1.1.4.4. Mối quan hệ giữa phương tiện dạy học với kiểm tra, đánh giá
Thể hiện trong việc GV thƣờng xuyên sử dụng các PT nhƣ là nguồn tri thức để
phát huy tính tích cực của HS và rèn luyện năng lực. Trong kiểm tra đánh giá cần
chú ý đƣa ra những câu hỏi, bài tập gắn với các PT. GV phải xem các PTDH là một
bộ phận quan trọng của nội dung kiểm tra, đánh giá với HS và ngƣợc lại.
1.1.5. Các nguyên tắc sử dụng phương tiện dạy học trong môn Địa lí 11 THPT
1.1.5.1. Sử dụng phương tiện dạy học phải đúng lúc, đúng chỗ
- Sử dụng PTDH có ý nghĩa là đƣa PT vào lúc cần thiết, lúc ngƣời học mong
muốn nhất và đƣợc quan sát, gợi nhớ trong trạng thái tâm lý thuận lợi nhất.
+ Hiệu quả của PTDH đƣợc nâng cao rất nhiều nếu xuất hiện đúng vào lúc mà
nội dung, PP của bài học cần đến. Cần đƣa vào theo trình tự bài giảng, tránh việc
trƣng ra hàng loạt PT trong một tiết học hoặc biến phòng học thành phòng trƣng
bày, triển lãm. PTDH phải đƣợc đƣa ra sử dụng và cất giấu đúng lúc.
+ Nếu các PTDH đƣợc sử dụng một cách tình cờ, chƣa có sự chuẩn bị trƣớc
cho việc tiếp thu của HS thì sẽ không mang lại kết quả mong muốn, thậm chí còn
làm tản mạn sự theo dõi của ngƣời học.
+ Với cùng một PTDH cũng cần phải phân biệt thời điểm sử dụng: khi nào thì
đƣợc đƣa vào trong giờ giảng, khi nào thì dùng trong buổi hƣớng dẫn ngoại khóa,
trƣng bày trong giờ nghỉ... hoặc cho HS mƣợn về nhà quan sát.
- Sử dụng PTDH đúng chỗ tức là phải tìm vị trí để giới thiệu, trình bày trên
lớp hợp lý nhất, giúp HS có thể đồng thời sử dụng nhiều giác quan để thiếp thu bài
giảng một cách đồng đều ở mọi vị trí trên lớp.
+ Một yêu cầu hết sức quan trọng trong việc giới thiệu PTDH trên lớp là phải
tìm vị trí lắp đặt sao cho toàn lớp có thể quan sát rõ ràng, đặc biệt là hai hàng HS
ngồi sát hai bên tƣờng và hàng ghế cuối lớp.
+ Vị trí trình bày PT phải bảo đảm các yêu cầu chung và riêng của nó về điều
kiện chiếu sáng, thông gió và các yêu cầu kỹ thuật riêng biệt khác
+ Các PT phải đƣợc sử dụng ở những vị trí tuyệt đối an toàn cho GV và HS
13

trong và ngoài giờ giảng, đồng thời phải bố trí sao cho không ảnh hƣởng đến quá
trình làm việc, học tập của các lớp khác.
+ Đối với các PT đƣợc cất tại các nơi bảo quản, phải sắp xếp sao cho khi cần
đƣa đến lớp GV ít gặp khó khăn và mất thời gian.
+ Phải bố trí chỗ cất giấu PT ngay tại lớp sau khi sử dụng để không làm mất
tập trung tƣ tƣởng của HS khi nghe giảng.
1.1.5.2. Sử dụng phương tiện dạy học phải đúng cường độ
Nguyên tắc này chủ yếu đề cập nội dung và PP giảng dạy sao cho thích hợp,
vừa với trình độ và lứa tuổi của HS.
- Mỗi loại PTDH có mức độ sử dụng tại lớp khác nhau. Nếu kéo dài việc trình
diễn hoặc dùng lặp đi lặp lại một loại PT quá nhiều lần trong một buổi giảng, hiệu
quả sẽ giảm sút. Theo nghiên cứu của những nhà sinh lý học, nếu nhƣ một dạng
hoạt động đƣợc kéo dài quá 15 phút thì khả năng làm việc sẽ bị giảm sút rất nhanh.
- Việc áp dụng thƣờng xuyên các PT nghe nhìn ở trên lớp sẽ dẫn đến sự quá
tải về thông tin do HS không kịp tiêu thụ hết khối lƣợng kiến thức đƣợc cung cấp.
Sự quá tải lớn về thị giác sẽ ảnh hƣởng đến chức năng của mắt, giảm thị lực và ảnh
hƣởng xấu đến việc dạy và học. Để bảo đảm yêu cầu về chế độ làm việc của mắt chỉ
nên sử dụng PT không quá 2-3 lần trong một tiết và mỗi lần không quá 15 phút.
Việc áp dụng có hiệu quả PTDH còn tùy thuộc vào khả năng sáng tạo, kinh
nghiệm nghề nghiệp của GV.
1.1.5.3. Sử dụng phương tiện dạy học phải theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận
thức của học sinh
- Nguyên tắc này đề cao yêu cầu GV phải tổ chức và hƣớng dẫn HS tự khai
thác tri thức có trong PT. Luôn đề cao vai trò hoạt động chủ động, tích cực của
ngƣời học, luôn tạo điều kiện tối đa cho HS tự làm việc với các PTDH để khám phá
tìm tòi các tri thức cần thiết.
- Trong quá trình DH, hoạt động chính của GV là điều khiển định hƣớng, tổ
chức hoạt động học tập, hoạt động chính của HS là tích cực, chủ động tìm tòi tri thức.
Tuy nhiên chất lƣợng thu lƣợm kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo, sự phát triển nhận thức phụ

thuộc vào mức độ tích cực của HS trong quá trình học tập.Việc đổi mới PP, tích cực
14


sử dụng PTDH Địa lí ở trƣờng phổ thông đã đƣợc triển khai và thực hiện từ lâu, song
do nhiều yếu tố tác động nên hiện tƣợng GV giảng dạy chỉ tập trung vào việc thông
báo, cung cấp kiến thức một cách định sẵn hoặc chỉ dạy phục vụ thi cử đã đi theo lối
mòn. Trong xu thế giáo dục mới, đòi hỏi GV không những dạy học phải phát huy tính
tích cực mà còn phải chú ý rèn luyện các năng lực cho HS.
- GV cần phải biết tổ chức các hoạt động của HS sau khi đƣợc xem giới thiệu
PTDH. Có thể đặt các câu hỏi, bài tập, các nhiệm vụ khác nhau mang tính thực hành.
1.1.5.4. Sử dụng phương tiện phải đảm bảo tính vừa sức của học sinh
- Nguyên tắc này yêu cầu trong quá trình GV và HS khai thác tri thức trên
PTDH, GV không nên đặt câu hỏi quá dễ hoặc quá khó. Vì câu hỏi quá dễ thì không
phát huy đƣợc tƣ duy của HS, các em không suy nghĩ vẫn có thể trả lời đƣợc dẫn
đến việc chủ quan.
- Nếu câu hỏi quá khó, HS không trả lời đƣợc cũng đâm ra chán nản. Do đó
khi chuẩn bị bài giảng, GV cần lựa chọn, cân nhắc đặt câu hỏi để HS trên cơ sở
nhận thức của mình, nắm đƣợc tri thức, phát triển đƣợc năng lực trí tuệ.
1.1.5.5. Sử dụng phương tiện dạy học phải đảm bảo tính chính xác, khoa học, thẩm
mỹ; phải đáp ứng mục tiêu và phù hợp với nội dung của việc dạy học
- Tính khoa học sƣ phạm là một chỉ tiêu chính về chất lƣợng PTDH. Chỉ tiêu
này đặc trƣng cho sự liên hệ giữa mục tiêu đào tạo và giáo dục, nội dung PPDH và
nội dung của PT,thể hiện ở chỗ:
+ PTDH phải bảo đảm cho HS tiếp thu đƣợc kiến thức, kỹ năng kỹ xảo tƣơng
ứng với yêu cầu của chƣơng trình học, giúp cho GV truyền đạt một cách thuận lợi
các kiến thức, kĩ năng... làm cho HS phát triển khả năng nhận thức và tƣ duy logic.
+ Nội dung cấu tạo của PTDH phải bảo đảm các đặc trƣng của việc dạy lý
thuyết và thực hành cũng nhƣ các nguyên lý sƣ phạm cơ bản.
+ PTDH phải phù hợp với nhiệm vụ sƣ phạm và PP giảng dạy, thúc đẩy khả

năng tiếp thu năng động của ngƣời học.
+ Các PTDH hợp thành một bộ phải có mối liên hệ chặt chẽ về nội dung, bố
cục và hình thức trong đó mỗi cái phải có vai trò và chỗ đứng riêng.
- Các PTDH phải phù hợp với các tiêu chuẩn về tổ chức môi trƣờng sƣ phạm.
Đó là tính thẩm mỹ.
15