Hành trình tư tưởng của L.Tolstoi (2)

Hành trình tư tưởng của L. Tostoi: Hành trình tư tưởng
của L. Tostoi:

Khơng biết Chúa ở trên ấy nhìn và nghe
thấy thế nào!
15/11/2010 07:00:28
"Dù có nát óc đến đâu, tơi vẫn khơng thể nghĩ ra được, anh là cái gì nếu không phải
là người viết văn: một sĩ quan? một điền chủ? một triết gia? nhà sáng lập một học
thuyết tôn giáo mới? một viên chức? một “…doanh nhân? Xin anh dẫn dắt tơi ra
khỏi sự khó khăn này và nói cho biết, giả định nào là đúng.” -Turgenev
•

TIN LIÊN QUAN
Hành trình tư tưởng của L. Tostoi

Trong những thập kỷ đầy khó khăn ấy, uy tín và ảnh hưởng của Tolstoi vừa như một nghệ
sĩ vừa như một tư tưởng gia, may thay, được duy trì mà khơng phải chịu đựng những thăng
trầm khiên cưỡng ở phương Đông - khu vực thế giới mà Tolstoi sinh thời quan tâm đến thế
và gửi gắm nhiều hy vọng đến thế - ở Nhật Bản, Hàn Quốc, Sri Lanca và đặc biệt Ấn Độ.
Nước Ấn Độ độc lập, ngưỡng kính và tự hào về thánh Gandhi của mình, một cách tự
nhiên, ngưỡng kính cả Tolstoi mà Gandhi luôn luôn coi là người thầy tinh thần của ông,
nâng niu trân trọng di sản tư tưởng của Tolstoi, tiếp thụ sáng tạo và phát huy tác dụng của
nó.
Có thể tìm thấy khơng ít tư tưởng đồng vọng với Tolstoi trong những trước tác của nhà
triết học Ấn Độ lỗi lạc (từng làm nguyên thủ của nước này) Radhakrishnan cũng như ở
Nhật Bản của nhà hoạt động tôn giáo nổi tiếng Ikeda. Đúng như Romain Rolland đã viết từ
những năm 20 thế kỷ trước, chính Tolstoi - nhà tư tưởng đã trở thành một trong những cầu
nối đầu tiên chuẩn bị cho cuộc hội nhập tinh thần Đơng - Tây mà những bộ óc ưu thời mẫn
thế của thế giới này từ lâu mơ ước.

Lev Nikolaevich Tolstoi (1828-1910)

Một sự kiện giàu ý nghĩa và hậu quả trong lịch sử đương đại của thế giới phương Tây
mang rõ nét ảnh hưởng của tư tưởng phương Đông lại liên quan không tách rời với học
thuyết tôn giáo - đạo đức của Tolstoi - đó là phong trào đấu tranh phi bạo lực nhằm xóa bỏ
tệ phân biệt chủng tộc của những người da đen ở Mỹ vào những năm 60 thế kỷ trước dưới
sự lãnh đạo của Martin Luther King - người đã có ý thức học tập tư tưởng và phương pháp
hành động của Gandhi và vô giác hay tự giác đã thực hiện những lời khuyên xưa kia của
Tolstoi, bày tỏ trong thư gửi hai nữ sinh da màu ở bang Indiana.
Và những công dân Hoa Kỳ có học thời nay, khi bỏ phiếu bầu một người da màu làm
nguyên thủ quốc gia của mình, chắc hẳn tưởng nhớ tới cả Tolstoi trong số những tác nhân
của những biến đổi đáng mừng trong đời sống của nước họ. Và không biết là một trùng
hợp ngẫu nhiên hay báo hiệu, nhưng cũng ở nước Mỹ ngày nay, nhà văn Tolstoi dẫn đầu
các tác giả cổ điển về số lượng sách in. Nhưng phải chăng Tolstoi sẽ thỏa mãn với sự có
mặt như thế của mình trong đời sống của nước Mỹ? Thế còn chiến tranh ở Afganistan, ở
Irak và chính sách siêu cường quốc mà đa số nhân dân Mỹ ủng hộ, nhưng Tolstoi thì chắc
chắn
sẽ
lên
án?


Tolstoy, vợ, con trai và chú chó

Nếu nói về nước Nga, hiện đang kinh qua một giai đoạn cực kỳ khó khăn trong lịch sử của
mình, thì rõ ràng thấy được “sự trở về” của Tolstoi - nhà tư tưởng, bắt đầu từ cuối thập
niên 80 của thế kỷ trước. Sự trở về ấy (đáng tiếc nó đi kèm với sự nguội lạnh nhất định và
chắc là nhất thời của công chúng đối với Tolstoi - nghệ sĩ) sẽ mang lại những gì cho dân
tộc Nga, văn hóa Nga - chỉ tương lai mới trả lời được câu hỏi ấy. Nhưng có cái tương lai
dài lâu ấy khơng cho nước Nga và cả thế giới - câu hỏi ấy to, lớn hơn rất nhiều và hệ trọng

hơn đến mức không thể so sánh, đang còn để ngỏ, gây lo âu khắc khoải cho hàng tỉ người
trên
hành
tinh
này.
Trong khi một triết gia Nga đương đại khẳng định: lồi người cịn phải lớn lên hơn nữa thì
mới thực sự hiểu được Tolstoi, một triết gia khác in hẳn một cuốn sách dày cộp mang tên
“Tồn tại hay khơng tồn tại… nhân loại?” Hóa ra, vận mệnh của Tolstoi gắn không tách rời
với vận mệnh của nền văn minh loài người, mà rất nhiều tai họa, nhiều vấn nạn tồn cầu
của nó đã được ông tiên lượng hơn một thế kỷ trước, và cũng Tolstoi ấy đã kiên trì đề
xướng một con đường phát triển (“đường sống”, như ơng nói) đã bị lịch sử nhân loại gạt
bỏ. Vậy chân lý thuộc về ai? Rõ ràng không thuộc về, hay chỉ một phần thuộc về nhân loại.
Thế thì có phần chân lý nào khơng thuộc về Lev Tolstoi? Đặt câu hỏi này, chúng ta tâm
niệm lời của Tolstoi khẩn khoản đề nghị mọi độc giả “không vội vã và bực bội mà hãy
hiểu và bàn thảo những gì tơi phát biểu, và trong trường hợp khơng đồng tình thì khơng với
sự khinh bỉ và căm ghét, mà với thái độ tiếc thương và ân cần uốn nắn cho tơi; cịn trong
trường hợp đồng tình thì nhớ rằng nếu tơi nói ra chân lý, thì chân lý ấy không phải của tôi,
mà của Thượng Đế; và rằng chỉ ngẫu nhiên một phần chân lý ấy đã đi qua tơi, hệt như nó
đi qua từng người trong chúng ta, khi chúng ta nhận thức và truyền đạt nó”.


*
*

*

Nếu tìm người khai mào cho khuynh hướng, thậm chí truyền thống nghiệt ngã ái mộ
Tolstoi - nghệ sĩ và khơng chấp nhận Tolstoi - nhà tư tưởng, thì người ấy chắc là Ivan
Sergeevich Turgenev (1818-1883). Nhà văn hào này, nhiều hơn Tolstoi mười tuổi và đã
nâng đỡ cổ vũ những bước đi đầu tiên của ông trong văn học, suốt ba thập niên quan hệ

một mực khuyến dụ Tolstoi cống hiến toàn bộ cuộc đời, tất cả mọi sức lực phong phú được
trời phú bẩm cho sự nghiệp văn chương và khơng làm gì khác ngồi sáng tác văn học.
Ngồi sự khơng chia sẻ nhiều tư tưởng tâm huyết của Tolstoi, chắc Turgenev còn đinh ninh
rằng tài văn như ở Tolstoi thì có một khơng hai, chứ cịn những tư tưởng mà Tolstoi trực
tiếp phát biểu, nhiều người khác cũng có thể nói ra, mà cịn thuyết phục hơn, hay hơn, “có
nghề” hơn. Cho nên ơng cứ khun hồi Tolstoi hãy là văn sĩ chuyên nghiệp và một tháng
trước khi qua đời còn khẩn thiết kêu gọi người bạn của mình, “nhà văn vĩ đại của đất
Nga”, trở về với hoạt động văn học, chớ sa lầy trong hoạt động chính luận và truyền giáo.
Vào cuối năm 1857, hồi hai người cịn chơi thân với nhau, khơng hài lịng nhận thấy ở
người bạn trẻ của mình một sự thiếu tập trung trong các mối quan tâm, một sự thiếu ý thức
về thiên chức đích thực của mình, Turgenev viết cho Tolstoi: dù có nát óc đến đâu, tơi vẫn
khơng thể nghĩ ra được, anh là cái gì nếu khơng phải là người viết văn: một sĩ quan? một
điền chủ? một triết gia? nhà sáng lập một học thuyết tôn giáo mới? một viên chức? một
“…doanh nhân? Xin anh dẫn dắt tơi ra khỏi sự khó khăn này và nói cho biết, giả định nào
là đúng.” Turgenev hỏi nửa đùa nửa thật mà khơng biết rằng ơng đã nói trúng “tim đen”
của
Tolstoi.
Trong nhật ký của Tolstoi, vào những ngày đầu tháng Ba 1855, ta đọc: “Hôm qua, câu
chuyện về thần thánh và đức tin đã khơi lên trong tôi một ý tưởng vĩ đại, to lớn vô cùng mà
tôi cảm thấy mình có thể cống hiến cả đời cho sự thực hiện nó. Ý tưởng ấy là - sáng lập
một tôn giáo mới, phù hợp với sự phát triển của nhân loại, tôn giáo của Kitô, nhưng được
tẩy rửa khỏi mọi thứ mê tín và bí ẩn, một tơn giáo thực tiễn, không hứa hẹn một hạnh phúc
mai
sau,
mà
cho
hạnh
phúc
trên
cõi

trần…”
Trong nhật ký của mình, được viết suốt đời, Tolstoi sẽ khơng bao giờ dùng những từ ngữ
to tát và long trọng như thế khi ơng nói về những ý đồ sáng tác hay những thành phẩm văn
chương của mình, cho dù đó có là “Chiến tranh và hịa bình”, hay “Anna Karenina”, hay
“Phục sinh”. Và đối chiếu những dòng chữ thời hoa niên này với những gì mà nhà thuyết
giáo và thầy đời Tolstoi sẽ viết và nói sau này, khơng thể khơng nhận ra rằng, thứ nhất, hạt
nhân của tồn bộ học thuyết đạo đức - tôn giáo của Tolstoi đã được gói gọn ở đây, và thứ
hai, như một con người, Tolstoi đã trung thành với mình, với những khát vọng thời trai trẻ
của mình - điều mà ơng khơng ngớt căn dặn các thế hệ trẻ bước vào đời muộn hơn ơng.
Tolstoi đã trung thành với mình, đã cố gắng đến cùng thực hiện những gì mà ơng ấp ủ từ
thời niên thiếu, và chỉ có một, chứ khơng hai Tolstoi cần được tri ngộ như là một thực thể
và chính thể, cho dù việc này có khó khăn đến đâu. Nếu quả là nhân loại còn phải trưởng


thành để tiếp nhận thế giới tư tưởng của Tolstoi thì cũng rất có thể là thế giới nghệ thuật
của Tolstoi cũng đang chờ đợi một sự phát hiện lại, nhận chân lại, như thế. Giữa di sản văn
học và di sản tư tưởng của Tolstoi có quan hệ hữu cơ, không thể phá vỡ và không thể coi
nhẹ, chứ chưa nói làm lơ, và sẽ là kém bổ ích chọn nghiên cứu chỉ Tolstoi - nghệ sĩ, hoặc
chỉ Tolstoi - nhà tư tưởng. Sự thông hiểu tư tưởng của Tolstoi giúp sức cho sự thấu thị thế
giới nghệ thuật của ông, và ngược lại, trực giác nghệ sĩ của ông giúp ta giải thích nhiều tư
tưởng anh minh của ông mà chỉ bây giờ, một thế kỷ sau khi ông qua đời, mới được công
nhận. Xin đơn cử hai thí dụ, thí dụ thứ nhất lấy từ tiểu thuyết - sử thi “Chiến tranh và hịa
bình”
(tập
3,
phần
2,
chương
XXIV
XXV).

Pier Bezukhov và Andrei Bolkonski, hai nhân vật chính của tiểu thuyết, gặp nhau trên cánh
đồng Borodino trong đêm trước ngày diễn ra trận đánh lịch sử giữa quân đội Nga và đoàn
quân của Napoléon tấn công nước Nga. Pier chứng kiến tinh thần chiến đấu và quyết tâm
chiến thắng toát ra từ mọi lời nói và cử chỉ của các binh sĩ Nga, đặc biệt từ người bạn tâm
giao của mình - cơng tước Andrei. Tác giả viết về não trạng của Pier: “Câu hỏi cứ làm cho
chàng bận tâm hoài từ cái lúc xuống dốc Mozhaisk, bây giờ thì chàng thấy được giải đáp
thật minh bạch, dứt khốt. Bây giờ thì chàng đã hiểu được hết ý nghĩa của cuộc chiến tranh
này và của trận đánh sắp diễn ra. Tất cả những gì chàng thấy hơm đó, những khn mặt
nghiêm nghị và trầm ngâm đã thoáng qua trước mắt chàng, bây giờ như được một ánh sáng
mới rọi vào. Chàng đã hiểu được cái nhiệt khí âm ỷ, như các nhà vật lý học nói, của tinh
thần ái quốc đang sống trong tất cả những người ấy, nó đã giải thích cho chàng vì sao họ
lại sẵn sàng đón cái chết một cách bình thản gần như nhẹ dạ như vậy”.
Andrei Bolkonski giải thích cho Pier: đây là cuộc chiến tranh giữ nước giữ nhà, vì thế nó
nhất định thắng lợi: “Mười vạn quân Nga sáp chiến với mười vạn quân Pháp, đạo quân nào
chiến đấu hăng hái hơn, không ngại hi sinh hơn thì đạo quân ấy sẽ thắng. Muốn xảy ra gì
thì gì, ngày mai chúng ta sẽ chiến thắng. Phải, muốn gì thì gì, ngày mai chúng ta cũng sẽ
thắng.” Tất cả đều hòa điệu, đều ăn khớp, hào khí của sử thi là rõ ràng. Nhưng hai trang
sau, về cuối cuộc đối thoại, cũng nhân vật ấy lại nói khác hẳn: “… ngày mai, người ta sẽ
mặt giáp mặt để chém giết nhau, sẽ tàn sát và làm tàn phế hàng vạn người, rồi sau đó sẽ
làm lễ tạ ơn Chúa, nhờ Chúa phù hộ mà họ đã giết được thật nhiều người (mà con số đó họ
sẽ còn thổi phồng lên), và sẽ tuyên bố chiến thắng, cho rằng càng giết được nhiều người thì
cơng trạng càng to. Khơng biết Chúa ở trên ấy nhìn và nghe thấy thế nào!...”
Tại sao lại có sự tiền hậu bất nhất như thế, và quan trọng hơn sự tuồng như tự phủ định ấy,
sự cào bằng, đổ đồng người bị xâm lược với kẻ xâm lược, sự hạ thấp cái vinh quang của
người chiến thắng trong cuộc chiến đấu rõ ràng chính nghĩa? Lẽ nào tác giả tiểu thuyết
khơng ý thức được rằng, đặt những lời như thế vào miệng Andrei Bolkonski, ơng làm điều
trái ngược với những gì mà người đọc đang chờ tìm thấy ở tiểu thuyết của ông? Còn đâu
âm hưởng của sử thi anh hùng, sử thi đánh giặc cứu nước? Còn đâu cấu trúc thuần toàn,
nhất khối của nhân vật sử thi, hấp dẫn đến thế đối với độc giả đại chúng? Tất cả trở nên rối
rắm, khó hiểu, khó đồng cảm. Nhưng tất cả đều nằm trong ý đồ của tác giả.

Trong ý đồ ấy khơng có sự tiền hậu bất nhất, mà có sự kết hợp từ đầu đến cuối hai điểm
nhìn, hay nói đúng hơn hai nhãn thức, một nhãn thức hạn hẹp hơn, tạm gọi là nhãn thức
“địa giới”, tiếp giáp phức tạp với một nhãn thức khác, cao rộng hơn, tạm gọi là nhãn thức


“thiên giới”, nó khơng phủ định, nhưng chỉ ra tính tương đối và ước lệ của nhãn thức địa
giới. Andrei Bolkonski, cái tôi thứ hai của tác giả, trong phạm vi một cuộc đối thoại tâm
tình chuyển dịch từ nhãn thức này sang nhãn thức kia mà không cảm thấy một tí mâu thuẫn
nào giữa mình với mình, bởi vì nhân vật này thường xuyên làm như thế trong suốt vận
trình của tiểu thuyết. Ngay từ đầu đã là thế: trong trận đánh ở Austerlitz, còn đang ao ước
lập chiến cơng, mơ tưởng đến vinh quang của Napoléon thì cơng tước Andrei cầm quân kỳ
ngã xuống chiến trường, mở mắt ra trông thấy bầu trời cao lồng lộng và trên cái nền trời ấy
hình ảnh một Napoléon chiến thắng và đắc thắng lập tức và mãi mãi trở nên bé nhỏ trong
mắt chàng. Một cuộc đảo lộn tâm thức trong chớp lống như thế có hiện thực hay khơng?
Trường đoạn này trong tiểu thuyết được viết thật hơn đời thực. Bảy năm sau, trên cánh
đồng Borodino nhân vật này lại cảm thức và phát biểu tương tự: chiến tranh giữ nước giữ
nhà là việc chính nghĩa, việc đáng làm, song mọi cuộc chiến tranh, mọi sự giết người đều
là tội lỗi của con người trước Thượng Đế và không được tự hào về tội lỗi ấy. Trong cuộc
đối thoại này Bolkonski đã trực tiếp cầu viện đến Thượng Đế như là cấp phán xử cuối
cùng (“không biết Chúa ở trên ấy nhìn và nghe thấy thế nào!”
Cịn

tiếp

Theo PGS Phạm Vĩnh Cư - VietNamNet

"Dù có nát óc đến đâu, tơi vẫn khơng thể nghĩ ra được, anh là cái gì nếu không phải
là người viết văn: một sĩ quan? một điền chủ? một triết gia? nhà sáng lập một học
thuyết tôn giáo mới? một viên chức? một “…doanh nhân? Xin anh dẫn dắt tơi ra
khỏi sự khó khăn này và nói cho biết, giả định nào là đúng.” -Turgenev

Trong những thập kỷ đầy khó khăn ấy, uy tín và ảnh hưởng của Tolstoi vừa như một nghệ
sĩ vừa như một tư tưởng gia, may thay, được duy trì mà khơng phải chịu đựng những thăng
trầm khiên cưỡng ở phương Đông - khu vực thế giới mà Tolstoi sinh thời quan tâm đến thế
và gửi gắm nhiều hy vọng đến thế - ở Nhật Bản, Hàn Quốc, Sri Lanca và đặc biệt Ấn Độ.
Nước Ấn Độ độc lập, ngưỡng kính và tự hào về thánh Gandhi của mình, một cách tự
nhiên, ngưỡng kính cả Tolstoi mà Gandhi ln ln coi là người thầy tinh thần của ông,
nâng niu trân trọng di sản tư tưởng của Tolstoi, tiếp thụ sáng tạo và phát huy tác dụng của
nó.
Có thể tìm thấy khơng ít tư tưởng đồng vọng với Tolstoi trong những trước tác của nhà
triết học Ấn Độ lỗi lạc (từng làm nguyên thủ của nước này) Radhakrishnan cũng như ở
Nhật Bản của nhà hoạt động tôn giáo nổi tiếng Ikeda. Đúng như Romain Rolland đã viết từ
những năm 20 thế kỷ trước, chính Tolstoi - nhà tư tưởng đã trở thành một trong những cầu
nối đầu tiên chuẩn bị cho cuộc hội nhập tinh thần Đơng - Tây mà những bộ óc ưu thời mẫn
thế của thế giới này từ lâu mơ ước.


Lev Nikolaevich Tolstoi (1828-1910)

Một sự kiện giàu ý nghĩa và hậu quả trong lịch sử đương đại của thế giới phương Tây
mang rõ nét ảnh hưởng của tư tưởng phương Đông lại liên quan không tách rời với học
thuyết tôn giáo - đạo đức của Tolstoi - đó là phong trào đấu tranh phi bạo lực nhằm xóa bỏ
tệ phân biệt chủng tộc của những người da đen ở Mỹ vào những năm 60 thế kỷ trước dưới
sự lãnh đạo của Martin Luther King - người đã có ý thức học tập tư tưởng và phương pháp
hành động của Gandhi và vô giác hay tự giác đã thực hiện những lời khuyên xưa kia của
Tolstoi, bày tỏ trong thư gửi hai nữ sinh da màu ở bang Indiana.
Và những công dân Hoa Kỳ có học thời nay, khi bỏ phiếu bầu một người da màu làm
nguyên thủ quốc gia của mình, chắc hẳn tưởng nhớ tới cả Tolstoi trong số những tác nhân
của những biến đổi đáng mừng trong đời sống của nước họ. Và không biết là một trùng
hợp ngẫu nhiên hay báo hiệu, nhưng cũng ở nước Mỹ ngày nay, nhà văn Tolstoi dẫn đầu
các tác giả cổ điển về số lượng sách in. Nhưng phải chăng Tolstoi sẽ thỏa mãn với sự có

mặt như thế của mình trong đời sống của nước Mỹ? Thế còn chiến tranh ở Afganistan, ở
Irak và chính sách siêu cường quốc mà đa số nhân dân Mỹ ủng hộ, nhưng Tolstoi thì chắc
chắn
sẽ
lên
án?


Tolstoy, vợ, con trai và chú chó

Nếu nói về nước Nga, hiện đang kinh qua một giai đoạn cực kỳ khó khăn trong lịch sử của
mình, thì rõ ràng thấy được “sự trở về” của Tolstoi - nhà tư tưởng, bắt đầu từ cuối thập
niên 80 của thế kỷ trước. Sự trở về ấy (đáng tiếc nó đi kèm với sự nguội lạnh nhất định và
chắc là nhất thời của công chúng đối với Tolstoi - nghệ sĩ) sẽ mang lại những gì cho dân
tộc Nga, văn hóa Nga - chỉ tương lai mới trả lời được câu hỏi ấy. Nhưng có cái tương lai
dài lâu ấy khơng cho nước Nga và cả thế giới - câu hỏi ấy to, lớn hơn rất nhiều và hệ trọng
hơn đến mức không thể so sánh, đang còn để ngỏ, gây lo âu khắc khoải cho hàng tỉ người
trên
hành
tinh
này.
Trong khi một triết gia Nga đương đại khẳng định: lồi người cịn phải lớn lên hơn nữa thì
mới thực sự hiểu được Tolstoi, một triết gia khác in hẳn một cuốn sách dày cộp mang tên
“Tồn tại hay khơng tồn tại… nhân loại?” Hóa ra, vận mệnh của Tolstoi gắn không tách rời
với vận mệnh của nền văn minh loài người, mà rất nhiều tai họa, nhiều vấn nạn tồn cầu
của nó đã được ông tiên lượng hơn một thế kỷ trước, và cũng Tolstoi ấy đã kiên trì đề
xướng một con đường phát triển (“đường sống”, như ơng nói) đã bị lịch sử nhân loại gạt
bỏ. Vậy chân lý thuộc về ai? Rõ ràng không thuộc về, hay chỉ một phần thuộc về nhân loại.
Thế thì có phần chân lý nào khơng thuộc về Lev Tolstoi? Đặt câu hỏi này, chúng ta tâm
niệm lời của Tolstoi khẩn khoản đề nghị mọi độc giả “không vội vã và bực bội mà hãy

hiểu và bàn thảo những gì tơi phát biểu, và trong trường hợp khơng đồng tình thì khơng với
sự khinh bỉ và căm ghét, mà với thái độ tiếc thương và ân cần uốn nắn cho tơi; cịn trong
trường hợp đồng tình thì nhớ rằng nếu tơi nói ra chân lý, thì chân lý ấy không phải của tôi,
mà của Thượng Đế; và rằng chỉ ngẫu nhiên một phần chân lý ấy đã đi qua tơi, hệt như nó
đi qua từng người trong chúng ta, khi chúng ta nhận thức và truyền đạt nó”.


Nếu tìm người khai mào cho khuynh hướng, thậm chí truyền thống nghiệt ngã ái mộ
Tolstoi - nghệ sĩ và khơng chấp nhận Tolstoi - nhà tư tưởng, thì người ấy chắc là Ivan
Sergeevich Turgenev (1818-1883). Nhà văn hào này, nhiều hơn Tolstoi mười tuổi và đã
nâng đỡ cổ vũ những bước đi đầu tiên của ông trong văn học, suốt ba thập niên quan hệ
một mực khuyến dụ Tolstoi cống hiến toàn bộ cuộc đời, tất cả mọi sức lực phong phú được
trời phú bẩm cho sự nghiệp văn chương và khơng làm gì khác ngồi sáng tác văn học.
Ngồi sự khơng chia sẻ nhiều tư tưởng tâm huyết của Tolstoi, chắc Turgenev còn đinh ninh
rằng tài văn như ở Tolstoi thì có một khơng hai, chứ cịn những tư tưởng mà Tolstoi trực
tiếp phát biểu, nhiều người khác cũng có thể nói ra, mà cịn thuyết phục hơn, hay hơn, “có
nghề” hơn. Cho nên ơng cứ khun hồi Tolstoi hãy là văn sĩ chuyên nghiệp và một tháng
trước khi qua đời còn khẩn thiết kêu gọi người bạn của mình, “nhà văn vĩ đại của đất
Nga”, trở về với hoạt động văn học, chớ sa lầy trong hoạt động chính luận và truyền giáo.
Vào cuối năm 1857, hồi hai người cịn chơi thân với nhau, khơng hài lịng nhận thấy ở
người bạn trẻ của mình một sự thiếu tập trung trong các mối quan tâm, một sự thiếu ý thức
về thiên chức đích thực của mình, Turgenev viết cho Tolstoi: dù có nát óc đến đâu, tơi vẫn
khơng thể nghĩ ra được, anh là cái gì nếu khơng phải là người viết văn: một sĩ quan? một
điền chủ? một triết gia? nhà sáng lập một học thuyết tôn giáo mới? một viên chức? một
“…doanh nhân? Xin anh dẫn dắt tơi ra khỏi sự khó khăn này và nói cho biết, giả định nào
là đúng.” Turgenev hỏi nửa đùa nửa thật mà khơng biết rằng ơng đã nói trúng “tim đen”
của
Tolstoi.
Trong nhật ký của Tolstoi, vào những ngày đầu tháng Ba 1855, ta đọc: “Hôm qua, câu
chuyện về thần thánh và đức tin đã khơi lên trong tôi một ý tưởng vĩ đại, to lớn vô cùng mà

tôi cảm thấy mình có thể cống hiến cả đời cho sự thực hiện nó. Ý tưởng ấy là - sáng lập
một tôn giáo mới, phù hợp với sự phát triển của nhân loại, tôn giáo của Kitô, nhưng được
tẩy rửa khỏi mọi thứ mê tín và bí ẩn, một tơn giáo thực tiễn, không hứa hẹn một hạnh phúc
mai
sau,
mà
cho
hạnh
phúc
trên
cõi
trần…”
Trong nhật ký của mình, được viết suốt đời, Tolstoi sẽ khơng bao giờ dùng những từ ngữ
to tát và long trọng như thế khi ơng nói về những ý đồ sáng tác hay những thành phẩm văn
chương của mình, cho dù đó có là “Chiến tranh và hịa bình”, hay “Anna Karenina”, hay
“Phục sinh”. Và đối chiếu những dòng chữ thời hoa niên này với những gì mà nhà thuyết
giáo và thầy đời Tolstoi sẽ viết và nói sau này, khơng thể khơng nhận ra rằng, thứ nhất, hạt
nhân của tồn bộ học thuyết đạo đức - tôn giáo của Tolstoi đã được gói gọn ở đây, và thứ
hai, như một con người, Tolstoi đã trung thành với mình, với những khát vọng thời trai trẻ
của mình - điều mà ơng khơng ngớt căn dặn các thế hệ trẻ bước vào đời muộn hơn ơng.
Tolstoi đã trung thành với mình, đã cố gắng đến cùng thực hiện những gì mà ơng ấp ủ từ
thời niên thiếu, và chỉ có một, chứ khơng hai Tolstoi cần được tri ngộ như là một thực thể
và chính thể, cho dù việc này có khó khăn đến đâu. Nếu quả là nhân loại còn phải trưởng


thành để tiếp nhận thế giới tư tưởng của Tolstoi thì cũng rất có thể là thế giới nghệ thuật
của Tolstoi cũng đang chờ đợi một sự phát hiện lại, nhận chân lại, như thế. Giữa di sản văn
học và di sản tư tưởng của Tolstoi có quan hệ hữu cơ, không thể phá vỡ và không thể coi
nhẹ, chứ chưa nói làm lơ, và sẽ là kém bổ ích chọn nghiên cứu chỉ Tolstoi - nghệ sĩ, hoặc
chỉ Tolstoi - nhà tư tưởng. Sự thông hiểu tư tưởng của Tolstoi giúp sức cho sự thấu thị thế

giới nghệ thuật của ông, và ngược lại, trực giác nghệ sĩ của ông giúp ta giải thích nhiều tư
tưởng anh minh của ông mà chỉ bây giờ, một thế kỷ sau khi ông qua đời, mới được công
nhận. Xin đơn cử hai thí dụ, thí dụ thứ nhất lấy từ tiểu thuyết - sử thi “Chiến tranh và hịa
bình”
(tập
3,
phần
2,
chương
XXIV
XXV).
Pier Bezukhov và Andrei Bolkonski, hai nhân vật chính của tiểu thuyết, gặp nhau trên cánh
đồng Borodino trong đêm trước ngày diễn ra trận đánh lịch sử giữa quân đội Nga và đoàn
quân của Napoléon tấn công nước Nga. Pier chứng kiến tinh thần chiến đấu và quyết tâm
chiến thắng toát ra từ mọi lời nói và cử chỉ của các binh sĩ Nga, đặc biệt từ người bạn tâm
giao của mình - cơng tước Andrei. Tác giả viết về não trạng của Pier: “Câu hỏi cứ làm cho
chàng bận tâm hoài từ cái lúc xuống dốc Mozhaisk, bây giờ thì chàng thấy được giải đáp
thật minh bạch, dứt khốt. Bây giờ thì chàng đã hiểu được hết ý nghĩa của cuộc chiến tranh
này và của trận đánh sắp diễn ra. Tất cả những gì chàng thấy hơm đó, những khn mặt
nghiêm nghị và trầm ngâm đã thoáng qua trước mắt chàng, bây giờ như được một ánh sáng
mới rọi vào. Chàng đã hiểu được cái nhiệt khí âm ỷ, như các nhà vật lý học nói, của tinh
thần ái quốc đang sống trong tất cả những người ấy, nó đã giải thích cho chàng vì sao họ
lại sẵn sàng đón cái chết một cách bình thản gần như nhẹ dạ như vậy”.
Andrei Bolkonski giải thích cho Pier: đây là cuộc chiến tranh giữ nước giữ nhà, vì thế nó
nhất định thắng lợi: “Mười vạn quân Nga sáp chiến với mười vạn quân Pháp, đạo quân nào
chiến đấu hăng hái hơn, không ngại hi sinh hơn thì đạo quân ấy sẽ thắng. Muốn xảy ra gì
thì gì, ngày mai chúng ta sẽ chiến thắng. Phải, muốn gì thì gì, ngày mai chúng ta cũng sẽ
thắng.” Tất cả đều hòa điệu, đều ăn khớp, hào khí của sử thi là rõ ràng. Nhưng hai trang
sau, về cuối cuộc đối thoại, cũng nhân vật ấy lại nói khác hẳn: “… ngày mai, người ta sẽ
mặt giáp mặt để chém giết nhau, sẽ tàn sát và làm tàn phế hàng vạn người, rồi sau đó sẽ

làm lễ tạ ơn Chúa, nhờ Chúa phù hộ mà họ đã giết được thật nhiều người (mà con số đó họ
sẽ còn thổi phồng lên), và sẽ tuyên bố chiến thắng, cho rằng càng giết được nhiều người thì
cơng trạng càng to. Khơng biết Chúa ở trên ấy nhìn và nghe thấy thế nào!...”
Tại sao lại có sự tiền hậu bất nhất như thế, và quan trọng hơn sự tuồng như tự phủ định ấy,
sự cào bằng, đổ đồng người bị xâm lược với kẻ xâm lược, sự hạ thấp cái vinh quang của
người chiến thắng trong cuộc chiến đấu rõ ràng chính nghĩa? Lẽ nào tác giả tiểu thuyết
khơng ý thức được rằng, đặt những lời như thế vào miệng Andrei Bolkonski, ơng làm điều
trái ngược với những gì mà người đọc đang chờ tìm thấy ở tiểu thuyết của ông? Còn đâu
âm hưởng của sử thi anh hùng, sử thi đánh giặc cứu nước? Còn đâu cấu trúc thuần toàn,
nhất khối của nhân vật sử thi, hấp dẫn đến thế đối với độc giả đại chúng? Tất cả trở nên rối
rắm, khó hiểu, khó đồng cảm. Nhưng tất cả đều nằm trong ý đồ của tác giả.
Trong ý đồ ấy khơng có sự tiền hậu bất nhất, mà có sự kết hợp từ đầu đến cuối hai điểm
nhìn, hay nói đúng hơn hai nhãn thức, một nhãn thức hạn hẹp hơn, tạm gọi là nhãn thức
“địa giới”, tiếp giáp phức tạp với một nhãn thức khác, cao rộng hơn, tạm gọi là nhãn thức


“thiên giới”, nó khơng phủ định, nhưng chỉ ra tính tương đối và ước lệ của nhãn thức địa
giới. Andrei Bolkonski, cái tôi thứ hai của tác giả, trong phạm vi một cuộc đối thoại tâm
tình chuyển dịch từ nhãn thức này sang nhãn thức kia mà không cảm thấy một tí mâu thuẫn
nào giữa mình với mình, bởi vì nhân vật này thường xuyên làm như thế trong suốt vận
trình của tiểu thuyết. Ngay từ đầu đã là thế: trong trận đánh ở Austerlitz, còn đang ao ước
lập chiến cơng, mơ tưởng đến vinh quang của Napoléon thì cơng tước Andrei cầm quân kỳ
ngã xuống chiến trường, mở mắt ra trông thấy bầu trời cao lồng lộng và trên cái nền trời ấy
hình ảnh một Napoléon chiến thắng và đắc thắng lập tức và mãi mãi trở nên bé nhỏ trong
mắt chàng. Một cuộc đảo lộn tâm thức trong chớp lống như thế có hiện thực hay khơng?
Trường đoạn này trong tiểu thuyết được viết thật hơn đời thực. Bảy năm sau, trên cánh
đồng Borodino nhân vật này lại cảm thức và phát biểu tương tự: chiến tranh giữ nước giữ
nhà là việc chính nghĩa, việc đáng làm, song mọi cuộc chiến tranh, mọi sự giết người đều
là tội lỗi của con người trước Thượng Đế và không được tự hào về tội lỗi ấy. Trong cuộc
đối thoại này Bolkonski đã trực tiếp cầu viện đến Thượng Đế như là cấp phán xử cuối

cùng (“không biết Chúa ở trên ấy nhìn và nghe thấy thế nào!”
(Cịntiếp)
PGS Phạm Vĩnh Cư