Mô hình tăng trưởng kinh tế việt nam nhìn từ góc độ chuyển dịch cơ cấu

TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010


61
MÔ HÌNH TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ VIỆT NAM NHÌN TỪ GÓC ĐỘ
CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU
A MODEL OF VIETNAMESE ECONOMIC GROWTH FROM
THE PERSPECTIVE OF ECONOMIC RESTRUCTURING

Bùi Quang Bình
Trường Đại học Kinh tế, Đại học Đà Nẵng

TÓM TẮT
Việt Nam đã đạt được thành tựu to lớn trong những năm đổi mới trong đó việc duy trì
tốc độ trung bình 7% năm trong những năm qua nhờ đó GDP đã tăng hơn 4 lần kể từ 1990,
thu nhập bình quân đầu người tăng nhanh. Những thành công đó một phần được quyết định
bởi mô hình tăng trưởng kinh tế được lựa chọn khá phù hợp với bối cảnh c
ủa Việt Nam. Mô
hình tăng trưởng những năm qua đã bộc lộ những nhược điểm nhất định khi các điều kiện bên
trong và bên ngoài đã thay đổi. Đã tới lúc chúng ta phải có sự điều chỉnh mô hình tăng trưởng
cho phù hợp với điều kiện mới bảo đảm sự phát triển kinh tế Việt Nam. Việc phân tích cơ cấu
kinh tế Việt Nam trong những năm đổ
i mới tới nay sẽ chỉ ra một số điểm mạnh và nhược điểm
của mô hình tăng trưởng này. Bài viết này sẽ trình bày cơ sở lý luận mối quan hệ giữa tăng
trưởng và cơ cấu kinh tế, những phân tích về cơ cấu kinh tế Việt Nam và các kiến nghị điều
chỉnh mô hình tăng trưởng.
ABSTRACT
During the years of economic renovation, Vietnam has made great achievements sush
as economic growth rate of 7% per annum, yielding over four-fold increase in GDP since 1990
and fast-growing average income per capita. These successes are partly caused by a relatively
suitable and selective model of economy in accordance with the conditions in Vietnam.

However, it is assumed that there have been some disadvantages in recent few years when
many inside and outside conditions have undergone much change. It is time we adjusted the
model of growth in such a way to suit new conditions in ensuring economic developments for
Viet Nam. An analysis in Vietnam economic structure in the period from economic renovation up
to now will point out some strong and weak points of this growth model. This article presents
some basic theoretical relationships between economic growth and economic structure,
analyses of Vietnam's economic structure and some suggestions on the adjustments of a
growth model
1. Đặt vấn đề
Sự thay đổi của các bộ phận cấu thành của nền kinh tế theo xu hướng tích cực và
tiến bộ đưa nền kinh tế tới trạng thái và trình độ cao hơn quyết định tăng trưởng kinh tế
và chất lượng của quá trình này. Tăng trưởng kinh tế đòi hỏi các bộ phận cấu thành của
nó thay đổi – chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Tăng trưởng theo hướng nào đòi hỏi cách thức
khai thác các nhân tố, điều chỉnh hoạt động của các ngành, lĩnh vực kinh tế…
Nền kinh tế Việt Nam đã vượt qua suy giảm do ảnh hưởng của suy thoái kinh tế
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010


62
thế giới nhờ vào sự phục hồi tăng trưởng kinh tế. Trải qua những chu kỳ biến động kinh
tế Việt Nam đã bộc lộ những nhược điểm của mô hình tăng trưởng kinh tế Việt Nam
cho đến thời điểm này. Những điểm yếu này có thể biểu hiện qua cơ cấu kinh tế Việt
Nam trong quá trình tăng trưởng kinh tế. Bài viết này trên cơ sở lý luận về chuyển dịch
kinh tế để xem xét tính bền vững của tăng trưởng kinh tế từ đó kiến nghị điều chỉnh mô
hình tăng trưởng kinh tế trong thời kỳ chiến lược tới.
2. Tăng trưởng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế
Cơ cấu nhằm để chỉ cách thức tổ chức bên trong của một hệ thống, biểu hiện
sự thống nhất của các mối quan hệ qua lại vững chắc giữa các bộ phận của nó, khi coi
nền kinh tế quốc dân như một hệ thống với nhiều bộ phận cấu thành và các kiểu cơ
cấu hợp thành chúng. Theo thời gian khi nền kinh tế vận động tăng trưởng thì các bộ

phận và các kiểu cơ cấu của nó cũng thay đổi. Do đó cơ cấu kinh tế được hiểu là tổng
thể những mối quan hệ về số lượng và chất lượng giữa các bộ phận cấu thành đó trong
một thời gian và trong những điều kiện kinh tế - xã hội nhất định
[6]
. Mối quan hệ về số
lượng giữa các bộ phận cấu thành có thể biểu hiện qua tỷ trọng của mỗi ngành trong
GDP xét theo đầu ra qua đó ảnh hưởng tới tăng trưởng kinh tế. Mối quan hệ số lượng
còn thể hiện ở tỷ trọng trong tổng lao động hay tổng vốn của nền kinh tế tại một thời
điểm nào đó. Nếu xem xét theo thời gian và trong mối quan hệ giữa các yếu tố đó sẽ
phản ánh mối quan hệ về chất lượng mà thực chất là sự chuyển dịch cơ cấu. Ngoài ra
mối quan hệ về chất còn thể hiện qua tỷ lệ đóng góp của nhân tố TFP trong 1% tăng
trưởng
(8)
.
Sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế là sự thay đổi của cơ cấu kinh tế theo thời gian từ
trạng thái và trình độ này tới một trạng thái và trình độ khác phù hợp với sự phát triển
kinh tế xã hội và các điều kiện vốn có nhưng không lặp lại trạng thái cũ. Chính điều này
mà cơ cấu kinh tế phản ánh sự thay đổi về chất và là cơ sở để so sánh các giai đoạn phát
triển. Trong quá trình tăng trưởng, cơ cấu kinh tế (đặc biệt là cơ cấu ngành) luôn chuyển
dịch theo một xu hướng và thể hiện trình độ nào đó qua đó thay đổi trình độ phát triển.
Quy luật tiêu dùng của E. Engel (1821-1896) đã chỉ ra cơ sở cho chuyển dịch cơ cấu
kinh tế, đó là nhu cầu và xu hướng tiêu dùng của thị trường. Trong điều kiện kinh tế hội
nhập và mở
cửa thì nhu cầu thị trường thế giới là rất quan trọng, không chỉ dừng ở đó
mà mức độ tham gia vào phân công lao động quốc tế của mỗi quốc gia cũng quan trọng.
Cơ cấu kinh tế còn chịu ảnh hưởng của nhiều nhân tố như điều kiện tự nhiên, nguồn
nhân lực
[4]
, vốn, công nghệ, thị trường, và chính sách. Nhưng cũng có cách phân loại
các nhân tố theo khía cạnh đầu vào như các nguồn tự nhiên, nguồn lực con người, vốn,

hay khía cạnh đầu ra chẳng hạn thị trường, thói quen tiêu dùng và nhóm nhân tố về cơ
chế
[1]
. Quá trình tăng trưởng và phát triển kinh tế của các quốc gia có 5 giai đoạn: xã
hội truyền thống, chuẩn bị cất cánh, cất cánh, trưởng thành và tiêu dùng cao, mỗi giai
đoạn đó có một cơ cấu kinh tế đặc trưng
[7]
. Nghĩa là cơ cấu kinh tế luôn chuyển dịch và
tái cấu trúc lại như một yêu cầu khách quan của quá trình phát triển vì các nhân tố này
luôn thay đổi tuỳ theo điều kiện.
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010


63
Biểu hiện của quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế qua nhiều dấu hiệu hay chỉ
báo khác nhau mà đáng chú ý là xu hướng thay đổi cơ cấu ngành kinh tế, theo yếu tố
đầu vào…Thông thường xu hướng chuyển dần tỷ trọng GDP hay lao động về phía dịch
vụ và công nghiệp, hay từ thâm dụng tài nguyên sang thâm dụng lao động tới vốn và
cuối cùng là thâm dụng công nghệ.
Mô hình tăng trưởng của nhiều nước phát triển trên thế giới cũng chứng tỏ tăng
trưởng bền vững luôn gắn liền với chuyển dịch cơ cấu kinh tế đặc biệt chuyển dịch theo
chiều sâu. Xu hướng chung chuyển dịch mà nhiều nước hướng tới phát triển các ngành,
lĩnh vực sản xuất sản phẩm có hàm lượng công nghệ cao tiết kiệm năng lượng thân
thiện môi trường, phát triển dịch vụ và phát triển nguồn nhân lực.
Từ lý luận cho thấy cơ cấu kinh tế có những đặc trưng và xu thế khác nhau qua
mỗi thời kỳ mà qua đó không chỉ giúp nhận biết trạng thái và trình độ của tăng trưởng
kinh tế mà còn là cơ sở cho các chính sách điều chỉnh mô hình tăng trưởng kinh tế hiện
nay trên cơ sở tái cơ cấu kinh tế.
3. Chuyển dịch cơ cấu trong quá trình tăng trưởng kinh tế Việt Nam
Trước hết hãy xem xét tăng trưởng kinh tế của Việt Nam từ thời điểm khi bắt

đầu đổi mới 1986. Hình 1 cho thấy nến kinh tế Việt Nam tăng trưởng liên tục trong hơn
23 năm qua. Tốc độ tăng trưởng luôn dương tuy có phải trải qua 3 lần biến động suy
giảm vào 1988-1989, 1998-1999 và 2008 -2009. Trong 3 đợt biến động suy giảm này
thì đợt đầu có nguyên nhân từ nội tại của nền kinh tế Việt Nam mà chủ yếu do sốc cung,
còn 2 đợt sau do những cú sốc từ bên ngoài là khủng hoảng tài chính Châu Á và kinh tế
toàn cầu. Nhưng cũng có 2 lần biến động tăng trưởng mạnh với tốc độ trung bình 8.7%
vào thời kỳ 1992-1997 và 7.8% vào thời kỳ 2002 – 2007.
Nhìn chung, qua những biến động của kinh tế Việt Nam tăng trưởng ngành
công nghiệp -xây dựng có vai trò trong lớn thúc đẩy tăng trưởng kinh tế Việt Nam,
nhưng đây là những lĩnh vực chịu ảnh hưởng biến động khá nhiều, ngành dịch vụ chịu
tác động mạnh nhất. Sự tăng trưởng kinh tế ngành nông nghiệp từ năm 1991 tới 2009
khá ổn định, tốc độ trung bình 4.2%. Có một điểm đáng chú ý, trong 2 đợt suy giảm sau
thì tăng trưởng của ngành nông nghiệp vẫn được duy trì ổn định và góp phần giúp tăng
trưởng phục hồi, nhưng điều có ý nghĩa lớn với Việt Nam khi nông nghiệp tạo công
ăn
việc làm cho một lượng lớn lao động ngay cả khi suy giảm kinh tế. Ngành dịch vụ thay
đổi theo tình hình biến động kinh tế.
Sự thay đổi cơ cấu kinh tế Việt Nam trong suốt những năm tăng trưởng vừa qua
khá tích cực. Từ 1985 tới 2009 tỷ trọng nông nghiệp giảm từ 39.9% xuống 17.3%
(-22.6%), tỷ trọng công nghiệp – xây dựng tăng từ 27.5% lên 41,8% (+ 14.3%), dịch vụ
tăng từ 32.6% lên 40.9% (+8.3%) như hình 2.
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010


64

Tổng cục TKVN, số liệu 20 năm đổi mới, SL thống kê Việt Nam thế kỷ 20 và Niên giám 2009
Nhưng cơ cấu lao động không thay đổi nhiều, tỷ trọng lao động trong nông
nghiệp giảm từ 81.2% xuống 52.6% (- 28.6%), tỷ trọng lao động của công nghiệp – xây
dựng tăng từ 10.8% lên 20.8% (+ 10.8%), dịch vụ tăng từ 8.7% lên 27.7% (+17.8%).

Còn đầu tư tập trung chủ yếu vào công nghiệp và dịch vụ còn nông nghiệp rất thấp. Sự
phát triển của công nghiệp và dịch vụ chưa tạo ra nhiều việc làm để thu hút lao động
thiếu việc từ khu vực nông nghiệp. Nông nghiệp ngành kinh tế chủ đạo ở nông thôn
cung cấp việc làm cho 52.6% lao động nhưng họ chỉ nhận thu nhập bằng 17.3% GDP,
chênh lệch thu nhập giữa nông thôn và thành thị sẽ lớn hơn, điều này là sự hạn chế của
tăng trưởng kinh tế Việt Nam. Trong suốt 24 năm phát triển kinh tế Việt Nam trải qua
các đợt biến động kinh tế, ngành nông nghiệp thường duy trì tăng trưởng và tạo ra việc
làm cho lao động ngay cả lúc khó khăn đó, thời gian này tỷ trọng lao động trong nông
nghiệp hầu như không đổi. Ngoài ra tỷ lệ đóng góp của ngành nông nghiệp trong 1%
tăng trưởng GDP lúc này lại tăng lên.
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010


65

Nguồn: Đã trích dẫn hình 1
Trong 1% tăng trưởng Công nghiệp luôn chiếm tỷ trọng lớn, năm cao nhất trên
70%, năm thấp nhất khoảng 27%. Lĩnh vực dịch vụ đóng góp khác nhay tùy theo tình
hình biến động kinh tế, khi suy thoái lĩnh vực này chỉ đóng góp 6% (1999), khi kinh tế
bình ổn đóng góp trung bình khoảng trên 30%. Lĩnh vực nông nghiệp đóng góp ít nhất
và theo chiều hướng ngược lại, những năm bình ổn tỷ lệ đóng góp giảm và bất ổn kinh
tế đóng góp tăng. Điều này cho thấy giá trị gia tăng của nông nghiệp ổn định nhưng
không cao, thu nhập của lao động nông nghiệp thấp.


Cơ cấu theo yếu tố sản xuất trong những năm vừa qua không thay đổi nhiều.
Thường yếu tố vốn luôn có vai trò lớn và đóng góp chủ yếu vào tăng trưởng thường