Nghệ thuật thơ lục bát Việt Nam thế kỉ XX (Qua một số tác giả tiêu biểu) : Luận án TS. Ngôn ngữ và văn hoá Việt Nam: 62 22 01

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

ĐOÀN MINH TÂM

NGHỆ THUẬT THƠ LỤC BÁT VIỆT NAM
THẾ KỈ XX
(QUA MỘT SỐ TÁC GIẢ TIÊU BIỂU)

LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC

HÀ NỘI – 2018


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

ĐOÀN MINH TÂM

NGHỆ THUẬT THƠ LỤC BÁT VIỆT NAM
THẾ KỈ XX
(QUA MỘT SỐ TÁC GIẢ TIÊU BIỂU)

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 62 22 01 21

LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
GS.TS LÊ VĂN LÂN

HÀ NỘI - 2018


LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng
mình. Các số liệu, dẫn chứng sử dụng trong luận án có nguồn gốc rõ ràng, công bố
theo đúng quy định. Các kết quả nghiên cứu trong luận án do tơi tự tìm hiểu, phân
tích một cách trung thực, khách quan, phù hợp với đối tượng nghiên cứu. Các kết
quả này chưa từng được cơng bố trong bất kì nghiên cứu nào khác.

Nghiên cứu sinh

Đoàn Minh Tâm

i


LỜI CẢM ƠN
Xin trân trọng cảm ơn GS.TS Lê Văn Lân đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo
người viết từ thời cịn làm khóa luận tốt nghiệp đại học, luận văn thạc sĩ cho đến
bản luận án này. Khơng có sự hướng dẫn tận tâm, nhiệt tình của thầy, bản luận án
này chắc chắn sẽ khơng thể hồn thành.
Xin trân trọng cảm ơn đại tá, nhà văn Ngơ Vĩnh Bình – nguyên Tổng Biên
tập Tạp chí Văn nghệ Quân đội - cùng các thành viên của “Nhà số 4, phố nhà binh”
đã ln ủng hộ, động viên, khích lệ và tạo điều kiện cho người viết hoàn thành bản
luận án này.
Sau cùng, xin cảm ơn gia đình, bạn bè thân thiết đã ln bên người viết trong
suốt q trình học tập và hoàn thành bản luận án này.

ii

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ......................................................................................................1
LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... ii
MỤC LỤC ..................................................................................................................1
MỞ ĐẦU ....................................................................................................................4
1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................................4
2. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ..............................................................................5
3. Mục đích nghiên cứu của luận án ...........................................................................5
4. Đóng góp của luận án…………………………………….……………………….6

5. Phương pháp nghiên cứu .........................................................................................7
6. Bố cục của luận án ..................................................................................................7
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ .......................8
1.1. Các hướng nghiên cứu thể lục bát ........................................................................8
1.1.1. Hướng nghiên cứu nguồn gốc thể lục bát......................................................8
1.1.2. Hướng nghiên cứu các đặc trưng thể lục bát ...............................................12
1.1.3. Hướng nghiên cứu các giai đoạn phát triển của lục bát ..............................15
1.1.4. Hướng nghiên cứu so sánh ..........................................................................19
1.1.5. Hướng nghiên cứu các tác giả lục bát tiêu biểu ..........................................21
1.2. Khái lược về sự vận động của lục bát trong thế kỉ XX ......................................27
1.2.1. Giai đoạn 1900 – 1932 ................................................................................27
1.2.2. Giai đoạn 1932 – 1945 ................................................................................32
1.2.3. Giai đoạn 1945 – 1975 ..............................................................................355
1.2.4. Giai đoạn 1975 – 2000 ................................................................................38
CHƯƠNG 2: NHỮNG CÁCH TÂN VỀ CÂU THƠ, BÀI THƠ LỤC
BÁT VIỆT NAM THẾ KỈ XX ......................................................42
2.1. Câu thơ lục bát ...................................................................................................42
2.1.1. Mơ hình một cặp lục bát ..............................................................................42

2.1.2. Những cách tân về câu thơ lục bát trong thế kỉ XX ....................................46
2.2. Bài thơ lục bát ....................................................................................................58

1


2.2.1. Cấu trúc bài thơ lục bát ...............................................................................58
2.2.2. Cấu trúc kể chuyện ......................................................................................59
2.2.3. Cấu trúc liên hoàn ........................................................................................64
2.2.4. Cấu trúc đối đáp...........................................................................................65
2.2.5. Cấu trúc lời ru ..............................................................................................68
2.2.6. Lục bát biến thể ...........................................................................................71
CHƯƠNG 3: CÁC BIỆN PHÁP NGHỆ THUẬT

LỤC BÁT VIỆT

NAM THẾ KỈ XX ........................................................................78
3.1. Các biện pháp nghệ thuật chủ yếu .....................................................................78
3.1.1. Tiếp thu và cải biến văn học dân gian .........................................................78
3.1.2. Điển tích, điển cố văn học ...........................................................................90
3.1.3.Tập Kiều, dẫn Kiều.......................................................................................96
3.1.4. Chơi chữ ....................................................................................................100
3.2. Một vài biện pháp nghệ thuật khác ..................................................................105
3.2.1. Ngắt dòng và khoảng trống văn bản ..........................................................105
3.2.2. Phương ngữ, khẩu ngữ ..............................................................................107
CHƯƠNG 4: NGHỆ THUẬT LỤC BÁT XÂY DỰNG MỘT SỐ BIỂU
TƯỢNG TIÊU BIỂU TRONG THẾ KỈ XX ..............................112
4.1. Một vài quan niệm về biểu tượng và biểu tượng nghệ thuật ..........................112
4.2. Phương thức nghệ thuật xây dựng biểu tượng người anh hùng dân tộc
Hồ Chí Minh ...........................................................................................................117

4.2.1. Phương thức vĩ đại hóa ...............................................................................118
4.2.2. Phương thức gia đình hóa ........................................................................122
4.3. Phương thức nghệ thuật xây dựng biểu tượng người mẹ ................................126
4.3.1. Phương thức đối lập...................................................................................126
4.3.2. Phương thức sử dụng lời ru .......................................................................132
4.4. Phương thức nghệ thuật xây dựng biểu tượng người lính ..............................136
KẾT LUẬN ............................................................................................................147

2


DANH MỤC CÁC CƠNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN
QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .........................................................................................150
TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................151

3


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Với tư cách là thể thơ mang tính chất “quốc hồn, quốc túy”, với sự xuất hiện
của Nguyễn Du và nhiều tác giả lớn cùng hàng loạt tác phẩm đỉnh cao, trong đó tiêu
biểu là Truyện Kiều, kiệt tác số một của văn học thành văn nước nhà từ trước đến
nay, lục bát tất yếu thu hút được mối quan tâm của nhiều thế hệ các nhà nghiên cứu,
phê bình văn học. Tính đến thời điểm hiện tại, các nhà nghiên cứu Lê Đình Kị, Bùi
Văn Nguyên – Hà Minh Đức, Hoa Bằng, Phạm Thế Ngũ, Phan Diễm Phương,
Nguyễn Xuân Đức, Hồ Hải… đã cơng bố nhiều cơng trình nghiên cứu có giá trị,
giải quyết trọn vẹn hoặc một phần các vấn đề liên quan đến thể lục bát như nguồn
gốc, đặc trưng thể loại, đặc trưng ngôn ngữ, các tác giả lục bát tiêu biểu... Các cơng
trình này mặc dù có đề cập đến nghệ thuật lục bát ở các mức độ khác nhau nhưng

nhìn chung khơng đi sâu theo hướng này. Cho đến nay chưa có một cơng trình nào
nghiên cứu sâu về nghệ thuật của thể thơ đặc sắc này. Đây là lí do chủ yếu làm
nghiên cứu sinh lựa chọn đề tài này, một lí do đến từ yêu cầu cấp thiết của thi pháp
học và loại hình học.
Mặt khác, xét trên phương diện lịch đại, lục bát mới được nghiên cứu trong
các giai đoạn như cuối thế kỉ XVIII đầu thế kỉ XIX, cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX
với các truyện thơ Nôm và giai đoạn 1932 – 1945 của thế kỉ XX với sự ra đời và
phát triển của phong trào Thơ mới. Những giai đoạn khác của tiến trình văn học sử
Việt Nam thế kỉ XX như giai đoạn 1900 – 1932, giai đoạn 1945 – 1975, giai đoạn
1975 – 2000 lại chưa có những cơng trình đề cập một cách cụ thể đến lục bát. Do
đó, nghiên cứu sinh chọn đề tài này nhằm phục dựng sự vận động và phát triển của
lục bát trong suốt chiều dài thế kỉ XX – thế kỉ đánh dấu sự phát triển có tính chất
bước ngoặt của nền văn học Việt Nam nói chung và lục bát nói riêng khi chuyển đổi
từ hệ hình văn học trung đại sang hiện đại.
Sau cùng, nghiên cứu sinh hi vọng rằng bằng việc chọn đề tài này bản thân
mình sẽ lí giải được phần nào nguyên nhân sự trỗi dậy và vươn lên mạnh mẽ của lục

4


bát trong thế kỉ XX khi các thể thơ khác – trong đó có thể thơ thuần dân tộc nhất là
song thất lục bát – buộc phải lùi vào sau “cánh gà” trên văn đàn Việt, trở thành nỗi
hoài niệm về “một thời vang bóng”, nhường chỗ cho những thể thơ khác được du
nhập vào nước ta trong quá trình nền văn học nước nhà bắt đầu công cuộc cách tân
và hội nhập với văn học thế giới.
2. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài là thể lục bát. Phạm vi nghiên cứu của đề tài
là thơ lục bát Việt Nam thế kỉ XX, trong đó trọng tâm là các sáng tác lục bát đã xuất
bản của bốn nhà thơ Tản Đà, Nguyễn Bính, Tố Hữu, Nguyễn Duy. Sở dĩ nghiên cứu
sinh tập trung vào nghiên cứu bốn tác giả trên là bởi những lí do sau:

- Đây là các đại diện tiêu biểu có những đóng góp lớn cho sự phát triển của
lục bát, tương ứng với bốn giai đoạn lớn của văn học Việt Nam thế kỉ XX cả về số
lượng và chất lượng, nội dung và nghệ thuật. Thông qua các sáng tác lục bát của họ,
chúng ta có thể hình dung về sự phát triển của thể thơ này trong cả thế kỉ XX.
- Nguồn gốc tư liệu rõ ràng, có độ chính xác cao.
Các “tên tuổi” lục bát khác như Á Nam Trần Tuấn Khải, Huy Cận, Đồng
Đức Bốn, Phạm Công Trứ... sẽ được quan tâm ở một mức độ nhất định. Bên cạnh
đó, các thể thơ khác có phối xen lục bát như trường ca, thơ tự do... sẽ được nghiên
cứu, trích dẫn trong những trường hợp cụ thể, cần thiết. Mặt khác, về các tác giả
miền Nam giai đoạn 1954 – 1975 do nguồn tư liệu chưa đầy đủ và cũng chưa xác
thực được tính chính xác nên luận án không đề cập trên diện rộng mà khi cần thiết
sẽ liên hệ một vài bài tiêu biểu của Phạm Thiên Thư, Bùi Giáng. Cũng với lí do kể
trên, các sáng tác của hầu hết nhà thơ Việt đang sinh sống ở hải ngoại cũng không
được đề cập đến trong luận án này.
3. Mục đích nghiên cứu của luận án
Mục tiêu nghiên cứu của luận án nhằm làm rõ các vấn đề sau:
Thứ nhất, chỉ ra sự vận động và phát triển của thể lục bát trong thế kỉ XX,
làm rõ sự khác nhau giữa các giai đoạn vận động.
Thứ hai, nêu lên những nỗ lực đổi mới, cách tân nghệ thuật lục bát trên các
phương diện như tiếng, thanh điệu, vần điệu, nhịp điệu, cấu trúc câu thơ, bài thơ,

5


các biện pháp nghệ thuật, các phương thức nghệ thuật xây dựng các biểu tượng tiêu
biểu của các nhà thơ trong thế kỉ XX, qua đó lí giải sức sống lâu bền của thể lục bát
trong tiến trình văn học sử nước nhà.
Thứ ba, nêu lên hướng phát triển của thể lục bát cũng như một số các tác giả
lục bát trẻ có nhiều triển vọng trong những năm đầu của thế kỉ XXI.
4. Đóng góp của luận án

Với mục đích nghiên cứu kể trên, luận án có những đóng góp khoa học mới
như sau:
- Mơ tả chi tiết bốn giai đoạn vận động lớn của lục bát trong thế kỉ XX.Về
“diện”, luận án khái quát được những nét chính chủ yếu trong sự vận động của thể
lục bát trong các giai đoạn 1900 – 1932, giai đoạn 1932 – 1945, giai đoạn 1945 –
1975, giai đoạn 1975 – 2000 trên các bình diện đội ngũ tác giả, những đề tài chính,
những thành tựu cơ bản. Về “điểm”, luận án đã chỉ ra gương mặt lục bát tiêu biểu
cho từng giai đoạn.
- Làm rõ mối quan hệ giữa câu lục và câu bát trong một cặp lục bát trên hai
phương diện ngữ pháp và ngữ nghĩa.
- Nêu lên những cách tân nghệ thuật thơng qua việc trình bày cụ thể các biến
thể về tiếng, thanh điệu, vần điệu, nhịp điệu của thể lục bát.
- Trình bày chi tiết các cấu trúc của một bài thơ lục bát như cấu trúc kể
chuyện, cấu trúc lời ru, cấu trúc liên hoàn, cấu trúc đối đáp. Làm rõ sự đổi mới nghệ
thuật của các cấu trúc đó trong các bài thơ lục bát được sáng tác trong thế kỉ XX so
với các sáng tác lục bát thuộc các giai đoạn trước.
- Nêu và phân tích một số bài lục bát biến thể đặc sắc như lục cửu, lục thập
để làm rõ khả năng biến hóa tài tình của thể thơ này.
- Phân tích một số các biện pháp nghệ thuật lớn trong lục bát thế kỉ XX như
lảy Kiều, sử dụng điển tích, điển cố, chơi chữ... qua đó nêu bật lên những thành tựu
trong cách tân nghệ thuật lục bát của các nhà thơ.
- Nêu và phân tích một số phương thức nghệ thuật như phương thức gia
đình hóa, phương thức vĩ đại hóa, phương thức lời ru, phương thức đối lập, phương

6


thức bi hùng hóa trong việc xây dựng ba biểu tượng lục bát tiêu biểu trong thế kỉ
XX là biểu tượng Hồ Chí Minh, biểu tượng người mẹ và biểu tượng người lính.
5. Phương pháp nghiên cứu

Trong luận án, nghiên cứu sinh sử dụng, vận dụng tổng hợp nhiều phương
pháp theo hướng liên ngành như xã hội học, loại hình học, cấu trúc... để tiếp cận đối
tượng nghiên cứu từ nhiều góc độ nhằm đạt được những kết quả khoa học xác đáng.
Tuy nhiên nhằm giải quyết thấu đáo vấn đề nghệ thuật của thể lục bát nên thi pháp
học là “kim chỉ nam” hoạt động, là công cụ nghiên cứu chủ yếu xuyên suốt toàn bộ
luận án. Mặt khác, khi nghiên cứu về lục bát thế kỉ XX, không thể không so sánh,
đối chiếu với Truyện Kiều, tác phẩm có tính chất “khn vàng thước ngọc” của thể
thơ này. Do đó trong luận án, nghiên cứu sinh sử dụng phương pháp so sánh như
một công cụ hỗ trợ đắc lực nhằm làm nổi bật lên những thành tựu về nghệ thuật của
lục bát trong thế kỉ XX.
Song song với các phương pháp kể trên, nghiên cứu sinh cũng sử dụng các
thao tác như phân tích, thống kê... để phục vụ cho quá trình nghiên cứu.
6. Bố cục của luận án
Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, luận án được chia thành 4 chương:
Chương 1: Tổng quan lịch sử nghiên cứu vấn đề.
Chương 2: Những cách tân nghệ thuật về câu thơ, bài thơ lục bát Việt Nam
thế kỉ XX.
Chương 3: Các biện pháp nghệ thuật lục bát Việt Nam thế kỉ XX.
Chương 4: Nghệ thuật lục bát xây dựng một số biểu tượng tiêu biểu trong thế kỉ
XX.

7


CHƯƠNG 1:TỔNG QUAN LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ
1.1 Các hướng nghiên cứu thể lục bát
Xét trên phương diện thể loại, lục bát là thể thơ được yêu thích, quan tâm bậc
nhất ở nước ta. Nhiều thế hệ nhà nghiên cứu, phê bình văn học nước nhà đã bỏ cơng
sức, trí tuệ nhằm phục dựng nên một “bức tranh tồn cảnh” về thể thơ này. Việc
nghiên cứu thể lục bát, tựu trung lại có các hướng sau đây:

1.1.1 Hướng nghiên cứu nguồn gốc thể lục bát
Hướng nghiên cứu này chia thành hai nhánh, tập trung giải quyết hai vấn đề
khác nhau. Nhánh thứ nhất tiến hành việc “tầm nguyên” thời điểm thể lục bát xuất
hiện. Các nhà nghiên cứu Nguyễn Đổng Chi, Hoa Bằng, Nguyễn Văn Hoàn, Phạm
Thế Ngũ, Nguyễn Xuân Đức... đã lần theo mối quan hệ mật thiết giữa thể lục bát
với các thể loại khác của văn học dân gian như ca dao, tục ngữ, truyện thơ... để đưa
ra những nhận định của riêng mình. Căn cứ vào câu ca dao theo thể lục bát viết về
Hai Bà Trưng: Thương chồng nên phải gắng công/ Nào ai xương sắt da đồng chi
đây, nhà nghiên cứu Nguyễn Đổng Chi cho rằng lục bát có thể xuất hiện trong
khoảng từ “năm 40 đến 43 sau công nguyên” [dẫn từ: 96, 18]. Nhà nghiên cứu
Nguyễn Văn Hoàn trong bài viết công phu Thể lục bát từ ca dao đến Truyện Kiều
đã đưa ra nhận định “thể lục bát, sớm nhất, cũng chỉ xuất hiện vào khoảng cuối thế
kỉ XV” [50, 53]. Nhà nghiên cứu Hoa Bằng dựa vào các câu ca dao cổ làm theo thể
lục bát như Nhớ ngày mồng bảy tháng ba/ Trở vào hội Láng, trở ra hội Thầy để đưa
ra dự báo về sự xuất hiện vào khoảng thế kỉ XI của thể lục bát [5, 53-68]. Ông
Phạm Thế Ngũ cho rằng lục bát xuất hiện vào đời Trần với Truyện Trinh Thử [dẫn
từ: 96, 20].
Nhà nghiên cứu Nguyễn Xuân Đức trong bài viết Đi tìm nguồn gốc thể lục
bát Việt Nam lại cho rằng lục bát khởi nguồn từ tục ngữ chứ không phải từ ca dao
như quan niệm của một số người: “Chỉ ra loại vần cách 3-5 trong tục ngữ, đối chiếu
với qui tắc hiệp vần của thể lục bát, chỉ ra dấu vết của sự phối thanh, hội ý... là để
hình dung ra đường dẫn của một tiến trình hình thành và phát triển của thể thơ lục

8


bát bắt đầu từ tục ngữ, bởi tục ngữ trước tiên là lời nói” [33]. Người đưa ra kiến giải
khả dĩ nhất cho hướng nghiên cứu này là Phan Diễm Phương. Bằng hàng loạt lập
luận khoa học, có sức thuyết phục cao, nhà nghiên cứu này đã lần lượt phân tích
những “kẽ hở” trong đề xuất của các nhà nghiên cứu kể trên. Phan Diễm Phương

cho rằng nếu chỉ dựa trên cứ liệu văn học dân gian thì khơng thể kết luận chính xác
về thời điểm thể lục bát xuất hiện. Tiếp đó, Phan Diễm Phương đề xuất hướng tiếp
cận mới: căn cứ vào văn bản thành văn. Bà cho biết trong tác phẩm Nghĩ hộ tám giáp
giải thưởng hát ả đào của tác giả Lê Đức Mao sáng tác trước năm 1504 có những
“dịng lục bát xen lẫn với một số dịng thất ngơn, ngũ ngơn và song thất lục bát. Cho
đến nay những dòng lục bát trong tác phẩm của Lê Đức Mao có đủ cơ sở để được
xem là những dòng lục bát thành văn cổ nhất còn lưu giữ được. Chúng cũng trở thành
cái mốc đầu tiên để tìm hiểu về thể thơ” [96, 21]. Cho đến nay, đó vẫn là cứ liệu chắc
chắn nhất chúng ta có được về thời điểm xuất hiện của thể lục bát.
Nhánh thứ hai trong hướng nghiên cứu này đi tìm hiểu về sự thuần Việt của thể
lục bát. Trong quan niệm của đại đa số người Việt, lục bát là thể thơ thuần Việt, do
người Kinh sáng tạo nên. Tuy nhiên sự việc không đơn giản như suy nghĩ của nhiều
người. Nhà nghiên cứu Phùng Quỳnh trong bài viết Vài nhận xét bước đầu về hình
thức thơ ca Mường đã nêu lên trường hợp mà ông coi là lục bát Mường. Đó là câu:
Chim quen xỏn lại một canh
Tế con chim lả rắp rành choi môi.
Chim quen dọn lại một cành
Để con chim lạ rắp ranh chọi mồi [dẫn từ: 127, 665].
Trong cuốn sách Tục ngữ dân ca Mường Thanh Hóa, nhà nghiên cứu Minh
Hiệu có những ghi chép, đánh giá kĩ càng về thể thơ được coi là lục bát Mường:
“Ngồi các thể riêng, dân ca Mường cịn vận dụng cả thể thơ lục bát, đôi khi khá
nhuần nhị, trong đúm, ví và một số bài hát nghi lễ” [52,19]. Ở phần giới thiệu hát
đúm, ông bàn sâu hơn về thể lục bát của người Mường: “Lời của đúm được soạn
theo thể thơ sáu tám, nhưng còn ở mức độ chưa được nhuần nhị cho lắm. Nhiều chỗ
thiếu hẳn đi một câu sáu hoặc một câu tám mà không do yêu cầu nào của điệu hát

9


bắt buộc phải vậy. Nhiều từ cổ trong đúm đã khơng cịn được gặp lại trong thơ ca

Việt Nam từ hàng mấy trăm năm nay. Nhiều từ chỉ còn gặp trong tiếng Mường...
Và, lại có nhiều từ khơng rõ là nguyên của tiếng Mường hay tiếng Kinh thời cổ (Ví
dụ dan tà dan áo; chèo (múa); thênh (cái thang); nghỉ (hơi thở, sự sống, lịng dạ);
đâm bơng: (nở hoa) vân vân...” [52, 364]. Cũng trong cuốn sách này, ơng trích dẫn
rất nhiều bài dân ca Mường được viết theo thể lục bát với mục đích: “góp phần tư
liệu cho việc nghiên cứu văn học Mường (đồng thời cũng có thể là nghiên cứu thể
lục bát thời ban đầu) hơn là do yêu cầu thưởng thức văn học” [52, 365].
Ở chiều hướng khác, trong Văn học Chăm khái luận nhà thơ Inrasara quả
quyết người Chăm cũng có thể lục bát của riêng mình. Ơng viết: “Chúng tơi tạm
dùng cụm từ lục bát Chăm để chỉ thể thơ ariya Chăm” [58, 31]. Ông phân tích khá
cặn kẽ về sự tương đồng giữa thể lục bát Việt về thể thơ ariya Chăm trong cách gieo
vần, trong niêm luật bằng trắc. Theo ông, cả hai thể thơ đều có trường hợp gieo vần
lưng, chữ thứ sáu của dòng lục hiệp vần với chữ thứ tư của dòng bát:
Thei mai mưng deh thei o
Drơh phik kuw lo yaum sa urang
Ai đến từ đằng kia xa
Giống người yêu ta riêng chỉ một người.
(Panwơc Pađit – Ca dao)
Trèo lên cây bưởi hái hoa
Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân.
(Ca dao Việt)
Nếu như thể thơ ariya Chăm hiệp vần cả bằng lẫn trắc thì lục bát Việt chỉ
hiệp vần bằng, tuy nhiên cũng có một vài trường hợp ngoại lệ như:
Tị vị mà ni con nhện
Ngày sau nó lớn nó quyện nhau đi.
Với sự gần gũi, giao thoa về lịch sử, văn hóa và đặc biệt là ngôn ngữ giữa hai
dân tộc Kinh – Mường, việc người Mường có thể lục bát của riêng mình là điều khả
thể. Cịn trường hợp lục bát Chăm, vẫn có một vài điểm khiến chúng ta băn khoăn
về kết luận của nhà thơ Inrasara.
10

Thứ nhất, vấn đề âm tiết. Sự khác biệt về âm tiết giữa hai thể thơ không phải
là chuyện tiếng Việt là ngôn ngữ đơn âm, tiếng Chăm là ngôn ngữ đa âm nên có hai
cách đếm là theo trọng âm và đếm theo âm tiết mà nằm ở số lượng. Chính nhà thơ
Inrasara thừa nhận rằng: “Nhưng khi lục bát Việt phát triển ổn định, nó dừng lại ở
6-8. Các cách tân sau này không quan tâm đến lượng âm tiết trong câu mà đặt nặng
ở dòng và nhất là ngắt nhịp thì ariya lục bát Chăm vẫn phát triển theo kiểu trương
nở” [58, 34]. Âm tiết là một trong những tiêu chí quan trọng nhất để khu biệt các
thể thơ. Lục bát, song thất lục bát, thất ngôn Đường luật, ngũ ngơn Đường luật,
haiku... đều có quy định chặt chẽ về số lượng âm tiết. Trong khi đó, ariya lục bát
Chăm phát triển âm tiết theo kiểu “trương nở”, tự do theo kiểu muốn bao nhiêu có
bấy nhiêu. Hãy thưởng thức một vài đoạn thơ trong Akayet Dewa Mưno, tác phẩm
“gồm 471 câu lục bát (cặp 6/8 cổ điển) Chăm” [58, 92] để thấy rõ sự trương nở của
âm tiết Chăm như thế nào:
Dom nan Xapatan Diwi
Cauk xơp nhu hari grơp nưgar jang paxơng
Ia di kraung đwơc mưng ngauk mai tơl
Camauh patri cauk nan ia dawing đwơc o truh
Thế rồi cơng chúa Xapatan khóc
Tiếng khóc thảm thiết, cả xứ sở động lịng
Và dịng sơng
Từ trên cao chảy lại
Nước cuộn xốy mãi khơng nỡ trơi đi.
Với kiểu phát triển như vậy, thiết nghĩ ariya lục bát Chăm giống với... thơ tự
do hơn là lục bát.
Thứ hai, vấn đề vần điệu, thanh điệu. Khi ổn định, trừ một số trường hợp cá
biệt hiệp vần trắc như dẫn chứng ở trên, lục bát Việt hoàn toàn hiệp vần bằng và
thanh điệu cũng ổn định theo mơ hình bằng – trắc – bằng (B-T-B) ở câu sáu và bằng
– trắc – bằng – bằng (B-T-B-B) ở câu tám. Trong khi đó, thể ariya lục bát Chăm

vẫn hiệp cả vần bằng lẫn trắc và thanh điệu vẫn ở trạng thái “phát triển khá thoải

11


mái” [58, 35]. Theo chúng tôi, sự phát triển thoải mái ấy là minh chứng cho sự chưa
ổn định trong mơ hình, cấu trúc của thể ariya lục bát Chăm. Việc nhà thơ Inrasara
đem một thể thơ chưa có dấu hiệu đặc trưng rõ nét như ariya Chăm so sánh với một
thể thơ đã có những quy chuẩn nghiêm ngặt như lục bát Việt, rõ ràng là một sự so
sánh khá khiên cưỡng. Mặc dù Inrasara đã có kết luận khá “khôn khéo” rằng giữa lục
bát Việt và ariya lục bát Chăm: “khơng thể khẳng định cái nào có trước, cái nào có
sau. Lúc này thì khơng thể - trong khoảng mù mờ của lịch sử ấy. Nhưng chắc chắn là
có sự ảnh hưởng và tác động qua lại” [58, 36] song với những vấn đề kể trên thật khó
để thuyết phục rằng thể ariya lục bát Chăm là thể thơ tương tự như lục bát Việt.
1.1.2 Hướng nghiên cứu các đặc trưng thể lục bát
Hướng nghiên cứu này đi sâu vào tìm hiểu, chỉ ra những nét “khu biệt” của
thể lục bát so với các thể thơ khác. Trong Các thể thơ ca và sự phát triển của hình
thức thơ ca trong văn học Việt Nam ở chương II Các thể thơ ca cổ truyền Việt Nam,
Bùi Văn Nguyên đã trình bày một cách có hệ thống những đặc trưng cơ bản nhất
của thể lục bát như hệ thống âm tiết, niêm luật, vần, thanh, nhịp... Tác giả đặc biệt
chú trọng đến nghệ thuật đối của thể lục bát - nhất là trong ca dao - phân tích rõ và
nêu lên được cái tinh tế của từng loại đối. Bùi Văn Nguyên cũng xác lập tiêu chí cơ
bản để xác định thế nào là một câu, bài lục bát hay: “Câu thơ nào đạt được sự kết
hợp tinh tế giữa ý thơ sâu và lời thơ đọng là câu thơ hay” [86, 224]. Mặc dù đã nêu
lên được những phương diện nghệ thuật cơ bản nhất của thể lục bát, nhưng do phải
tập trung vào nhiệm vụ chính là phục dựng lại toàn bộ diện mạo thể loại thơ ca Việt,
nên cơng trình này khơng đi sâu vào thể lục bát (cũng như các thể thơ khác). Đây là
điểm đáng tiếc, nhưng bất khả kháng của Các thể thơ ca và sự phát triển của hình
thức thơ ca trong văn học Việt Nam – cuốn sách “kinh điển” cho bất cứ ai muốn
nghiên cứu về thể loại thơ. Một cơng trình khơng thể khơng nhắc đến khi nghiên

cứu về thể lục bát là Lục bát và song thất lục bát của Phan Diễm Phương. Điểm trân
quý nhất của cuốn sách là tác giả đã chứng minh thành công rằng để có một mơ
hình chuẩn như ngày nay, lục bát (thành văn) đã khơng ngừng “tiến hóa” trong suốt
một chặng đường dài hàng mấy thế kỉ với ba giai đoạn chính. Giai đoạn thứ nhất,

12


cuối thế kỉ XVI – đầu thế kỉ XVII, với các tác phẩm như Nghĩ hộ tám giáp giải
thưởng hát ả đào, Cổ Châu Phật bản hạnh, Đào Nguyên hành, Tư Dung vãn, Thiên
Nam Ngữ lục “thể thơ còn nằm trong tình trạng hơi tự do, lỏng lẻo. Điều này được
biểu hiện tập trung qua hai yếu tố vần và thanh điệu” [96, 23]. Giai đoạn hai tính từ
đầu thế kỉ XVIII với các tác phẩm như Truyện Song Tinh, Hoa tiên kí, Sơ kính tân
trang... thể lục bát “đã có những sự đấu tranh để đi đến xác định một mơ hình lục
bát mẫu mực. Có thể ghi nhận cuộc đấu tranh đó từ hai dấu hiệu, cũng lại liên quan
đến vần và điệu” [96, 29]. Giai đoạn thứ ba tính từ sau Truyện Kiều với các tác
phẩm như Lục Vân Tiên, Quan Âm Thị Kính, Đại Nam quốc sử diễn ca, truyện thơ
Giai nhân kì ngộ, thơ Tản Đà, Trần Tuấn Khải... thì “tất cả các tác phẩm đó đều
hướng theo hình mẫu đã được khẳng định chắc chắn từ Truyện Kiều để phát huy tìm
kiếm tác dụng, khơng có một sự tìm kiếm lựa chọn nào khác. Có chăng là một tỉ lệ
biến đổi có cao hơn một chút so với hình mẫu Truyện Kiều” [96, 36]. Song song với
việc chỉ ra lịch sử đấu tranh, thải loại, thay thế để tìm ra mơ hình lục bát chuẩn,
Phan Diễm Phương cũng đề cập đến những biến thể và biến dạng của thể thơ này
trên các khía cạnh thanh điệu, vần điệu, nhịp điệu, cấu trúc câu thơ, bài thơ. Tuy
nhiên những phần này có lúc, có chỗ cịn chưa thật đầy đủ (chúng tơi sẽ phân tích kĩ
ở các chương tiếp theo). Nhưng dù sao đây cũng là cơng trình nghiên cứu có giá trị
về thể lục bát, một cuốn sách “gối đầu giường” cho những ai muốn nghiên cứu thể
thơ này.
Nếu như các cơng trình của Bùi Văn Nguyên - Hà Minh Đức và Phan Diễm
Phương nghiên cứu những đặc trưng văn học thì nhà nghiên cứu Hồ Hải lại đi vào

tìm hiểu các cơ chế ngơn ngữ của thể lục bát. Trong cơng trình Thơ lục bát Việt
Nam hiện đại từ góc nhìn ngơn ngữ, Hồ Hải đã đưa ra những nhận xét hết sức đáng
chú ý về mặt ngôn ngữ học của thể thơ này. “Tinh hoa” của cuốn sách nằm ở hai
chương III và IV. Ở chương III Sức quyến rũ của nhạc điệu lục bát, Hồ Hải phân
tích các phương diện ngữ âm của thể lục bát như âm điệu, thanh điệu, nhịp điệu,
vần điệu dưới ánh sáng của ngữ âm học hiện đại và phát hiện ra nhiều điểm thú vị.
Về nhịp, ông nhận thấy: “Lục bát chứa đựng tất cả các dấu ấn về đặc trưng ngữ âm

13


của tiếng Việt. Các kết quả nghiên cứu đã đi đến một nhận định, nhịp chẵn 2-2-2 và
2-2-2-2 có cơ sở tồn tại khách quan là xu hướng song tiết hóa trong tiếng Việt
chiếm vị trí chủ đạo qua những cấu trúc ngôn ngữ phổ biến như từ láy đôi, từ ghép
hai âm tiết, thành ngữ, quán ngữ đối xứng 2-2 hoặc 2-2/2-2, tiếng chào, câu cảm
thán ngắn, câu tường thuật ngắn, câu mệnh lệnh ngắn, câu nghi vấn ngắn được dùng
trong các tình huống giao tiếp trực tiếp” [48, 68]. Về mối quan hệ giữa cảm hứng
sáng tác với âm tiết, tác giả kết luận: “Có một sự nhất quán rất cao giữa cảm hứng
sáng tác, giọng điệu với âm điệu do thanh điệu tạo nên. Tính tự sự tăng và giọng
điệu càng đa dạng thì số lượng âm tiết bằng giảm đi và số lượng âm tiết trắc tăng
lên” [48, 72]. Về sự biến thiên của vần trong thể lục bát, Hồ Hải cho rằng: “trong ca
dao hiện tượng hiệp vần cùng thanh chiếm một tỉ lệ rất lớn (hơn 60%). Càng về sau
tỉ lệ này càng giảm cho đến mức cân bằng (gần 50%), sự vận động này cơ bản theo
trật tự thời gian” [48, 96]. Trong chương IV, Các phương thức tạo nghĩa trong thơ
lục bát, bên cạnh việc nêu lên các phương thức tạo nghĩa cơ bản của thể lục bát Hồ
Hải đã chỉ rõ “để khơng bị hịa lẫn vào những thành tựu lục bát quá khứ, việc tìm
kiếm phương thức và phương tiện tạo nghĩa mới bao giờ cũng bức thiết đối với yêu
cầu phát triển của thể thơ này” [48, 217]. Tác giả cũng chỉ ra phương thức chung để
lục bát hiện đại phát triển đó là “tìm đến năng lực biểu đạt mới trong những hình
thức cũ, giảm thiểu nét dư và tăng khả năng biểu đạt của nét khu biệt” [48, 218]. Từ

hai nhận định khái lược trên, Hồ Hải đã tìm hiểu và phân tích kĩ các phương thức
tạo nghĩa mới của lục bát hiện đại như hư từ, ẩn dụ tu từ, xây dựng kết cấu ngữ
nghĩa mới...và đi đến kết luận đúng đắn: “sự bền vững của nhạc điệu không cản trở
khả năng thay đổi của ngôn từ (theo kịp với sự thay đổi ngôn từ của các thể thơ
tiếng Việt khác) chính là nguyên lí trường tồn của lục bát” [48, 263]. Mặc dù còn
những phần, đoạn dàn trải, lan man như phần viết về cấu tứ trong thơ (nhiều trích
dẫn khơng liên quan đến lục bát) nhưng nhìn chung Thơ lục bát Việt Nam hiện đại
từ góc nhìn ngơn ngữ, vẫn là một cơng trình có giá trị trong hướng nghiên cứu đặc
trưng của thể lục bát.

14


1.1.3 Hướng nghiên cứu các giai đoạn phát triển của lục bát
Hướng nghiên cứu này làm rõ những đặc trưng của thể lục bát trong một giai
đoạn, thời kì văn học. Điều ngạc nhiên là cho đến nay chỉ có lục bát trong phong
trào Thơ mới 1932 – 1945 là được nghiên cứu khá kĩ lưỡng, còn các giai đoạn khác,
theo sự hiểu biết của chúng tơi thì cịn ở mức độ chung chung. Biểu hiện của sự kĩ
lưỡng này là có đến ba cơng trình nhắc đến thể lục bát trong phong trào Thơ mới.
Thứ nhất, cuốn sách chúng tôi đã nhắc ở phần trước: Các thể thơ ca và sự
phát triển của hình thức thơ ca trong văn học Việt Nam của Bùi Văn Nguyên và Hà
Minh Đức. Trong chương V, Các thể thơ trong phong trào Thơ mới, với chỉ vỏn
vẹn 3 trang viết ngắn ngủi, Hà Minh Đức đã có đánh giá sơ bộ về thể lục bát của
phong trào Thơ mới chính xác đến mức nó được trích dẫn ngun văn hoặc viết lại,
viết thêm theo đúng tinh thần ở hầu hết các cơng trình nghiên cứu về lục bát sau
này: “Nhìn chung về hình thức, thể thơ lục bát trong thời kì Thơ mới được khai thác
theo hai khuynh hướng: khuynh hướng “hiện đại hóa” và khuynh hướng trở về với
ca dao” [86, 383]. Tuy nhiên rất đáng tiếc là bên cạnh đánh giá tinh tường ấy, do
những hạn chế của thời đại, Hà Minh Đức lại có những đánh giá chưa thật khách
quan và cơng bằng, thậm chí là sai lầm về tác giả tiêu biểu của lục bát Thơ mới là

Nguyễn Bính khi cho rằng: “Nguyễn Bính là một nhà thơ tiểu tư sản thích viết về
nơng thơn theo cảm xúc và suy nghĩ của riêng mình. Thơ lục bát của Nguyễn Bính
cịn thiếu cái chất phác, bình dị trong nội dung xúc cảm. Tác giả lại hay thi vị hóa
cuộc sống ở nơng thơn. Nguyễn Bính lại dùng nhiều từ sáo và màu mè để diễn tả
những mối tình khơng được bù đắp, có tính chất éo le bi đát” [86, 385]. Từ đó, ơng
lại đi đến một kết luận khá chủ quan khác: “Các nhà thơ trong phong trào Thơ mới
nói chung chưa khai thác được chất chắc và khỏe cũng như khả năng kể chuyện của
thể thơ lục bát” [86, 385]. Khi hạ bút viết những dòng này, chắc hẳn ơng khơng chú
ý đến Tì bà truyện gồm 1548 câu lục bát kể tích truyện trong Tì bà kí bên Trung
Quốc của Nguyễn Bính.
Thứ hai, luận án tiến sĩ văn học Thơ mới 1932 -1945 nhìn từ sự vận động thể
loại của Hồng Sĩ Ngun. Trong cơng trình này tác giả đã có những thống kê chi

15


tiết về số lượng lục bát qua một số tuyển tập Thơ mới ví như trong Thi nhân Việt
Nam của Hồi Thanh – Hồi Chân có 25 bài, trong Tuyển tập tác giả - tác phẩm
Thơ mới 1932 -1945 (NXB Văn học, Hà Nội, 2001) có 154 bài, trong Việt Nam thi
nhân tiền chiến của Nguyễn Tấn Long có 135 bài, trong Mấy vần thơ (1935) có 2
bài, trong Điêu tàn (1937) khơng có bài nào, trong Thơ thơ (1938) có 4 bài, trong
Tiếng thu (1939) có 6 bài, trong Lửa thiêng (1940) có 8 bài, trong Lỡ bước sang
ngang (1940) có 9 bài... Sau những thống kê chi tiết, tác giả đi đến một vài nhận xét
đại thể: “Lục bát vốn là thể thơ phù hợp yêu cầu bộc lộ tình cảm, từ ca dao, dân ca
nay được các nhà Thơ mới tìm đến như một sự hịa điệu. Các nhà Thơ mới đã bắt
nhịp nhanh với lục bát, sáng tạo, nâng cao lên theo thi pháp hiện đại.” [87, 104] và
chỉ ra một vài dấu hiệu đổi mới nghệ thuật của lục bát Thơ mới khi quan tâm đến
cách ngắt nhịp: “Cách ngắt nhịp của câu thơ lục bát cũng mang nhiều dáng vẻ mới
lạ: khi kéo dài ở dấu ba chấm (...), khi thu gọn ở dấu chấm (.), khi như đối thoại,
bày tỏ ở dấu chấm than (!) hay phần đầu dấu hai chấm (:):” [87, 105]. Tuy nhiên

cũng như cơng trình của Bùi Văn Ngun – Hà Minh Đức, do phải tập trung mơ tả
tồn cảnh thể loại thơ, nên Thơ mới 1932 -1945 nhìn từ sự vận động thể loại không
thể đi sâu vào lục bát.
Thứ ba, luận án tiến sĩ văn học Hệ thống thể loại truyền thống trong Thơ mới
1932 – 1945 của Biện Thị Quỳnh Nga. Đây là cơng trình có những nghiên cứu kĩ
càng nhất về thể lục bát trong phong trào Thơ mới. Tác giả đã đưa ra những luận
giải có sức thuyết phục cao về lục bát trong phong trào Thơ mới trên nhiều phương
diện. Về vị trí, bằng những thống kê chi tiết, Quỳnh Nga đã chỉ ra thế độc tôn của
lục bát so với các thể thơ truyền thống khác trong phong trào Thơ mới trên các
phương diện số tác giả sáng tác, số bài và chất lượng: “Trong cuộc canh tranh giành
địa vị trong lòng độc giả với các thể thơ khác của Thơ mới, lục bát chiếm một vị trí
“đáng kể”, với 148 tác phẩm (13,81%); so với hai thể thơ được phong trào Thơ mới
sử dụng nhiều nhất là thể 7 chữ và 8 chữ thì lục bát xấp xỉ bằng một phần hai. Hai
thể thất ngôn tứ tuyệt và thất ngôn bát cú luật Đường chính thống của văn học trung
đại bị lục bát vượt qua cả về số lượng lẫn chất lượng. Đặc biệt thể lục bát còn tỏ ra

16