Sự tác động qua lại giữa văn hoá và tôn giáo

DAI HOC QUÓC GIÀ UÀ NOI
TRl/ÒNG DAI HOC KIIOA HOC XÀ HÒI VA NIIÀN VÀN

LE VÀN LOI

SU TAC DÒNG QUA LAI GICTA
VÀN HOA VÀ TÒN CIÀO
Chuyéii iigành: Cini iighTa diiy vm bicii cluing
va chù nghla duy vàt lidi su
Ma so:
5.01.02

LUAN VAN THAC SI KHOA HOC TRIÉT HOC

Nguòi Imófiig dàii klioa hoc:
TS DÒ VÀN KHANG
PTS HO TRONG HOÀI

,:C. ì

1 ^hVil
j»^-I--:—"*^-"-'"'*"

>

^

HANOI 1999


LOI CAM DOAN

Tói xin cani doan day là còng frinii cùa chình tói,
cdc soìieu, tu' lieu ncu trong lucjn vdn duac frfch
dàn trung thi/c, co xuàt xif ro ràng.

Tàe già luàn vàn

LE VÀN LOI


MUC LUC

Tiang

LÒI MODÀU:

4

CHirONG 1: BÀN CHAT CÙA VÀN HOAVÀTÓNGlAO

8

1.1. Bàli chat ciia vàii lioà

8

1.1.1. Qua trìnli hìnli tliành va phdt trién klidi niem, quan
nieni ve vàn hod

8

7.7.2. Quan nieni Màc xit ve bau chat cùa vàn lioà

12

1.2. Bàli chat ciia tòn giào

16

1.2.1.Quan nieni ngoài Màc xit ve tón giào

16

7.2.2. Quan niem Màc xit ve hdn chat tón giào

22

CHUONG 2: MOT SO PHL/ONG DIÉN BiÉU HIEN SL/TÀC DÒNG
QUA LAI GIUTA VÀN HOA VÀ TÒN GIÀO

26

2.1. Tàc (long dia vàn hoà dòi vói tòn giào

26

2.7.7. Plìuì/ng thù'c tàc doug cùa vàn hoà dòi vai tòn giào.

26

2.7.2. Hình thài hi eh dai cùa tòn giào duài tàc dòng
cùa vàn hoà

30

2.2. Tàc dgng ciia tón giào dòi vói vàn hoà

38

2.2.7. Phwang thù'c tàc dòng cùa tòn giào dòi vài vàn hoà.

39

2.2.2. Anh lufàng tich cifc cùa tòn giào dòn vai qua frinii
pilaf trién vàn hoà

42

2.2.3. Tàc dòng tiéu afe cùa tòiLgrdo dòi vài vàn hoà
CHL/ONG 3: BiÉU HIEN CÙA SL/TÀC DÒNG QUA LAI

GIQA

46
VÀN HOÀ

VÀ TÓN GIÀO Ò VIET NAM HIEN NAY VÀ MOT SO GIÀ!
PHÀP GIÀI QUYÉT MÓl QUAN HE G I Q A

CHÙNG

49


P

w

m ^

•*

.

A

M. f<

•

•

•

3.1. Mot so biéu hién ciia su tàc dòng qua lai gifia
vàn hoà va tòn giào ó nuóc ta hien nay

49

3.1.1. Su'lan tod cùa càc già fri vàn hoà chù dao vào dui

sò'ng sinh hogt fon giào cùa dóng hào co dao

49

3.1.2. Nhi7ng fliay dói cùa càc tóchiìc fon giào fheo huàng
plìù ligp vài xu fhcphdf trién cùa vàn hoà dàn toc

52

3.1.3. Tòn giào góp phdn làni giàu thém mot so'già tri
vàn hoà dàn toc

54

3.1.4. Sifxung dòf giù'a he già fri vàn hoà chù lu'u cùa
dàn toc va fon giào

56

3.2. Mot so giài phàp nhàni góp phàn glài quyét tòt
iiiói quan he gifra vàn hoà va tòn giào phuc vu
còng cuòc dói iiiói dàt nuóc
3.2.1. Tàng cifòng noi lifc vàn hoà dàn toc

60
61

3.2.2. Thùc day qua frinii anh liKÓ'ng cùa vàn hoà dói vài
fon giào

64

3.2.3. Bào ddm quyén fifdo fin ngu'àng va khòng fin nguàng
cùa nhàn dàn

66

3.2.4. Kliuyen khich va sù'dung càc già fri vàn hoà tich afe
trong tòn giào phuc vu elio su' nghiep phdt trién
vàn hoà, pliàt trién dàt nifàc

69

KÉTLUÀN

72

DANH MUC TÀI LIÉU THAM KHÀO

75


MÒDAU
/ . Tinh càp thiét cùa de tài:

Khóng phài ngc^u nhien khi tó cinte UNESCO phàt dòng. "TliAp ky quoc té

pluit trién van hoà" lAp tire dirgc ca the giói van minh hiTcfng ung. Co the do nhiéu

nguyèn nliAn, nlurng có't loi cùa vA'n de là sau nhiéu tliAp ky phàt trién Iheo mó hìnli

lA'y tàng triròng kinh té' làm thiróc do chù yé'u da dira tói nhiéu hAu qua nghiém trong,

va nhu cfiu lioàn fhién cuòc song luong lai da bugc loài ngiròi phai co càch nliìn cliAn

thirc han ve vai trò cùa van hoà. Bòi vAy, van hoà "ngày hòm qua mói chi là mot thù

trang tri, nay là nén tàng va linh hón cùa cugc phiéu luu cùa con ngiròi" [50,35J.

"Cuòc phiéu luu" ay chàc chàn se dcn dirgc bcìi bó phón vinh va phàt trién né'u bici

gat bò nlìUng yé\i tó phàn van hoà, dòng (liói pliàt huy dirgc sire manh long hgp cùa

làt thày càc thành tó vàn hoà cung nliir nliung già trj van hoà liém fin trong tAÌ cà càc

linh virc cùa dói song xà ligi. Vi vay, van de bure thiét dat ra là phài nghicn cùu su tàc

dòng qua lai gifra van hoà va càc ITnh virc khàc nhau cùa dòi song xa ligi, trong dò ce

tòn giào - mot ITnh virc phóc tap va tàc dòng khòng nhò tói tién trình lich s.vx nhA
Ioai.

Nghién cóu sg tàc dòng qua lai giua van hoà va tòn giào se góp phàn vào viec

nliAn dien càc yéu tó càn trò buóc tién cùa van hoà cung nhu tìm kiéin nhfrng iihAii

lo cho su phàt trién. Diéu dò càng co y ngliTa càn Ihié'l klìi tìnli hình tòn giào Irèn the
giói va trong nUóc dang co nhu'ng dién biè'n r ^ phuc tap vói nhiéu xu huóng dan xen
trai ngirgc nhau. Tòn giào suy giàm ò ndi này nhu'ng lai già tang noi khàc; ben cani
nhùng tòn giào lón co tàm vóc the giói xuA't hién nhiéu hien tugng "tòn giào mói'

ma trong so dò khòng ft hién tugng phàn van hoà, phi nhAn tfnh; ròi hien tugng th€
tue hoà, dAn toc hoà cùa càc tòn giào ...
TA't cà nhung dién bién dò tao nén bue tranh tòn giào da dang ve chùng Ioai
phong phù ve màu sAc va da chiéu ve khuynh huóng vAn dòng, bién dói.

Cung tùf dò, xuAl hién nhiéu càch ly giài, dành già khàc nhau ve hién tugn^
tòn giào va vai trò cùa iió. Trong boi cành nhu vAy, nghién cuu '\Si/ tdc dgng qua la

giil'a vàn hoà va tòn giào'' góp phàn vào viec hiróng tói mot cài nhìn toàn cuc dói vó
bue tranh tòn giào ciìng nhu xu huóng tA't yé\i cùa nò. 0 Vict Nam, trong bòi cani


Dang va NhAn dAn ta dang ra sóc tién hành su nghiép xày dii'ng va phàt trién niòf nén
vàn hoà tién tien, ddm dà hdn sàc dàn toc, viec nghién citu su tàc dòng qua lai giua
van hoà va càc ITnh vuc cùa dói song xa ligi, trong dò co tòn giào là nhiém vu càp
thiét dat ra cho còng tàc nghién ciru ly luAn. Bòi vi, mot trong nhCrug nguyén nhAn
dàn tói nhung mat yéu kém cùa van hoà nuóc ta hién nay, nhu Dang la dà xàc dinh
là: "Còng tàc nghién citu ly luAn chua làm ro nhiéu vA'n de co lièn quan dén van hoà
trong qua trình dói mòi, trong viéc xàc dinh nhung già trj truyéii tliÓng cung nhu he
già trj mói càn xAy dung, trong viec Xù ly cdc mai quan he giila truyén thóng va
hién dai, dàn toc va quóc te, vàn hod va chinh tri, vàn hod va kinh /Khào sàt ''Su'tàc dòng qua lai giu'a vàn hod va fon gido'\ luAn vàn này góp phàn vào
ca so ly luan chung cho chién lugc vàn hoà cùa Dang ta hién nay.
2. Tinh hình nghién cùu de tài:
Ve càc ITnh vuc vàn hoà va tòn giào da co nhiéu còng trình nghién ciru; chang

han ve vàn hoà co: ''Viet Nani vàn hod su cuong' cùa hgc già Dào Duy Anh (Mué
1938), ''Pligm vi tliifc tón cùa vàn hod va vàn hoc'' (Tién sT Dò Vàn Khang, Tap chi
vàn hoà - nghé thuAt, so 5, 1994); ''Khdi niem va quan niem ve vàn hod'' (Vièn Vàn

hoà xuàt bàn, 1996), 'Wàn hod Vief Nam va càch tiep càn mai" cùa GS. Phan Nggc
(Nxb Vàn hoà - thòng tin, 1994). Ve tòn giào, Màc - Ang ghen. Le Nin va Ilo Chi

Minh de cAp dén rA't nhiéu trong càc tàc pham cùa mình. Ly luan ve tòn giào dà trò
thành mot trong nhung bò phàn quan trgiig hgp Ihành chù ngliTa Màc.
Càc hgc già tu san cung dóng góp nhiéu còng trình ve tòn giào nhu: Duy

khem vói tàc phc^m: ''Dinh nglna ve hién fu'o'ng tòn giào va ve fon giào"; Lam bé vói
"Thdp Dabel dinh nghìa ve fon giào" v.v.. Ò trong nuóc cung da xuàt hien nhicu
còng trình nghién cuu ve tòn giào co già tri. lYong mot so còng trình chuyén biét
nhu vAy, su tàc dòng qua lai giiJa vàn hoà va tòn giào dugc de cAp tói vói nhiìng mire
dò, góc nhìn kliàc nhau. Ngoài ra con co mot so it còng trình de cAp trirc tiép tói inòt
vài phuorng dién biéu hien su tàc dòng qua lai giua vàn hoà va tòn giào, chang han
bài: "Dao dii'c va dao due fon giào nhìn fu góc dò triet hoc" cùa GS. Nguyén Hiìu
Vui (Tap chi Iriét hgc, so 4-1995); "Vai fra xà hai cùa tón gido a Vief Nam hién
nay" (Ho Trong Hoài, Luan àn PTS Triét hgc, Dcii hgc Tóng ligp Uà Noi, 1994); bài


"Tón gido fin ngifo'ng frong dòi song vàn hod hién nay" cùa POS Dò Quang Hung
(Tap chi Còng san, so 15, 1999) v.v...
Khào sàt càc còng trình ve vàn hoà, tòn giào va su tàc dòng qua lai giiia vàn
hoà va tón giào, chùng ta thày co rA't nhiéu y kién khàc nhau, tuy thuòc vào quan
diém, góc nhìn cùa mòi nhà nghién cùu. Ve tóng thè co thè khài quàt thành nhung
nhóm y kién nhu sau:
Thu' nhd't, Xu huóng xem vàn hoà va tòn giào là hai hién tugng dói lAp nhau,
luòn xung dot tlieo khuynh huóng Ioai trìr nhau. Xu huóng này thuóng thA'y ò nhiìng
nhà vò thàn chù ngliTa cuc doan. Ho cho ràng, de phàt trién van hoà càn phài xoà bò
tòn giào ma khòng tinh dén diéu kién Ijch su cu the va nhu càu tAm linh cùa quan
chùng nhAn dAn.
Thù hai, nhóm y kién cho ràng tòn giào là "hat nhAn", thAm chi là "bàn thè"

duy nhàt cùa vàn hoà, do vay tàc dòng cùa tòn giào dói vói vàn hoà là mang tfnh quy
dinh. Hay noi càch khàc, tòn giào quyét dinh qua trình bién dói cùa vàn hoà con vàn
hoà chi làm phong phù cho hình thùc biéu hién cùa tòn giào ma Ihòi.
Thu' ha, nhóm y kién cho ràng vàn hoà là mot "Dai he thóng" mot tóng thè
song dòng nhiéu mat, co pham vi thuc tón trong mgi ITnh vuc cùa dói song xà hòi,
con tòn giào là mot tiéu he thóng kién trùc thugng tàng xà bòi, mot "phùfc hgp da
ngliTa" nhu: su kién licli su, su kién xà ligi, su kién lAm ly, su kién vàn hoà [36; 5lOJ [74,531. Trong su tàc dóng qua lai giùa vàn hoà va tón giào ihì tàc dòng cùa vàn
hoà mang tmh quy dinh. Bàn thAn tón giào vói tu càch là mot "su kién vàn hoà",
cijng anh huóng, xAm thA'u vào càc thành tó thuòc càu trùc vàn hoà. Dùrng trèn quan
diém cùa chù ngliTa Màc - Le Nin, tu tuòng Ho Chf Minh, luAn vàn kc thùa dòng
mach tu tuòng này, dóng thói huóng tói viec nghién cuu mot càch ca bàn va toàn
dién han ve m tàc dòng qua lai giua vàn hoà va tòn giào.

3. Mite dìch va nhiém vu cùa luan vàn.
3.1. Muc dìch: Trèn ca so ly luan cùa chù nghTa Màc - Le nin va tu tuòng
Ho Chi Minh, luAn vàn nhàin làm io su tàc dòng qua lai giua vàn hoà va tòn giào
cùng mot so biéu hien cùa su tàc dòng dò ò Viet Nani hién nay va de xuàt mot so
giài phàp xir ly mói quan he giua chùng.


3.2. Nhiém vu: De thuc hién muc dfch tién, luAn vàn co nhiém vu:
- Khài quàt bàn chA't cùa vàn hoà va tòn giào.
- Góp phàn tìm hièu mot so phuang dién ca bàn cùa su tàc dòng qua lai giùa
vàn hoà va tòn giào.
- Buóc dàu khào sàt biéu hién cùa su tàc dòng (jua lai giua vàn hoà va tòn
giào ò Viet Nam giai doan hién nay va de xuA't mot so giài phàp nhàm xu ly mói
quan he giua chùng.
4. Phuang phàp nghién cùu cùa luan vàn:
Luan vàn su dung phuang phàp cùa chù ngliTa duy vAt bién chù'ng va duy vat
lich su: phuang phàp lo gic, phuang phàp lich su va két hgp hai phuang phàp do,

phuang phàp tiép cAii he thóng - cA\i trùc, phuang phàp phAn tfch - tóng hgp.
5. y nghìa ly luan va thuc tién cùa luan vàn:
5.1. Ve pliuWig dién ly luan:
- Luan vàn he thóng hoà khài niem, quan niem ve vàn hoà va tón giào, trình
bay khài ciuàl quan diém cùa chù nghTa Màc - Le nin va tir tuòng Ho Chf Minli ve
bàn chat cùa vàn hoà va tón giào.
- Luan vàn góp phàn làm sAu sàc ihèm nhAn tinte ve su tàc dòng qua lai giùa
vàn hoà va tòn giào, cung nhu góp phàn vào viec xAy dung ca so ly luAn ve phép
bién chung cùa qua trình phàt trién vàn hoà.
5.2. Ve phuang dién fhifc tién:
- LuAn vàn dóng góp vào ca so ly luAn cho viéc xu ly mói quan he giùa vàn
hoà va tòn giào trong thuc tién ò nuóc ta hién nay.
- Luan van co thè làm tài lieu tham khào cho còng tàc nghién cùu giàng day
ly luan ve vàn hoà va tón giào, .
6. Két càu luan vàn:
Ngoài càc phàn mò dàu, két luAn, danh muc tài lieu liiam khào. Luan vàn
dugc két cau thành 3 cliuang vói 6 muc, long so Irang Luan vàn là 81 trang va
99 tài lieu tham khào.


CHUONG 1
BÀN CHAT CÙA VÀN HOÀ VÀ TÓN GIÀO
LI. Bàn chat cùa vàn hod.
Vàn hoà là hién tugng xa bòi rat phuc tap, xuA't hién cùng vói su xuàt hién
con nguói va gàn bó hùu ca vói su pliàt Irièn cùa Ijch su nhAn Ioai. Vàn hoà do con
nguói sàng tao ra nhung trèn mot phuang dién nhàt dinh, cung co thè nói vàn hoà
sàng tao ra con nguói. Bòi chi khi sàng tao ra vàn hoà, song trong mòi truóng vàn
hoà va tiép thu già trj vàn hoà thì con nguói mói xàc lap dugc Ijch su rièng cùa mình
trong giói tu nhién. Mac dù vàn hoà rat gàn gùi, va thàm chi là màu thjt cùa su phàt
trién con nguói - xà bòi nhung viéc nhAn thùc sAu sàc, va day dù ve nò là cà mot qua

trình rat lAu dai. Cho dén nay, dà co nhiéu quan niem, phàn ành nhùng góc dò, càp
dò nhAn tliùc khàc nhau ve vàn hoà. Tuy nhién, nhùng cuóc tranh luAn xung quanh
vàn de bàn chat cùa vàn hoà vàn con rat sòi nói. Trong boi cành dò, viéc cu thè hoà
va làm sàng tò khài niem vàn hoà càng Irò nén càn thiét. Bòi vi, chi khi nàm dugc
bàn chat vàn hoà, chùng ta mói co ca so de tiép lue nghién cùu su tuang tàc giùa vàn
hoà va tòn giào (cùng nhu nhùng vàn de khàc cùa ly luAn vàn hoà).
De co cài nhìn tóng quàt ve vàn bòa, truóc hét càn khào sàt qua trình hình
thành khài niem này.
7.7.7. Qua trình hình thành va phàt trién khài niem, quan niem ve vàn

hoà.
Khài niém "vàn hoà" manh nha tu rat som, cà ò phuang Dòng va phuang TAy.
Khóng Tu, tir thè ky VI truóc còng nguyén, dà tiìng dùng thuAt ngù "vàn" (vàn trj)
de chi net dep, net tot ma con nguói tao ra; sau dò dugc TuAn Tu giài thfch ihém
"vàn" là "cài nguy", tue là cài dugc bién cdi bòi con nguòi. Ò phuang Tay, ngù
nghTa góc cùa thuAt ngù "vàn hoà" xuàt phàt tu chù Latinli "Cultura" va "Cultus"
nghTa là canh tàc, trong trgt va vàn hoà dugc hièu là su gieo trong tinh thdn (cullura
animi).
Cùng vói su phàt trién cùa lich su va nhAn thùc cùa nhAn Ioai, y nghTa cùa
thuAt ngù "vàn Jioà" dugc mò ròng thém mài. Nhà triét hgc duy vAt Anh Ph.ràngxi


Bè can (1561 - 1626) hièu Cultura Animi là su tién bó, này nò tri thùc. Tòmàt Hóp
xa (1588 - 1679) cùng xem su day dò truyén dat tri thùc là su gieo tióng tinh thàn.
Tién xa han nùa, trèn con duóng nhAn thùc khoa hgc, Pu phe dóp, nhà nghién cùu
nguói Due dà nhAn thA'y y nghTa ròng lón cua khài niem vàn hoà. Ong cho ràng vàn
hoà là toàn bò nhùng gì do boat dòng xà ligi cùa con nguói tao ra, vàn hoà là cài dói
lAp vói trang thài tu nhién [26,941. Dén thói khai sàng, Vòn te (1694 - 1772), nhà
vàn, nhà triét hgc Phàp va Do hoii vòn Héc de (1774 - 1803) dà xàc lAp nguyén ly
cho ly luAn vàn hoà. Còng lao cùa Héc de rat lón vi làn dàu tién trong lich su, óng dà

khài quàt toàn bó tri thùc nhAn Ioai va trình bay vàn hoà nhu là két qua cùa su phàt
trién. Ong nói "Nguói, trèn dòng chày Ijch su cùa mình, xuA't phàt tu tu nhién, tién
buóc tu do trèn con duóng cùa vàn hoà".
Truóng phài triét hgc duy tAm Due dành dàu mot buóc phàt trién ly luAn ve
vàn hoà. Nhà triét hgc Imanuen Canta (1724 - 1804) xem vàn hoà là su phàt trién,
bòc lo càc khà nàng va sue manh thién bc\m cùa con nguói. Nhà bién chùng lòi lac
PIi. Héghen (1770 - 1831) cùng co nhiéu dóng góp cho ly luan ve vàn hoà. Ong dà
dàt ra bang loat vàn de ve: mói quan he qua lai giùa nhAn càcli va vàn hoà, chùc
nàng vàn hoà chung cùa lao dòng, su kélliùa va phàt Iricn vàn hoà, tfnh phó quàt cùa
qua trình xà bòi - vàn hoà v.v... Tuy nhién, do bi han che bòi quan diém duy tAm,
òng dà xem qua trình vàn bòa chi là qua trình "Tinh thàn chiém ITnh thè giói de tu
thuc hién, tu trién khai mình". Mac dù vay, nhùng vàn de nìà òng dat ra cùng nhu
phuang phàp bién chùng ma òng su dung dà co tàc dung to lón trong viec nhan thùc
bàn chA't cùa vàn hoà.
Trong Ijch su khoa hgc, khài niém va quan niem ve vàn hoà tiìng buóc dugc
xàc lAp va phàt trién, song phài dén thè ky XX ibi vàn hoà mói Irò thành dói tugng
cùa khoa hgc chuyén biét: Vàn hoà hgc. Thói diém ra dói cùa vàn hoà hgc là nàm
1855, khi Klem xuA't bàn cuón "Khoa hgc chung ve vàn hoà" (2 tAp); trong dò òng
trình bay su phàt sinh, phàt trién cùa Ijch su nhu là Ijch su cùa mot ca thè vàn hoà
thóng nhA't. Cùng khoàng thói gian dò, E.B.Tylo (1832 - 1877) dà xuAÌ bàn cuón
"Vàn hoà nguyén tliùy" (Primitive culture) ò LuAn dòn (1871) dành dàu su ra dòi
cùa truóng phài "NhAn hgc vàn hoà". Trong cuón sàch này, Tylo dóng nhàt vàn hoà


10

vói vàn minh va óng miéu tà vàn hoà hoàc vàn minh nhu là "mot toàn thè phùc hg|^
bao góm tri thùc, tin nguang, nghé thuat, luAn ly, luAt phàp, phong tue va tal thay
nhùng nàng lue khàc va nhùng tAp quàn khàc ma con nguói dal dugc vói tu càch là
thành vièn xà bòi" 19,43]. Màc dù djnh nghTa cùa Tylo con mang nàng lùih mò tà

nhung nò là tién de ly luAn cho su xuàt hien nhùng quan niem vàn hoà sau này. Cùng
vói su phàt trién va phAn ngành sAu sàc trong khoa hgc xà bòi, vàn hoà Irò Ihành dói
tugng nghién cùu cùa nhiéu mòn hgc. Càc nhà vàn hoà hgc nhìn chung nghién cùu
vàn hoà duói càc góc dò: tAm ly hgc, dAn toc hgc, dAn toc chi, nhAn hgc càu trùc, xà
hói hgc ... va co cà su nghién cùu lièn ngành. Ngay khi dùng trèn góc nhìn cùa cùng
mot khoa hgc Ibi hg cùng co nhùng quan niém rat khàc nhau ve vàn hoà. Do vay, dà
co su bùng nò càc djnh nghTa vàn hoà ma nguói la chi co tlié lap hgp theo nhóm chù
khòng the liét ké day dù, chi tiét tùng djnh nghTa. Chang han, theo su thóng ké trong
"Tu dién triét hgc" (tiéng Nga, do Staemman chù bién) thì trong giói nghién cùu
phuang TAy co tói 12 nhóm djnh nghTa ve vàn hoà. [33,97-98],
1. Djnh nghTa mang Inih chat miéu tà ma Tylo là dai biéu.
2. Djnh nghTa mang tinh chat Ijch su - nhàn manh vào su ké tue càc di san xà
bòi:
"Vàn hoà bao góm càc qua trình ké thùa ve ky thuat tu tuòng, tap quàn va già
trj"(Malinòxky)
3. Djnh nghTa nhàn manh vào nép song xà bòi:
"Vàn hoà là toàn bó nép song dugc xàc djnh bang mói truóng xà bòi va thòng
qua càc cà nhAn vói tu càch là thành vièn cùa xà bòi ày" (Còlinehécgó),
4. Djnh nghTa nhAn manh vào phuang thùc ùng xù:
"Vàn hoà là càc già trj vAt chat va xà bòi cùa nhóm nguói, càc ibiét che
phong tue va phàn ùng trong càch ùng xù cùa hg" (Tòmàtxa).
5. Djnh nghTa nhàn manh mal hgc tap, giào due:
"Vàn hoà là lói song ma con nguói hgc tap dugc chù khóng phài là su ké thùa
sinh hgc" (R.Bénédiè).
6. Djnh nghTa nhàn manh vào su tlifch ùng cùa con nguói vói mòi truóng lu
nhién:


Il

"Vàn hoà là nép song, là su thfch ùng dàc biét cùa con nguói vói mói truóng
tu nhién va càc nhu càu kinh lé'^' (Danxi).
7. Djnh nghTa mang tfnh chat di truyén xà bòi, nhàn manh vàn hoà là càc san
phàm sàng tao:
"Vàn hoà là làt cà nhùng gì do con nguói san xuàt ra: còng cu, biéu trung,
thiét che, boat dòng, càc quan niém tfn nguang do là nhùng san pliAni nhAn tao va
dugc truyén dat tu théhé này qua thè he khàc" (Plonxom).
8. Djnh nghTa nhàn manh khfa canh tu tuòng:
"Vàn hoà là dòng thàc tu tuòng, xuyén tu cà nliAn này sang cà nhAn khàc
thòng qua càc hành dòng biéu tugng, càc tu hoàc qua bàt chuóc" (Phòtódò).
9. Djnh nghTa nhàn manh cuc già tri cùa vàn hoà:
"Còt tru cùa vàn hoà là già trj. Gfa trj ca bàn cùa phuang TAy co dai cùng nhu
hién dai là tu tuòng tu do" (A.vèba).
10. Djnh nghTa nhàn manh vào y nghTa cùa he thóng biéu tugng:
"Vàn hoà là c a c h e cùa càc hién tuang, vAt thè, hành dòng tu tuòng, càin xùc.
Ca che này dugc tao ra nhó viéc su dung càc biéu trung hoàc phu thuòc vào biéu
trung dò" (K.hite).
11. Dinh nghTa nhàn manh càu trùc cùa vàn hoà:
"Vàn hoà bao góm càc sàng tao hoàc nhùng dac diém vàn hoà tfch hgp lai
trong mot he thóng nhiéu cA'p dò lièn két khàc nhau giùa càc bò phAn. Nhùng dàc
diém vat chat hoàc phi vat chat dugc tó chùc lai xung quanh su thoà man càc nhu
càu ca bàn cùa con nguói. Chùng lao ra càc thiét che vàn hoà hgp thành bai nhAn cùa
vàn hoà. Càc thiét che vàn hoà lièn he qua lai vói nhau duói hình thirc mot mò hình
dan nhàt cho mói xà boi" (Orabèc va Nincóp).
12. Djnh nghTa mang tfnh chat diéu khièn hgc, nhàn manh khfa canh thòng
tin cùa vàn hoà;
"Vàn hoà là toàn bó thóng tin khóng bé di truyén sinh vat, là mgi bién phàp
nhàm tó chùc va bào ve thóng tin" (lu.Lalman).
Nghién cùu càc nhóm djnh nghTa này, mot dac diém de nhAn tliA'y là cluing
thuóng chi mói khài quàt dugc mot vài thuòc Inib, ihAm chf mot vài biéu hién cùa

12

Vàn hoà. Cùng càn phài thùa nhAn ràng, su da dang trong quan niém ve vàn hoà
khóng chi co ò càc nhà nghién cùu tu san. Ngay càc nhà Màc xft hién dai, màc dù
déu xuAÌ phàt lién nén tàng tu tuòng cùa chù nghTa Màc, nlurng khi de cAp dén vàn
hoà cùng co su ly giài khàc nhau. Cliàng han, Iheo thóng ké sa bó Ibi càc hoc già
Màc xft hién dai co tói sàu huóng liép cAn vàn hoà khàc nhau (|33,98I va dén nay,
con so djnh nghTa vàn boa dà lén dén bang tram. Su phong phù da dang cùa càc dinh
nghTa ve vàn hoà mot mat giùp chùng la hièu dugc tfnh da dang cùa vàn hoà, nlurng
mài khàc lao nén mot bue man bao phù dói lugng, khicn nguói ta de lac lói trong khi
nghién cùu bàn chat cùa vàn hoà.
De hièu va chiéTn ITnh dói tugng vàn hoà trong lu duy mot càch toàn dién va
sAu sàc lìofn, chùng ta càn phài nghién cùu quan niem cùa càc nhà kinh dién Màc xft
ve vàn hoà. Mói mat, quan niem do co ca so vùng chàc là chù nghTa duy vai bién
chùng va chù nghTa duy vat Ijch su. Mal khàc bàn than C.Màc - Ph.Ang ghen va V.l
Le nin cung tùng bàn dén vàn hoà trong he thóng ly luan cùa mình. Vói su nhìn
nlian nhu vay, chùng ta di vào khào sàt quan niém Màc xft ve bàn chat cùa vàn hoà.
1.1.2. Quan niém Màc - xit ve bau chat cùa vàn hoà.
C.Màc - Ph.Angghen khòng dira ra mot djnh nghTa hoàn chinh nào ve vàn boa
song nhùng lién de ma càc óng xàc lap nén cung nhu nhùng luan diém ma càc òng
dà trình bay cho phép chùng ta hièu dugc dàc trung va eòi nguón sàu xa nhàt cùa nò.
Vói quan diém duy vai Ijch su, C.Màc-Ph.Angghen cho ràng nguón góc, nén tàng
cùa Ijch six là lao dòng cùa con nguói, trong do quan trong nhA't là lao dòng san xuàt
vài chat; qua trình con nguói sàng tao nén Ijch su bang lao dòng cùng là qua trình
sàng tao nén vàn hoà. Do vAy, theo càc óng, vàn hoà co nguón góc lù lao dóng.
difilli lao dóng dà làm phàt lo mot diéu bel sue quan trong ma C.Màc ggi là "lue
lugng bàn chat" nguói [50,941. Thòng qua qua trình lao dóng, lue qua trình cài bién
tu nhién cho phù hgp vói nhu càu càu mình, con nguói dà sàng tao ra "Tu nhién ihù

hai" ghi dàu an cùa bàn IhAn con nguói. Co thè nói "Tu nhien Ihù hai" dò là tón lai
khàc cùa con nguói, bòi vay C.Màc mói kliàng dinh "Con nguói iigàm nhìn bàn ihan
mình liong thè giói do mình sàng lao ra" M9,120|. Cliùih bang vice sàng lao ra "lón
tai Ihù hai" dò ma con nguói kbàng djnh mình là chù the co y thùc, là thuc thè sinii


13

hgc - xà bòi vùa co ly tri, vùa co tinh càm, là thuc thè cao quy nhà't cùa tu nhién
C.Màc viét: "Càn cu vào mùc dò tu nhién dugc con ngirói chuyén biè'n thành bàn
chat nguói, tue mùc dò tu nhién dugc con nguói khai thàc, cài tao thì co thè xél dugc
trình dò vàn hoà chung cùa con nguói"[51,587J. Va khi con ngUói dà co tu nhién cùa
rièng mình, dén lugt nò, "tu nhién nhàn tao" dò lai tàc dòng Irò lai, boi dàp, nAng
cao bàn chA't nguói/Nói ve diéu dò C.Màc cho ràng: "mot tàc phàm nghé ihuAl, cùng
nhu mgi san phcim khàc tao ra mot còng chùng biéu nghé thuàt va co khà nàng
thuóng thùc cài dep"144,49]. Vói càch nhìn nhu vAy, C.Màc - Pb.Ajigghciucoi vàn
hoà là "Tu nhién thù hai" do con nguói sàng tao ra, thATn nhuàn, phàt lo lue lugng
bàn chAT nguói va co tàc dung hoàn thién, hoàn my con nguói - xà bòi. Bàn chat con
nguói, theo càc óng khàc bàn chat con vai bòi con ngirói biét sàng tao ra vàn hoà va
cung là sàng tao ra chinh con nguói Ihòng qua qua trình lao dòng sàng tao. Dói lap
bàn chat con nguói vói bàn chat con vài, C.Màc cho ràng: "sue vài chi nhào nan vAt
chat theo thuóc do va nhu càu cùa gióng loài nò, con con nguói thì co thè san xuàt
theo thuóc do cùa bàt cu gióng nào va ò dàu cùng co thè àp dung thiróc do Ibich
dung cho dói tugng. Do do, con nguói cùng nhào nan vài chat theo quy luAt cùa cài
dep" [49,120].
Nhu vay, nói vàn hoà là cài phàt lo lue lugng bàn chat nguói, hoàn thién hoàn
my con nguói cùng co nghTa vàn hoà co pham vi thuc tón khóng chi ò thè giói vai
ph^m ma con cà trong boat dóng sàng tao, va bàn ihAn con nguói vùa là chù thè
nhung vùa là trai tini dfch thuc cùa vàn hoà. Do dò, co thè nói vàn hoà là vàn hoà
thfim my, là cài dep biéu trung bàn chat nguói, là cài gàn lién va thè hién nàng lue tu

hoàn thién, tu phàt trién khóng ngùng cùa con nguòi. Va chinh nhó thóng qua con
nguói ma càc già trj vàn hoà dugc tfch luy, luu truyén tu thè he này qua thè he khàc
tao thành dòng chày lièn tue, thùc day xà bòi phàt trién./Co nhién, C.Màc Ph.Angghen khòng xem xét con nguói mot càch chung chung trùu tugng ma càc òng
xét con nguói vói tu càch là cà nhAn - còng dóng trong tinh Ijch su cu thè cùa nò. Bòi
vAy, nàng lue phàt lo lue lugng bàn chat cùa con nguói lai bj quy djnh bòi trình dò tó
chùc xà bòi cùa ho.


14

Nghién cùu lich su phàt trién cùa nhAn Ioai qua càc thói ky, càc òng dà phàt
hién, trong xà bòi co dói kbàng giai cA'p, con nguói va lao dòng cùa con nguói bj tha
hoà nén nàng lue cùa hg khóng dugc dién dal tu do trong boat dòng va san phàm
mình tao ra. Di sAu phAn tfch càc qua trình xà bòi cùa chù nghTa tu bàn, càc òng dà
rùt ra mot dàc diém quan trgng cùa nò là: "còng nhAn càng san xuA't ra nhiéu thì anh
ta càng co fi de tiéu dùng, anh ta càng tao ra nhiéu già trj ibi bàn IhAn anh la càng bj
mal già trj, càng bj mài ph^in càch; san phiJm cùa anh ta càng dep thì anh ta càng
xàu di, vat do anh ta tao ra càng vàn minh Ibi bàn ibAn anh ta càng gióng vói nguói
dà man" [49,113J.
Ro ràng, trong xà bòi nguói bòc lòt nguói, con nguói - chù thè sàng tao, trai
tim dfch thuc cùa vàn hoà - dà bj chà dap lén pham càch va tha hoà nhiéu mài. Tu
thuc trang Ijch su dò, C.Màc - Ph.Angghen dà di lói ly luàn ve su là't yéu ra dói mot
xà bòi tot dep han. Mot xà bòi con nguói dugc Irà lai bàn chA't co hùu cùa mình, mot
xà bòi vàn hoà co vj trf trung tàm, tue là no tham tbàu mot càch ehm muói trong tal
cà mgi ITnh vuc xà bòi.
Quan niém cùa C.Màc - Ph.Angghen ve bàn chA't vàn hoà dà dugc VI.Lenin
phàt trién mot buóc. Trong thói dai mói, do nhu càu thuc tién dal ra. V.l.Lenin dà
pIiAn tich hién tugng vàn hoà cùng nhu vai Irò cùa nò trong dòi song xà bòi, tu dò
òng rùt ra két luan: trong Ijch su xà bòi co giai càp luòn luòn tòn lai bai nén vàn hoà,
mot nén vàn boa cùa giai cA'p thóng trj va mot nén vàn hoà cùa quàn chùng nhAn

dAn. Bòi vay, theo òng, trong còng cuòc xAy dung chù nghTa xà bòi càn phàt huy nén
vàn hoà cùa quàn chùng nhAn dAn trèn ca so "phàt trién hgp quy lual cùa long so
nhùng kién thùc ma loài nguói dà tfch luy dugc duói àch thóng trj cùa xà bòi tu bàn,
xà bòi cùa bgn dja chù va xa bòi cùa bgn quan liéu" [37,361].
Phàt trién quàn niém cùa C.Màc - Ph.Angghen ve bàn chat vàn hoà, òng cho
ràng vàn hoà là muc tiéu cùa Ijch su xà hói loài nguói. Quan niém này dugc thè hién
xuyén suol trong toàn bò ly luàn cùa òng ve vàn hoà va dugc óng due kè'l thành luAn
diém "Chù nghTa còng san = vàn hoà vò san".


15

Quan niém cùa V.LLènin ve bàn chat cùa vàn hoà co y nghTa phuang phàp
luàn to lón trong viéc nghién cùu su tuang tàe giùa van hoà vói càc ITnh vuc khàc
cùa dói song xà bòi.
Qua viéc tìm hièu quan niém cùa C.Màc - Ph.Angghen va V.LLènin ve vàn
hoà, chùng ta thày càc óng xàc dinh bàn chat cùa nò thóng qua 3 mói quan bé ca
bàn.
- Quan he giùa con nguói - tu nhién
- Quan he giùa con nguói - con nguói
- Quan bè giùa con nguói va càc qua trình vàn hoà.
Trèn ca so nghién cùu ba mói quan bé ca bàn dò, càc òng dà làm lo ro nhùng
thuòc tinh chù yéu cùa hién tugng vàn hoà nhu sau:
Thù nlidf, vàn hoà là hien tugng xà bòi dàc biét bòi nò co pham vi thuc lon
ròng lón ò trong mgi ITnh vuc cùa dói song xà bòi, dóng thói no khóng dóng nhàt vói
xà boi ma chi là phuang dién mang dàc trung bàn chat nguói cùa xà bòi.
Thù hai, vàn hoà co tinh he thóng: nò là mot thuc thè dugc càu thành lù nhiéu
yéu tó, tón lai trong tfnh chinh thè, vói trang ihài chat lugng va chùc nàng rièng cùa
nò.
Thù ba, vàn hoà thuc hién chùc nàng xà bòi bang su tàc dòng tu nhiéu

phuang dién linh boat song dàc trung bòi bé tiéu chi Chàn - Tliién - My. He già trj
vàn hoà tram tfch, xAin thuc trong làt cà càc yéu tó, bò phàn cùa dói song xà bòi, xà
bòi hoà con nguói va nhàn dao hoà xà bòi.
Thù tu, vàn hoà là chinh thè cùa qua trình thóng nhàt hùu ca giùa su tiép ihii
va sàng tao, giùa càc bàn thè vàn hoà, giùa càc qua trình tao nén vàn hoà va chù thè
vàn hoà.
Tu viéc khài quàt quan niém Màc xft ve bàn chat vàn hoà nhu vày, chùng la
co thè hièu: vàn hoà là bé thóng già Irj két tinh va phàt lo lue lugng bàn chat ngirói,
dugc con nguói sàng tao ra bang lao dòng trèn cà hai ITnh vuc san xuAt vai chat va
san xuàt linh thàn nhàm phuc vu nhu càu song cùa mình dóng thói de hoàn thién,
hoàn my cà thè va cà toc loài nguói.

1.2. Bàn chat cùa tòn giào.


16

Tòn giào là hién tugng xà bòi xuàt hién som trong Ijch su nhAn Ioai. Né'u tfnh
lù khi con nguói (nguói khón ngoan) bài dàu biét chón cA't nguói chél - mot hành vi
biéu dal su tfn nguang - thì tón giào dà co qua trình Ijch su khoàng lù 50000 dén
120000 nàm. Trong qua trình lón lai va phàt trién, lón giào luòn tàc dóng, ành huóng
dén dói song xà hói trèn nhiéu phuang dién. Con nguói trong qua Irình kliàm phà tu
nhién va thè giói nói tàm cùng luòn tìm càch ly giài hién tugng này. Vi vAy, Ijch su
de lai nhiéu triét thuyét, nhiéu quan niém khàc nhau ve tón giào. Nhung lón giào là
hién tugng rat phùc lap nén viéc nhan thùc dugc nò mot càch sAu sàc va toàn dién
khòng he dan giàn. Dcn nay dà co tói khoàng 250 djnh nghTa ve tòn giào theo nhu
su thóng ké sa bò cùa nhà nghién cùu nguòi Nga LN.Joblockov [75,54].
Màc dàu vAy, cùng nhu khài niém vàn hoà, càc djnh nghTa mói ve lón giào
van con xuA'l hién. Dén nhùng nàm cuòi cùng cùa thè ky XX này, nguói ta vàn dal
cAu bòi xira cu: "tòn giào cuoi cùng là cài gì ?" [35,1 IJ. Nói nhu vAy khòng co nghTa

su nò lue cùa con nguòi trong viéc nhàn thùc ve tòn giào khóng thu dugc két qua gì.
Bàn IhAn so lirgng càc dinh nghTa lón giào trèn mot phuang dién nhàt djnh, dà phàn
ành diéu do. Dac biét, vói su ra dói cùa chù nghTa Màc nói chung, cùa ly luAn màc
xit ve tón giào nói rièng, ibi tón giào khòng con là an so luyèl dói truóc nhan thùc
cùa con nguòi. Diéu dò cùng co nghTa là muón nhAn thùc dugc hién tugng tòn giào
mot càch khoa hgc, nhàt thiét phài dua trèn quan niém màc xft ve tón giào cùng nhu
tién hành còng viéc ma càc nhà kinh dién màc xft tùng làm, dò là ké ihùa co phé
phàn nhùng quan niém ve tón giào trong Ijch su - chù nghTa vó thàn truóc Màc va cà
quan niém khàc ve tón giào trong bòi cành hién dai.
7.2.7. Quan niém ngoài Màc xit ve tón giào:
Nghién cùu quan niém ngoài màc xft ve lón giào, truóc bèi chùng la bay de
càp dén chù nghTa vò'thàn truóc Màc. Viéc nghién cùu càc quan niém cùa chù nghTa
vó thiln truóc Màc, mot mal là do chùng chùa dung nhùng già Irj khoa hgc phài ké
thùa, màt khàc giùp chùng ta nhAn thùc dùng, sAu sàc han quan nièin cùa càc nhà
kinh dién cùa chù nghTa Màc ve tòn giào.
Chù nghTa vó thàn co mot Ijch su lAu dai va ngày càng phàt trién. Ngay tu
thói co dai, dà xuàt hién nhùng tu tuòng khoa hgc ve tòn giào va pbè phàn tón giào.


17

màc dù su pbè phàn con de dàt va thuóng rai vào su thièu nhàt quàn. Vào thè ky VI
Iriróc còng nguyèn, truóng phài Lòcaiàt ò An Dò dà co chù Irirang chó'ng iiliùng két
luAn ve thè giói sièu nghiém, ve cuòc song sau khi chè'l. 0 HiLap, La Ma co dai, nhà
bién chùng lòi lac Hèracarit (540 - 480 TCN) màc dù thùa nhan su lón lai cùa chùa
nhung lai kbàng djnh khòng co bài ky lue lugng sièu nhién nào tham già vào su phàt
trién bién chùng cùa giói tu nhién. Nhà nguyèn lù luAn Démóearft (460-370 TCN)
kjch liei pbè phàn càc quan niem thùa nhAn tón lai càc lue lugng sièu nhién thóng trj
va diéu khién thè giói. Ong con cho ràng, linh hón khòng thè bài tu vi con nguói chél
di thì cà thè xàc lAn linh hón déu dugc phAn giài thành nhùng nguyèn tu. Tién thém

mot buóc, EPiquya (khoàng 341-270 TCN) dà còng khai lan còng vào tón giào co
dai va cho ràng con ngirói khòng nén sg bài truóc cài chél, cùng khóng nén tin vào
nhùng diéu huyén hoàc cùa tón giào mot càch mù quàng, ngày tha. Dàc bici,
Kxénópban (khoàng 570-478 TCN) dà co quan niém chùa dung nhiéu yéu tó hgp ly:
khòng phài lón giào sàng tao ra con ngirói, chùih con nguói sàng tao ra càc vi thàn
linh theo trf tuòng tugng va khuòn màu cùa mình.
Dén thói Phuc Hung, Cópécnfch (1474-1543), Calile (1564-1642) va Bruno
(1548-1600) dà tiép tue phàt trién tu tuòng vó thàn, chùng minh chi co mot thè giói
duy nhat, là thè giói vài chat tón lai vTnh vièn va vò lan. Bang nhùng luAn cu khoa
hgc tu nhién, càc òng dà vach tran lùih chat sai làm cùa thè giói quan tòn giào (Ki-tò
giào).
Tu thè ky XVIII, quan niém duy vài ve tón giào dà phàt trién thành trào luu,
hgc Ibuyèl lón - chù nghTa vó thàn. Trong giai doan này, dàng chù y nhàt là ciui
nghTa vò thàn cùa Phoiabàc (1804-1872) bòi nò là dinh cao cùa chù ngliTa vó thàn
truóc Màc, dóng thói là mot trong nhùng tién de Irirc tiép, quan trgng cho su ra dói
ly luan màc xft ve tón giào. XuA't phàt lù lap truóng duy vAt, Phoi-a-bàc kliàng dinh
lai quan niém dùng dàn cùa càc nhà vó Ibàn truóc dò, ràng lón giào là do con nguói
sàng lao nèn, Ong di sAu phAn tfch hién lugng tòn giào ve mal tAm ly, ve mal nhAn
thùc luAii, lù dò rùt ra "bàn chA't dac thù" cùa no. Theo òng, bàn chat con nguói co
hai ihuóc tnib ca bàn là trf tuòng tugng va tinh cani le Ihuòc. Nhó bai thuòc tfnh này
ma bàn chat con nguói khàc bàn chat con vAt va con nguói Irò thành thuc the cao
OAl HOC -J'IOC 0\/
TRlJNG'^\MT,'0;'^r'N

^^u:.


18

quy nhA't trong giói tu nhién. Nhung vi co oc tuòng tugng va tinh càm le lluiòc, còng

vói su ngu dot, su bài lue trong viéc giài thfch niém lianh phùc va nói bài haiih cùa
cuòc dói, con nguói dà tuòng lugng ra càc lue lugng sièu nhién chi phói cuóc song
cùa hg. Hg khóng bé biét ràng ihàn tbànli là do mình tao ra, va nhùng "plifim chat
sièu nhién" cùa òng thàn chang qua chi là long mong muón, tinh càm, y thùc cùa
mình gùi gàm vào dò. Trong tàc pbAm "Bàn chat dao Ki tò" ra dói nàm 1841,
Phoiabàc viét; "Con ngirói suy ngliT ra sao, lAm lU thè'nào thì Ihugng de cùa nò dùng
nhu vày: con ngirói co bao nhiéu già trj Ibi thugng de cùa nò cùng chi co bay nhiéu,
khòng bau. Y thùc ve Ihugng de là su' tu y thùc cùa con nguói, su nhàn thùc thugng
de là su tu nhan thùc cùa con nguói. Tu thugng de co thè suy ra con nguòi va lù con
nguói co thè suy ra thugng de, day chùih là tinh thàn, là tàm hón cùa con ngirói, va
cài ggi là linh thàn là lAm hón, trai lim con nguói, day chnih là thugng de: thugng de
là cài ben trong dà dugc phai bay, là cài tu thàn dà dugc biéu hién cùa con nguòi, lón
giào là su véli mò trang trgng nhuìig kho tàng kn dàu cùa con nguói, là su thùa nhan
nhùng y nghTa thàm kfn nhàt, là lói thù nhan còng khai nhùng bf mal tinh yéu cùa
con ngirói" f87,l03]i va "tòn giào là su tu y thùc dàu tién, va là su tu y thùc giàn tiép
cùa con nguòi", "tón giào là bàn chAÌ con tré cùa loài ngUÓi, nhung dùa tre lai ihày
bàn chat cùa minh, tue con ngirói - ò ngoài mình"[8,104].
Nhu vAy, theo óng, tón giào chùili là bàn chat cùa loài ngirói dugc kliàcli quan
hoà mot càch tu phàt, trò thành cài xa la, dói lap va thóng Irj con nguói.
Quan niém cùa Phoiabàc ve lòn giào co nhiéu diém hgp ly, 0 mot chùng mire
nhàt djnh, nò dà làm lo ra nhùng Ihuòc tùib dàc thù cùng nhu nguón góc tàm ly va
nguón góc nhan thùc cùa tòn giào. Tuy nhién, do càch nhìn sièu hình, quan niém cùa
óng con co nhiéu han che va cuòi cùng dà khòng tranh khòi rai vào chù nghTa duy
tàm. Diéu dò thè hién ò cho: Phoiabàc dà khòng nhan ihA'y ca so kinh té - xà bòi cùa
su này sinh va tón lai cùa hién lugng lòn giào. Ong bugc phài tìm nguón góc cùa tòn
giào lù trong bàn chat con nguói va quy bàn chat tòn giào vào bàn chat con nguói,
cài bàn chA'l dugc òng biéu nhu là tnih "loài", tfnh phó biè'n nói tai, cAm, gàn bó mot
càch thàn tuy tu nhién dóng dào càc cà nhan lai vói nhau" [44,1 1]. Khóng nhan thày
bàli chat xà bòi cùa tón giào, òng jiliài thùa nhan tòn giào là mal hùu ca trong bàn

19

chA't nguói, tón lai vTnh vièn cùng con nguói. Dò là ly do óng di dé'n két luan: "càc
thói dai cùa loài nguói chi khàc nhau bòi nhùng Ihay dói ve phuang dién tòn giào"
[47,4181. Dò là két luan duy lAm, "hoàn toàn sai làm", nhu Ph.Angghen tùng nhan
xét [47,4181. Lógfc cùa càch lAp luAn siéu hình cùng dà dàn Phoiabàc rai vào cài ho
thàn hgc khi óng cho ràng càn tao ra lón giào mói, lón giào tinh yéu. Nhùng han che
cùa Phoiabàc cùng nhu cùa tal cà càc nhà vò thàn truóc dò dà dugc C.Màc Ph.Angghen phé phàn va khàc phuc triét de.
Nghién cùu quan niém ngoài Màc xft ve tón giào con phài de cAp tói quan
niém cùa càc hgc già tu san hien dai. Diéu dò giùp chùng ta càng co diéu kién dói
chiéu va nhAn chAn tfnh uu viet cùa quan diém màc xit ve tón giào. Han nùa, bàn
IhAn nhiéu luan diém trong quan niém cùa càc hgc già tu san hién dai khóng phài là
khóng co già trj khoa hgc. Ve bàn chat lòn giào, càc hgc già tu san hién dai quan
niem rat khàc nhau. Tlieo Yvalambé, cho dén nàm 1983, dà co ft nhàt 30 hgc già lu
san nói liè'ng dira ra djnh nghTa rièng ve tón giào [ 87,170-171-172].

TYLOR(1871)
Nhùng vai thè thàn linh
(spiritual beings)
(VVEHKE)(1922)

DURKHEIM (1912)

Quan he vói nhùng thè lue

Cài linh thiéng/cài tran

O ITO (1923)

sièu nhién

tue (sacre/profane)

Cài sièu linh

(rapport aux puissances

càc giào duóng (eglises)

(le "numineux")

"surnalurelles")

RADCLIFFE-

WACII (1944)

BROWN

Cài linh Ihièiig

1939

DAVIS (1948)

(theacred)

"Càc Ughi le", su phu

Hoà nhap xà bòi

Ihuòc ("rituais".

(social integration)

dépendances).
PARSONS
(1944-1951)


20

TrAt tu siéu nhién
(supernatural order)
ành huóng ca bàn
(fundamenlal hearing)
BOUQUET (1953)

NOTTINGHAM

Nhùng thuc thè phi nhAn

(1954)

(no-humain entiles)

Ca so cùa lièn bé xà bòi
(fondemenl du lien

EVANS-PRITCIIARD

social)

(1956)

TILLICH

Xem Tylor

Nói lo tói thugng
(ultimate concern)

FIETII (1959)

WACII (1958)

Nhùng thuc thè hay lue

Tlurc té tói thugng

YINGGER (1957)

lugng phi nhAn

(ultimate realily)

Nhùng vàn de tói

HORTON (1960)

cài Ihiéng liéng (the

thugng (ultimate

Xem Tylor

sacred)

problems)

GOODY (1961)

BELLAN (1964)

Nhùng thuc thè phi nhAn

Nhùng hình thài biéu

(non-human agencies)

trung /diéu kién sinh
tón tói thugng
(symbforms/ult.cond.
ofexist).
GEERTS (1966)

SPIRO (1966)
VAI thè siéu nhAn
(supeibuman beings)

He thóng biéu trung ...

PARSONS (1966)

(symbol ic.system,elc).

Thuc tè tói thugng

BERGER (1967)

(ultim.realily)

Cài linh ibiéng, y nghTa

LUCKMAN(1967)

ca bàn

Thè giói quan (World

(sacred rund mcanings)

vievv)


21

BELLAII(1967)
Tón giào còng dAn

(civil leligion)
COLEMAN (1970)
ROBERTSON (1970)

Diéu kién sinh lón tói

Cài duy nghiem/cài siéu

thugng (ull.cond.ot

nghiém (empirical/super -

exist).

empirical)

LUCKMAN (1977)

BERGER (1974)

Giàm thièu su khòng

HILL (1973,1980)

chàc chàn

Cài duy nghiéni/eài sièu

(réduction de

nghiém (1973)

rincerlilude)

(empir-super empir)
Thè giói hùu hình/thègiói
vò hình
(1980)(tangible/invisible
world)

SCHMID (1979)

WILSON (1976-1982)

Con duóng cho tal cà

Cài siéu nhién (extra-

(the way of the whole)

natural) mot tap hgp càc

KHERERvà HARDIN

tiéu chi (batterie de

(1985)

critères) (1989)

Nhìn vào bang thóng ké cùa Yvalambé chùng ta co thè rùt ra mày nliAn xét
sau
77//^ nhdf, càc djnh nghTa ve tón giào cùa càc hgc già tu san rA't da dang va
phong phù. Càc djnh nghTa này hoàc nhàn manh dén chùc nàng cùa tón giào hoàc co
hiróng dén viéc tìm kiém mot "bàn thè" chung cùa lón giào.
Thù hai, càc hgc già tu san nhìn cluing thóng nhàt vói nhau ò mot diém, dò là
de cao y nghTa lói Ihugng cùa lón giào.


22

Trong so nhùng hoc già tu san co su kién giài khà sàu sàc ve tón giào, nói lén
hai dai biéu dò là M.Véba va E.DuyKhem (1858-1917).
M.Vèbcy xem lón giào là su quan bé vói nhùng thè lue siéu nhién; con
EDuykhem dinh nghTa: "Mot tòn giào là mot bé thóng co két nhùng tfn nguang va
nhùng Ihuc hành co lién (pian vói càc su vAl ihiéng liéng, lue là nhùng su vAl làcli ra,
bj càm doàn, dò là nhùng lui nguang va thuc hành thóng nhàt lAl cà nhùng ai tin theo
thành mot còng dóng linh thàn ggi là giào bòi" [87,154] Dóng góp cùa nhùng quan
niém này là ò chò phàn nào làm lo ra bàn chat tón giào thóng qua vai trò cùa nò
trong dói song xà bòi. Tuy nhién, do de cao qua mùc vai trò xà bòi cùa tòn giào ma
bau hét càc hgc già tu san déu di lói quan diém duy lAm trong khi ly giài bàn chA'l
tòn giào.
7.2.2. Quan niém Màc xit ve hdn chat fon giào.
Trèn lap truóng cùa chù nghTa duy vai bién chùng va chù nghTa duy vAt Ijch
su, càc nhà kinh dién cùa chù nghTa Màc dà ké thùa co pbè phàn quan niém cùa chù
nghTa vò thàn cu, dac biét là chù nghTa vó thàn cùa Phoi-a-bàc, lù do dira ra càch
kién giài mói, khàc ve chat vSO vói tal cà càc quan niém ve lón giào Irong Ijch su.
Khi xem xét Ijch su xà bòi nói cluing, hién tirgng lòn giào nói rièng, càc òng
khóng Xuàt phàt lù y niém tón lai dàu dò trèn thugng giói hoàc lù con nguói trùu
tugng nhu Phoiabàc cjuan niem. Nguge lai, càc óng xuàt phàt tu con nguói hién thuc,

con ngirói trong tóng hoà càc mói quan he cùa hg, trong qua trình dói song vai chat thuc tién cùa hg. C.Màc-Ph.Angghen kbàng djnh: "Chùng ta xuàt phàt lù nhùng con
nguói dang hành dòng, hién thuc va chùih là xuàt phàt tu qua trình dói song hien
thuc cùa hg ma chùng ta mó tà su phàt trién cùa nhùng phàn ành tu tuòng va tiéng
vang tu tuòng cùa qua trình dói song ày. Ngay cà nhùng ào tuòng hình thành trong
dàu óe con ngirói cùng là nhùng vài lliàng boa lA'l yèn cùa qua trình dói song vai chat
cùa hg, mot qua Irình co thè xàc djnh dugc bang kinh nghiém va gàn lién vói nhùng
tién de vài chat 142,37-38]. Vói càch xem xét dò, tòn giào khòng con là cài co san ò
dAu dò la lung trèn tròi, cùng khóng phài là bàn chat co san, trùu tugng cùa con
nguói, Y thùc tòn giào, Iheo càch kién giài duy vai ve Ijch su, là mot hình thài y thùc
xà bòi phàn ành va chiù quy djnh bòi dòi song thuc tién cùa con ngirói.


23

Vói tu càch là mot hình thài y thùc xà bòi, gióng nhu nhùng hình thài y thùc
xà bòi khàc, lón giào tu nò "khóng co Ijch su, khòng co su phàt Iricn" [42,37-38].
Cùng càn nói thém ràng, khi nghién cùu tu tuòng này cùa C.Màc - Ph.Angghen, mot
so nhà nghién cùu dà co chùng minh lón giào cung co Ijch su, co su phàt trién, lù dò
hg két luAn ràng "C.Màc dà sai làm" |94,6|. Hg dà khóng biéu hoàc co linh xuyén
lac lu tuòng cùa C.Màc-Ph.Ang ghen, vi thuc ra càc óng khóng bé phù nhAn lich su,
su phàt trién cùa lón giào ma chi |)luì nhAn "Su phàt trién tir nò" cùa tón giào ma
thói. Khòng dùng lai ò dò, C.Màc-Ph.Ang ghen con chi rò nguón góc kinh té - xà
bòi va bàn chat xà bòi cùa tòn giào, diéu ma khóng mot nhà nghién cùu nào trUóc dò
làm dugc. Trong tàc plulin "Góp phàn pbè phàn triét hgc phàp quyén cùa Héghen lói nói dàu", C.Màc dà khài quàt nhùng thành tiru ma càc nhà nghién cùu lòn giào
trong Ijch su dal dugc, dóng thói "cài tao" nhùng quan niém dò Irén quan diém cùa
chù nghTa duy vat Ijch su, biè'n chùng thành nhùng quan diém khoa hgc khàch quan.
Ong viét: "Con nguói sàng tao ra tón giào, chù lòn giào khóng sàng tao ra con ngirói.
Cu thè là: tón giào là su tu y ihùc va su tu càm giàc cùa con nguói dura tìm dugc bàn
than mình hoàc dà lai de mài bàn thàn mình mot làn nùa. Nhung con nguói khòng
|-)hài là mot sinh vAt trùu tugng, àn nàu dau dò ngoài thè giói. Con ngirói chfnh là thè

giói con nguói, là nhà nuóc, là xà bòi. Nhà nUóc ày, xà bòi Ay san sinh ra tón giào,
tire thè giói quan lòn ngugc, vi bàn thAn chùng là thè giói lòn ngugc" [41,5691.
Nhu vAy, bàli chat dàc thù cùa tòn giào (so vói càc hình thài y thùc xà bòi
khàc) khòng phài ò chò nò khòng co lich su, khòng co su phàt Irién ma ò Inih boang
duóng, hu ào cùa no.
Két hgp phAn tfch lón giào cà ve mal nhAn thùc luan va mài xà bòi hoc.
C.Màc cung dà chi ro vj trf, vai trò cùa cài "thè giói quan lòn ngugc" dói vói "thè
giói lòn ngugc" san sinh ra nò. Cung trong tàc pliàm trèn, C.Màc dà elio ràng: "tòn
giào là ly luan phó bién cùa thè giói ày, là tal yéu bàch khoa cùa nò, là lógfcli cùa no
duói hình thùc phó cAp, là Point d'honnenr * duy linh luAn cùa no, là nhiet tinh cùa
nò, là su thùa nhàn ve mat dao due cùa nò, là cài bó sung trang nghiém cùa nò, là ca
so phó biè'n cùa su tuan ùi va su tu hién ho cùa nò" [41,570[; va "su nglico nàn cùa
tón giào, mot mal là biéu hién cùa ngbco nàn hién ibirc, va nuil khàc là su phàn


24

kbàng chóng su nghèo nàn bién thuc ày. Tón giào là liéng ilio dai cùa chùng sinh bj
àp bue, là Irai tini cùa Ihégiói khóng co trai tini, cung gióng iiliir nò là tinh thàn cùa
nhùng diéu kién xà boi khòng co linh thàn. Tòn giào là thuóc pbién cùa nhAn dan"
141,5701.
Rò ràng, tón giào thoàt Ihai lù hien thuc iilurng lai luòn co quan he vói hién
llurc; nò làc dòng va gàn bó vói nhùng diéu kién xà ligi san sinh ra nò. Dò là ca sa
de C.Màc rùt ra két luAii ve Ihuòe Inib lliuó'c pbién cùa lón giào. Ve két luAn "lòn
giào là thuóc pbién cùa nhAn dAn", dà co rat nhiéu càch biéu khàc nhau, phó bién là
quan niém elio ràng Màc coi mot dàc lùili nào dò (co Igi hoàc co hai) cùa lluiò'c
pbién là bàli chat cùa tón giào. Xél phuang phàp nghién cùu cùa C.Màc (phuang
phàp bién chùng duy vai) cùng nhu toàn bò bé thóng càc luan diém cùa Màc, chùng
ta thày Màc khóng quy két mot càch siéu hình nhu vAy. O dAy chi co thè hièu ràng,
C.Màc quan niém tòn giào mang bàn chat xà bòi day niAu tliuàii, trong do ihuóc tfnh

thuóc pbién là mot mal, han nùa là mal dàc trung cùa bàn chat dò. Trong tàc pham
"Chóng Duy rinb", cùng vói càch xem xél tòn giào trong mói ciuan bé vói tón tai xà
bòi này sinh ra no va trong su lièn he, dói sành vói càc hình Ibài y thùc xà bòi khàc,
Ph.Angghen dà kbàng djnh: "Tal cà mgi tòn giào chang qua chi là su phàn ành liu ào
- vào trong dàu oc cùa con nguòi - cùa nhùng lue lirgiig ò ben ngoài chi piiòi cuòc
song bang ngày cùa hg; chi là su phàn ành trong dò nhùng lue lugng ò tran thè dà
mang hình thùc nhùng lire lugng siéu tran thè" [46,437]. Sau khi chi ra bàn chat cùa
lòn giào là mot hình thài y thùc xà bòi phàn ành "hu ào" (C.Màc ggi "lòn ngugc") ve
hién llurc cuòc song con cliju nhiéu tiói bugc cùa con nguói, Ph.Angghen dà phAn
tfch nguón góc iiliAn thùc, tAm ly va nguón góc kinh té - xà bòi cung nliir vai Irò cùa
nò trong tùng thói ky Ijch su nhàt dinh.
IVoiig bòi cành thói dai dui ngliTa tu bàn phàt trién sang giai doan chù nghTa
de quóc, V.l.Lenin dà phàt trién mói buóc quan niém màc xft ve tòn giào. Ong phAn
tfch sAu sàc thém ve nguyèn nhAn, ca che này sinh va duy tri su tón lai liicn tirgiig
tón giào trong xà bòi lU bàn va cà trong chù nghTa xà bòi. Ong kliàng djnh nguón
góc sAu xa cùa lòn giào hién dai clifnb là Vsir sg bài truóc thè lue mù quàng cùa chù
ngliTa lu bàn; niù (]uàng vi (luàn duìng nhAn dAn khòng thè doàn ra dugc nò, - là thè