SKKN: Biện pháp phát huy hiệu quả tiết thực hành qua mẫu tường trình thí nghiệm hóa học ở trung học phổ thông

Trường THPT Bắc Bình                                                                 Tổ : 
Hóa 

                  SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
   

BIỆN PHÁP PHÁT HUY HIỆU QUẢ  TIẾT THỰC HÀNH 
QUA   MẪU   TƯỜNG   TRÌNH   THÍ   NGHIỆM     MÔN   HÓA  
HỌC 
                             Ở TRUNG HỌC PHỔ THÔNG                       

Phần I: Đặt vấn đề

        Hóa học là bộ môn khoa học thực nghiệm, nghiên cứu sự biến đổi 
của các chất. Nhờ  thí nghiệm hóa học mà học sinh được làm quen với  
các tính chất, hiểu và giải thích được bản chất của các quá trình diễn ra 
trong tự nhiên, trong sản xuất và đời sống.
        Đối với bộ môn hóa học, thí nghiệm giữ một vai trò đặc biệt quan  
trọng trong quá trình dạy và học. Có thể nói thí nghiệm hóa học là cơ sở 
để  học sinh học tập và rèn luyện kỹ  năng thực hành. Qua mỗi bài thực 
hành, học sinh sẽ nắm vững kiến thức một cách hứng thú và vững chắc  
hơn, từ  đó lôi cuốn các em vào thế  giới diệu kì, say mê bộ  môn và có 
niềm tin vào khoa học hóa học. Ngoài ra, thí nghiệm hóa học còn giúp 
học sinh phát triển tư duy và hình thành những đức tính tốt như: Trật tự,  
ngăn nắp, gọn gàn, ….
       Tuy nhiên, qua nhiều năm giảng dạy chúng tôi nhận thấy một thực  
tế : 
­ Về phía học sinh: Thời gian để học sinh tiến hành thí nghiệm một bài 
trong sách giáo khoa là không đủ, cũng như  cơ  hội để  mỗi học sinh tự 
làm thí nghiệm là không có,… 
­ Về phía giáo viên: Phải hướng dẫn cho học sinh rất nhiều cả khâu viết  

bảng tường trình, cũng như hướng dẫn học sinh cách lắp ráp dụng cụ thí 
nghiệm trong mỗi bài thực hành vì hình vẽ  trong sách giáo khoa không 
có,….Từ đó dẫn đến thời gian để hoàn thành một bài thực hành là không 
đủ.
           Từ  vai trò quan trọng của thí nghiệm hóa học như  đã nêu và qua 
nhiều năm giảng dạy. Chúng tôi nhận thấy cần phải đổi mới phương  
pháp   thí   nghiệm   thực   hành   để   phù   hợp   với   việc   thay   đổi   nội   dung 
chương trình sách giáo khoa và phương pháp dạy học mới theo hướng 
Sáng Kiến Kinh Nghiệm                   ­ 1 ­              Mộng Trinh  ­  Văn 
Yên   


Trường THPT Bắc Bình                                                                 Tổ : 
Hóa 
tích cực hóa hoạt động của học sinh như hiện nay của Bộ Giáo Dục và  
Đào Tạo.
       Xuất phát từ mục tiêu và vai trò quan trọng của tiết thí nghiệm thực  
hành, đồng thời mong muốn nâng cao chất lượng bộ môn, sự thành công 
của thí nghiệm. Chúng tôi đã lựa chọn, nghiên cứu và viết sáng kiến 
kinh 
nghiệm:   “  Biện   pháp   phát   huy  hiệu  quả   tiết  thực  hành  qua   mẫu  
tường trình thí nghiệm hóa học ở trung học phổ thông”. Để cùng trao 
đổi và tìm ra biện pháp hiệu quả nhất cho một tiết thực hành.

Phần II: Nội dung và cách thực hiện

II.1/ Nội dung:
      Trước đây, khi chưa có mẫu tường trình thí nghiệm thì đến tiết thực 
hành học sinh tự  lập bảng tường trình, tự  ghi cách tiến hành thí nghiệm,
…Số lượng học sinh trong một nhóm đông (khoảng 8 – 10 học sinh), dẫn  

đến tỉ lệ học sinh tự tay làm thí nghiệm là rất ít, không rèn luyện được kỹ 
năng thực hành. Bên cạnh đó, học sinh được mang SGK vào phòng thí 
nghiệm, các em phụ  thuộc rất nhiều vào SGK như  không xem trước nội  
dung kiến thức ở nhà, mà chỉ ghi chép từ SGK từ cách tiến hành đến giải 
thích hiện tượng, phương trình phản  ứng. Từ  đó, các em không phát huy 
được năng lực tư duy sáng tạo. 
     Về  phía giáo viên, mất rất nhiều thời gian trong việc hướng dẫn học  
sinh cách tiến hành, lắp ráp dụng cụ, quản lí nhóm thực hành. Giáo viên 
không đánh giá chính xác năng lực, kỹ năng thực hành của học sinh, không 
hình thành cho học sinh kỹ năng sống, kỹ năng tự làm việc.     
     Đáp ứng nhu cầu của phòng thí nghiệm thực hành mới hiện nay, thiết  
kế  cho 12 nhóm thực hành (4 học sinh cho một nhóm), để  đảm bảo thời  
gian cho một tiết thực hành và mỗi học sinh đều được tự làm thí nghiệm, 
làm  việc  nhóm  theo  phương pháp tự  nghiên cứu. Mẫu tường trình thí 
nghiệm về cơ bản đáp ứng được các yêu cầu trên.
    Mẫu tường trình được trình bày rất cụ thể cho một bài thực hành: Hóa 
chất và dụng cụ, cách tiến hành có hình  ảnh minh họa (SGK không có). 
Bằng phương pháp trực quan, học sinh quan sát mô tả  thí nghiệm, giải  
thích hiện tượng và viết phương trình phản ứng.
     Mẫu tường trình thí nghiệm là công cụ  để  kiểm tra, đánh giá trình độ 
của học sinh về kiến thức chuyên môn qua các bài đã học, về mối liên hệ 
giữa lý thuyết và thực hành. Kiểm tra năng lực, kỹ  năng thực hành, làm 
việc theo  nhóm của học sinh : “Học đi đôi với hành”. 
Sáng Kiến Kinh Nghiệm                   ­ 2 ­              Mộng Trinh  ­  Văn 
Yên   


Trường THPT Bắc Bình                                                                 Tổ : 
Hóa 
       Mẫu 

tường trình    Lớp : ……………………………….
thí   nghiệm    Nhóm thực hành : ………………….
được   viết    Họ và tên :  1/  …………………………….
dựa   trên                    2/  ……………………………..
các   bài                   3/  ……………………………..
thực   hành                   4/  ……………………………..
trong   sách 
giáo khoa của 3 khối lớp (10 ; 11 ; 12) cả cơ bản và nâng cao, tất cả có 6  
tập tường trình được trình bày gồm 2 phần:
      1/ * Lớp, nhóm thực hành, họ và tên học sinh trong nhóm:
 

  

     * Lưu ý : Khi sử dụng tập tường trình thí nghiệm.

      ­   Mỗi nhóm thực hành chỉ có 1 tập tường trình thí nghiệm.
      ­   Giữ gìn cẩn thận để làm suốt năm học.
      ­   Không để thấm nước, thấm hóa chất khi làm thí nghiệm.
      ­   Nộp lại cho Thầy (Cô) sau mỗi buổi thí nghiệm.
      2/ Các bài thực hành:
       * Ngày thực hành , tên học sinh vắng, điểm số, nhận xét:
Ngày thực hành: Học sinh ghi ngày thực hành.
Tên học sinh vắng: Học sinh ghi tên học sinh vắng (nếu có).
­ Bài tường trình:  4 điểm    
­ Thao tác thực hành: 4 điểm    
­ Trật tự :   1 điểm                   
­ Vệ sinh :  1 điểm  
*  Tổng cộng:   10 điểm                    
Điểm số: Được quy định.

Nhận xét của giáo viên về nhóm thực hành, rút kinh nghiệm.
       * Dụng cụ ­ Hóa chất: 
Sáng Kiến Kinh Nghiệm                   ­ 3 ­              Mộng Trinh  ­  Văn 
Yên   


Trường THPT Bắc Bình                                                                 Tổ : 
Hóa 
Trong mẫu tường trình đã ghi rất đầy đủ và cụ thể, giáo viên và 
học sinh dựa vào để  lấy hóa chất và dung cụ  tiến hành thí  
nghiệm   (không   được   mang   sách   giáo   khoa   vào   phòng   thí 
nghiệm).   
Trong mỗi bài thực hành, giáo viên cần chuẩn bị trước cho mỗi 
nhóm học sinh các hóa chất và dung cụ cần thiết. 
       * Tiến hành theo từng thí nghiệm:
Cách tiến hành: Được trình bày cụ  thể, rõ ràng, dễ  hiểu theo 
(SGK hay SGV), có hình vẽ minh họa và lưu ý (SGK không có), 
rất dễ để học sinh sử dụng và quan sát khi làm thí nghiệm.
Quan  sát  hiện tượng: Học sinh quan sát hiện tượng từ  thí 
nghiệm thực tế ( phương pháp trực quan).
Giải thích hiện tượng: Từ  thí nghiệm thực tế, học sinh vận 
dụng kiến thức đã học để giải thích hiện tượng.
Viết  phương  trình  phản  ứng:  Học   sinh  viết  phương  trình 
phản  ứng từ  các chất cụ  thể  trong thí nghiệm thực tế  và cân 
bằng phản  ứng. (Xác định vai trò của các chất trong phản  ứng  
nếu có, …).
    * Ví dụ : Bài thực hành số 4 – Lớp: 11CB (mẫu)

CHƯƠNG 6: HIĐROCACBON KHÔNG NO
                   BÀI THỰC HÀNH SỐ 4

      ĐIỀU CHẾ VÀ TÍNH CHẤT CỦA 
                ETILEN ­ AXETILEN
1/ Ngày thực hành:………………….       Nhận xét của Thầy (Cô):
2/ Tên HS vắng:
1…………………………….
2…………………………….
3/ Điểm số: 
­ Bài tường trình:       ……….
­ Thao tác thực hành: ……….
­ Trật tự :                    ……….
­ Vệ sinh :                  ………..
*  Tổng cộng : …………………
                  * Dụng cụ: ­ Giá sắt thí nghiệm              ­ 6 ống nghiệm
Sáng Kiến Kinh Nghiệm                   ­ 4 ­              Mộng Trinh  ­  Văn 
Yên   


Trường THPT Bắc Bình                                                                 Tổ : 
Hóa 
                ­ Giá để ống nghiệm             ­ 1  ống nghiệm có 
nhánh
                ­ 4 cái ống nhỏ giọt               ­ 3 kẹp ống nghiệm
                ­ 1 ống thơng hai đầu            ­ 1 đèn cồn 
                ­ 1  ống TT dẫn khí thẳng.     ­  ống TT đầu vuốt 
nhọn     
                ­ 1 ống TT dẫn khí cao su.
                  * Hóa chất: ­ CaC2                        ­ H2O cất          ­ Cát sạch
                                      ­ C2H5OH (khan)        ­ H2SO4 đ         ­ bơng gòn.
                ­ Dung dịch AgNO3/NH3                     ­ dd KMnO4 
 Tiến hành thí nghiệm :

I.    Thí nghiệm 1:Điều chế và thử tính chất của etylen .
      1/ Cách tiến hành :
*  Ống nghiệm (khơ):  Một ít cát 
sạch   +   2   ml   C2H5OH   (khan)   + 
Hình vẽ:   
từng giọt, khoảng 4 ml dd H 2SO4 
đặc, đồng thời lắc đều.           
­ Lắp dụng cụ như hình vẽ.
*   Đun   nóng   hổn   hợp,   sao   cho 
hổn hợp khơng trào lên  ống dẫn 
 
C2H4
khí, (hổn hợp chuyển thành màu 
Hỗn hợp
2ml C2H5OH +
đen).
4 ml dd H 2SO4 đặc
Bông tẩm
­   Đốt   khí   sinh   ra   ở   đầu   vuốt 
NaOH đặc
nhọn của ống dẫn khí.
* Lưu ý: H2SO4 đặc; đ/cháy C2H4.
Đábọt

( CaCO3)

  
        …………………………….
Hỗ
n hợp

 
2ml C2H5OH +
4 ml dd H 2SO4 đặ
c

* Dẫn khí qua  ống nghiệm khác 
chứa dd KMnO4 .

Bô
ng tẩ
m
NaOH đặ
c
C2H4

 
Đábọt
( CaCO3)

          

dd
KMnO4

Sáng Kiến Kinh Nghiệm                   ­ 5 ­              Mộng Trinh  ­  Văn 
n   


Trường THPT Bắc Bình                                                                 Tổ : 
Hóa 

       2/ Quan sát hiện tượng :
 
 
 
  ­  
  Màu   ngọn   lửa: 
………………………………………………………...
 
              ­     Ống   nghiệm   chứa   dd   KMnO 4  :
………………………………………...
            ………………………………………………………………………...
  ………………………………………………………………………...
      3/ Giải thích hiện tượng :
................................................................................................................
…………………………………………………………………………
………………………………………………………………………… 
      4/ Viết phương trình phản ứng:
           …………………………………………………………………………
 …………………………………………………………………………
           …………………………………………………………………………
II.2/  Cách thực hiện – Tác dụng  :
     Đầu năm, giáo viên chia nhóm (có thể chia theo bàn học trong lớp), mỗi  
nhóm khoảng 3 – 4 học sinh và phát cho mỗi nhóm một tập tường trình thí  
nghiệm để các em sử dụng trong cả năm học.
1/ Đối với học sinh: Các em phải lưu ý cách sử dụng tập tường trình. Khi 
đến giờ  thực hành, giáo viên phát tập tường trình cho các nhóm. Sau khi 
thực hành xong, học sinh nộp lại tập tường trình và được lưu tại phòng  
thí nghiệm, học sinh không được mang tập tường trình về nhà.Tập tường 
trình có tác dụng rất hữu ích đối với học sinh về kiến thức cũng như thời 
gian và thao tác tiến hành thí nghiệm: 

­ Về  kiến thức: Học sinh phải xem trước bài thực hành trong SGK và 
chuẩn bị kiến thức trước  ở nhà. Đây là một biện pháp giúp học sinh nắm  
vững kiến thức trước khí tiến hành thí nghiệm để  chứng minh cho kiến 
thức mà các em vừa được học trên lớp, vì các em không được mang sách  
giáo khoa vào phòng thí nghiệm.
     So với cách làm cũ: Học sinh được phép mang SGK vào phòng thí 
nghiệm. Vì vậy các em phụ  thuộc rất nhiều vào SGK, có em không xem 
trước bài thực hành ở nhà, không chuẩn bị kiến thức. Trong quá trình tiến 
hành thí nghiệm, các em chỉ  chép từ  SGK ra từ  hiện tượng đến phương  
trình phản  ứng, có em không làm thí nghiệm mà chép bài của nhau, vì số 
lượng học sinh trong một nhóm quá đông. Điều đó dẫn đến một tác hại là 
giáo viên không phân biệt, không đánh giá được trình độ  ­ năng lực của  
Sáng Kiến Kinh Nghiệm                   ­ 6 ­              Mộng Trinh  ­  Văn 
Yên   


Trường THPT Bắc Bình                                                                 Tổ : 
Hóa 
học sinh. Về phía học sinh không phát triển được năng lực trí tuệ, không 
có cơ hội để làm việc nhóm, không phát triển được thế giới quan. 
­ Về tiến hành thí nghiệm: Các em thực hành theo nhóm (4 hoc sinh/ một 
nhóm), tất cả các em đều được làm thí nghiệm, chiếm tỉ lệ 100%. Các em  
tự  lắp ráp dụng cụ  , tự  tay lấy hóa chất để  làm thí nghiệm (đã được 
hướng dẫn rất cụ thể trong tập tường trình mà trong SGK không có). Qua 
đó, các em được rèn luyện kỹ năng thực hành, kỹ  năng trao đổi thông tin,  
hợp tác, làm việc nhóm, từ đó hình thành kỹ năng sống cho học sinh.
   So với cách làm cũ: Hoc sinh không có cơ hội để làm việc nhóm, có em 
không có cơ  hội để  làm thí nghiệm rèn luyện kỹ  năng, vì số  lượng học 
sinh trong một nhóm khá đông. Thông thường mỗi lớp chia ra khoảng 4 
hay 8 nhóm thực hành, từ  đó ta thấy tỉ  lệ  các em được tự  tay làm thí 

nghiệm là rất ít, không phát huy được kỹ năng thực hành của học sinh.
­ Về thời gian: Sử dụng mẫu tường trình thí nghiệm giúp học sinh rất tốt 
về mặt thời gian, vì trong tập tường trình đã có sẵn: Hóa chất và dụng cụ 
cần thiết cho buổi thực hành (đã được giáo viên chuẩn bị ), cách tiến hành  
có hình ảnh minh họa rất cụ thể và dễ hiểu, học sinh có thể quan sát hình 
vẽ để lắp dụng cụ hay làm theo các bước. Học sinh được nhiều thời gian  
hơn  để   tiến   hành  thí   nghiệm,  quan   sát,   giải  thích   hiện   tượng   và   viết  
phương trình phản ứng, ít phụ thuộc vào sự hướng dẫn của giáo viên. Từ 
đó, học sinh giải thích được các vấn đề  mà các em được học theo lý 
thuyết, giúp các em nắm vững kiến thức một cách sâu sắc và hoàn thành  
bài thực hành theo yêu cầu . 
    So với cách làm cũ: Thường thì không đủ thời gian để các em làm các 
thí nghiệm, hoàn thành bài thực nành.Vì các em còn mất nhiều thời gian  
cho lập bảng tường trình, ghi cách tiến hành, vẽ  hình ảnh minh họa, vừa 
làm vừa xem SGK,…. Từ  đó, các em chưa giải thích hết các vấn đề  mà 
các em thắc mắc, các em phụ thuộc vào SGK và giáo viên rất nhiều trong 
việc tìm câu trả lời. Các em không phát huy được tư duy sáng tao, nghiên  
cứu khoa học.
* Từ các vấn đề trên, chúng tôi nghĩ việc phải có một tập tường trình thí 
nghiệm hóa học là chính đáng để  đáp  ứng và phù hợp với phương pháp 
dạy và học ngày nay.
2/ Đối với giáo viên: 
­ Giáo viên lưu tập tường trình tại phòng thí nghiệm và phát cho mỗi 
nhóm khi đến giờ thực hành.
Sáng Kiến Kinh Nghiệm                   ­ 7 ­              Mộng Trinh  ­  Văn 
Yên   


Trường THPT Bắc Bình                                                                 Tổ : 
Hóa 

­ Giáo viên chịu trách nhiệm chuẩn bị  cho mỗi nhóm các dụng cụ  và hóa  
chất cần thiết theo mẫu tường trình.
­ Giáo viên có nhiều thời gian hơn để quan sát đánh giá quá trình học sinh 
tiến hành thí nghiệm.
­   Chấm   điểm   theo   nhóm   thực   hành   được   dễ   dàng   hơn   tại   phòng   thí 
nghiệm trong quá trình học sinh tiến hành thí nghiệm, giáo viên chấm 
điểm các mục: Cách tiến hành , trật tự, vệ sinh theo qui định về điểm số.
* So với cách làm cũ: 
­ Giáo viên phải hướng dẫn học sinh cách viết bảng tường trình, hướng 
dẫn học sinh cách lấy hóa chất, cách lắp ráp dụng cụ,…
­ Giáo viên chỉ chuẩn bị một khây hay hai khây hóa chất trên bàn giáo viên,  
học sinh phải lên lấy hóa chất làm thí nghiệm. Về mặt trật tự của phòng  
thí nghiệm không được nghiêm, bên cạnh đó quá trình học sinh mang hóa 
chất đến nơi thực hành không an toàn (với các hóa chất độc hại). 
3/ Đối với tổ chuyên môn, lãnh đạo nhà trường: Quản lý và theo dõi quá 
trình thực hành của giáo viên được thuận tiện và dễ  dàng hơn, nhắc nhỡ 
giáo viên thực hành chậm so với nội dung chương trình.

Phần III: Kết quả và khả năng phổ biến

    Qua một năm áp dụng mẫu tường trình thí nghiệm tại trường, chúng tôi  
nhận thấy:
* Về thời gian tiến hành thí nghiệm trong một tiết:
­ Thực hiện theo cách làm cũ: Số lượng thí nghiệm để học sinh thực hành  
trong một tiết có bài chỉ đạt 80%, không làm hết thí nghiệm.
­ Thực hiện theo mẫu tường trình: Số  lượng thí nghiệm thực hành trong  
một tiết đạt 100%.
* Về tiến hành thí nghiệm: Tỉ lệ học sinh trực tiếp lấy hóa chất, lắp ráp 
dụng cụ để tiến hành thí nghiệm.
­ Thực hiện theo cách làm cũ: Số  lượng học sinh trực tiếp tiến hành thí 

nghiệm trong một tiết đạt 70%, vì số lượng học sinh trong một nhóm quá 
đông .
­ Thực hiện theo mẫu tường trình: Số lượng học sinh trực tiếp tiến hành 
thí nghiệm trong một tiết đạt 100%
* Về kiến thức: Tỉ lệ học sinh nắm vững kiến thức qua tiết thực hành.
Giỏi
Khá 
Trung bình  Yếu
Không   có   mẫu   tường 
trình
    5%

     20%

      50%

    25%

Sáng Kiến Kinh Nghiệm                   ­ 8 ­              Mộng Trinh  ­  Văn 
Yên   


Trường THPT Bắc Bình                                                                 Tổ : 
Hóa 
Có mẫu tường trình
    15%
     35%
      40%
     10%
Các kết quả  trên đã được các giáo viên trực tiếp hướng dẫn thực hành 

nhận xét và đánh giá.

Phần IV: Kết luận và khuyến nghị

    Thí nghiệm hóa học giữ một vai trò rất quan trọng trong quá trình nhận  
thức, phát triển tư  duy, rèn luyện kỹ  năng thực hành, kỹ  năng phối hợp 
trao đổi thông tin và làm việc nhóm của học sinh. Qua đó, góp phần nâng 
cao chất lượng dạy – học môn hóa học và hình thành kỹ  năng sống cho  
học sinh rất phù hợp với yêu cầu hiện nay của Bộ Giáo Dục và Đào Tạo.  
Đặc biệt, khi sử dụng mẫu tường trình thí nghiệm được xem là biện pháp 
phát huy hiệu quả  nhất của tiết thực hành ở  Trung Học Phổ  Thông. Qua  
mẫu tường trình giúp học sinh phát huy được tính tích cực, sáng tạo, tính 
gọn gàng, ngăn nắp, vệ sinh,…Do đó, giáo viên cần cho học sinh sử dụng  
mẫu tường trình này để thực hành trong cả năm học.
    Nội dung sáng kiến kinh nghiệm trên đã được áp dụng trong năm học 
2010 – 2011 tại trường, đã được kiểm nghiệm qua thực tế giảng dạy, đã 
chứng minh tính hiệu quả  của một tiết thực hành là nâng cao trình độ 
năng lực và kỹ năng thực hành của học sinh. Điều đó cho thấy, nó rất phù 
hợp với việc đổi mới phương pháp dạy – học hiện nay của ngành.
    Mặc dù chúng tôi đã có rất nhiều cố gắng, xong có thể nói không tránh 
khỏi những thiếu sót, rất mong sự  đóng góp của quí cấp và đồng nghiệp 
để sáng kiến kinh nghiệm của chúng tôi được hoàn thiện hơn nhằm mục  
đích: Nâng cao chất lượng dạy – học, để bộ môn khoa học hóa học là môn 
học được học sinh yêu thích và say mê khám phá nhất.
     Xin chân trọng cảm ơn !                                                   
                                                   
                                                     Bắc bình, ngày 25 tháng 4 năm 2011
                                                                        Người viết
 
                          

                             Nguyễn Thị Mộng Trinh                 Diên Văn 

Yên
                              TÀI LIỆU THAM KHẢO
Sáng Kiến Kinh Nghiệm                   ­ 9 ­              Mộng Trinh  ­  Văn 
Yên   


Trường THPT Bắc Bình                                                                 Tổ : 
Hóa 
1. Sách giáo khoa hóa học lớp 10 , 11 , 12 (Cơ bản và nâng cao)
    Sách giáo viên hóa học lớp 10 , 11 , 12 (Cơ bản và nâng cao)
                             (Nhà xuất bản Giáo dục – Năm 2008)
2. Tài liệu hướng dẫn thiết kế thí nghiệm hóa 10 , 11 , 12.
                              Tác giả : Hoàng Văn Hoan 

Sáng Kiến Kinh Nghiệm                   ­ 10 ­              Mộng Trinh  ­  Văn 
Yên