Nghiên cứu một số đặc điểm sinh học của bốn loài cây thuốc quí thuộc họ ngũ gia bì (araliaceae) ở việt nam nhằm

Mục lục
Trang

Lời cam đoan............................................................................................................................ i
Lời cảm ơn.................................................................................................................................. ii
Mục lục......................................................................................................................................... iv
Danh mục các ký hiệu và chữ viết tắt....................................................................vii
Danh mục các bảng.............................................................................................................. ix
Danh mục các hình.............................................................................................................. xi

mở đầu................................................................................................................................................. 1
Chơng 1. Tổng quan............................................................................................................... 3
1.1. Tình hình nghiên cứu bảo tồn cây thuốc trên thế giới v
một số
vấn đề có liên quan.......................................................................................................... 3
1.2. Tình hình nghiên cứu v bảo tồn cây thuốc ở Việt Nam những
năm gần đây.......................................................................................................................... 7
1.2.1. Vài nét về hiện trạng nguồn tài nguyên cây thuốc......................................... 7
1.2.2. Tình hình nghiên cứu bảo tồn cây thuốc............................................................ 9

1.3. Tình hình nghiên cứu về Ngũ gia bì hơng, Ngũ gia bì gai,
Sâm vũ diệp, Tam thất hoang trên thế giới v ở Việt Nam ................12
1.3.1. Tình hình nghiên cứu về Ngũ gia bì hơng và Ngũ gia bì gai..........12
1.3.1.1. Trên thế giới...................................................................................................................... 12
1.3.1.2. ở Việt Nam....................................................................................................................... 18
1.3.2. Tình hình nghiên cứu về Sâm vũ diệp và Tam thất hoang.................22
1.3.2.1. Trên thế giới...................................................................................................................... 22
1.3.2.2. ở Việt Nam....................................................................................................................... 29

Chơng 2. Đối tợng, nội dung và phơng pháp Nghiên cứu

36

2.1. Đối tợng nghiên cứu........................................................................................................ 36
2.2. Nội dung nghiên cứu....................................................................................................... 36
2.2.1. Nghiên cứu về thực vật................................................................................................. 36
2.2.2. Nghiên cứu sơ bộ về thành phần hóa học........................................................ 37
2.2.3. Nghiên cứu bảo tồn.......................................................................................................... 37


2.3. Phơng pháp nghiên cứu......................................................................
2.3.1. Phơng pháp nghiên cứu thực vật............................................................
2.3.2. Phơng pháp khảo sát sơ bộ thành phần hoá học......................................
2.3.3. Phơng pháp nhân giống phục vụ cho mục đích bảo tồn..........................

2.3.4. Phơng pháp xử lý số liệu.........................................................................
2.3.5. Trang thiết bị và dung môi hóa chất..........................................................

2.4. Địa điểm nghiên cứu..............................................................................
Chơng 3. kết quả và bàn luận...........................................................
3.1. Nghiên cứu về thực vật học...................................................................
3.1.1. Xác định tên khoa học và đặc điểm hình thái của các loài......................
3.1.1.1. Ngũ gia bì hơng...................................................................................
3.1.1.2. Ngũ gia bì gai........................................................................................
3.1.1.3. Sâm vũ diệp............................................................................................
3.1.1.4. Tam thất hoang......................................................................................
3.1.2. Sử dụng chỉ thị ADN (RAPD-PCR) để đánh giá sự đa dạng di truyền và góp
phần phân biệt các loài Ngũ gia bì hơng, Ngũ gia bì gai, Sâm vũ diệp và
Tam thất hoang............................................................................

38

38
38
39
40
41
41
42
42
42
43
44
47
48

3.1.2.1. Kết quả tách chiết ADN.........................................................................
3.1.2.2. Sử dụng chỉ thị RAPD-PCR để đánh giá sự đa dạng di truyền..............

3.1.2.3. Bớc đầu xác định tập hợp một số chỉ thị RAPD-PCR đặc trng góp
phần phân biệt các loCi Ngũ gia bì hơng, Ngũ gia bì gai, Sâm vũ diệp
vC Tam thất hoang.......................

49
49
53

3.1.3. Phân bố và hiện trạng................................................................................
3.1.3.1. Ngũ gia bì hơng...................................................................................
3.1.3.2. Ngũ gia bì gai........................................................................................
3.1.3.3. Sâm vũ diệp vC Tam thất hoang............................................................

3.1.4. Đặc điểm sinh thái, sinh trởng - phát triển và tái sinh tự nhiên............
3.1.4.1. Ngũ gia bì hơng....................................................................................
3.1.4.2. Ngũ gia bì gai.........................................................................................
3.1.4.3. Sâm vũ diệp vC Tam thất hoang.............................................................

3.2. Nghiên cứu sơ bộ th nh phần hoá học................................................
3.2.1. Phân tích sơ bộ thành phần hóa học..........................................................

3.2.1.1. Ngũ gia bì hơng vC Ngũ gia bì gai.......................................................

66
69
69
71
76
79
79
82
87
93
93


93


3.2.1.2. Sâm vũ diệp vC Tam thất hoang....................................................................... 94
3.2.2. Phân tích tinh dầu lá các đối tợng nghiên cứu.............................................. 95
3.2.2.1. Định lợng tinh dầu.................................................................................................... 96
3.2.2.2. Phân tích thCnh phần hóa học của tinh dầu các dợc liệu nghiên cứu

96
bằng phơng pháp sắc ký khí khối phổ (GC/MS)
3.2.3. Bớc đầu xây dựng dấu vân tay hóa học bằng sắc ký lỏng cao áp
(SKLCA) của các dợc liệu........................................................................................... 100
3.2.3.1. Ngũ gia bì hơng...................................................................................................... 101

3.2.3.2. Ngũ gia bì gai.............................................................................................................. 102
3.2.3.3. Sâm vũ diệp vC Tam thất hoang..................................................................... 103
3.3. Nghiên cứu bảo tồn v khả năng nhân trồng, phát triển................................ 105
3.3.1. Nghiên cứu bảo tồn tại chỗ......................................................................................... 105
3.3.1.1. Ngũ gia bì hơng...................................................................................................... 105
3.3.1.2. Ngũ gia bì gai.............................................................................................................. 107
3.3.1.3. Sâm vũ diệp vC Tam thất hoang..................................................................... 109
3.3.2. Nghiên cứu bảo tồn chuyển chỗ............................................................................ 111
3.3.2.1. Nghiên cứu về khả năng nhân giống.............................................................. 111
3.3.2.2. Sự sinh trởng vC phát triển của các loCi đợc bảo tồn chuyển chỗ
................................................................................................................................................................ 121

3.3.2.3. Kết quả bớc đầu nghiên cứu bảo tồn chuyển chỗ vC trồng thêm
................................................................................................................................................................ 134

3.3.2.4. Triển vọng nhân trồng vC phát triển tại chỗ Ngũ gia bì hơng, Ngũ
gia bì gai, Sâm vũ diệp vC Tam thất hoang................................................... 141
3.3.2.5. Xây dựng dữ liệu phục vụ bảo tồn các loCi Ngũ gia bì hơng, Ngũ gia
bì gai, Sâm vũ diệp vC Tam thất hoang........................................................... 146
Kết luận............................................................................................................................................ 147
đề nghị............................................................................................................................................ 149
Danh mục công trình khoa học của tác giả liên quan
đến luận án..................................................................................................................................... 150
Tài liệu tham khảo...................................................................................................................... 152

Các phụ lục....................................................................................................................................... 165


Danh mục các ký hiệu và chữ viết tắt
ADN

Axit deoxyribonucleic

AFLP

Đa hình độ dài các phân đoạn ADN đợc khuếch đại
(Amplified Fragment Length Polymorphism)

BTTN

Bảo tồn thiên nhiên

CE

Điện di mao quản (Capillary Electrophoresis)

Cites

Công ớc thơng mại quốc tế về các loài đông thực vật
hoang dã bị nguy hiểm (Convention on Internationnal
Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora)

DAD

Xác định phổ bằng kỹ thuật diode array (diode array detector)

DĐVN

Dợc điển Việt Nam

ĐDSH

Đa dạng sinh học

FAO

Tổ chức lơng thực và nông nghiệp Liên hiệp quốc (The
Food and Agriculture Orgnization of the United Nations)
G

GC/MS

Mẫu Ngũ gia bì gai sử dụng trong phân tích ADN

Phơng pháp sắc ký khí khối phổ (Gas
Chromatography / Mass Spectrophotometry)
H

Mẫu Ngũ gia bì hơng sử dụng trong phân tích ADN

HN

Bảo tàng thực vật (thuộc Viện Sinh thái và Tài nguyên
sinh vật, Viện Khoa học Việt Nam)

HNPM

Bảo tàng Dợc liệu (thuộc Khoa Tài nguyên dợc liệu,
Viện Dợc liệu, Bộ Y Tế)

HNU

Bảo tàng thực vật (thuộc Khoa Sinh học, Trờng Đại học
Khoa học tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội)

HPLC

Sắc ký lỏng cao áp (High Perfomance Liquid
Chromatography, còn gọi là Sắc ký lỏng hiệu năng cao)

IUCN

Tổ chức bảo tồn thiên nhiên quốc tế (The International
Union for Conservation of Nature and Natural Resouses)
KHKT
NGBG


NGBGL
NGBH

Khoa học kỹ thuật

NXB

Ngũ gia bì gai

PCR

Ngũ gia bì gai lông

RAPD-PCR

Ngũ gia bì hơng
Nhà xuất bản

RFLP

Phản ứng chuỗi trùng hợp ADN (Polymerase Chain Reaction)
Đa hình các phân đoạn ADN khuếch đại ngẫu nhiên (Random

RP-HPLC

Amplified Polymorphic DNA)

RTQ

Đa hình độ dài các đoạn giới hạn (Restricted Fragment Length

SKLM

Polymorphism)

SSC

Sắc ký lỏng cao áp đảo pha
Rừng tự nhiên có trồng Thảo quả

SSR

Sắc ký lớp mỏng

SVD

ủy ban về sự sống sót các loài (The Species Survial
Commission)
Đa hình các trình tự lập lại đơn giản (Simple Sequence Repeats)

Sâm vũ diệp
T

Mẫu Tam thất hoang sử dụng trong phân tích ADN

T o / to

Nhiệt độ

TB

Trung bình

tR / TR

Thời gian lu của mẫu trong kỹ thuật HPLC (Retention time)

TTH

Tam thất hoang
V

Mẫu Sâm vũ diệp sử dụng trong phân tích ADN

VMC

Vờn mái che

VT

Mẫu Panax lá xẻ nông (1 lần) trong phân tích ADN

VQG

Vờn Quốc gia

WWF

Quĩ bảo vệ động vật hoang dã thế giới (The World Wildlife
Fund)


Danh Mục các bảng
Trang
Bảng 3.1. Danh sách và kí hiệu các mẫu thực vật sử dụng trong nghiên cứu phân
tích ADN (chỉ thị RAPD-PCR)...... 50
Bảng 3.2. Kết quả đo quang phổ hấp thụ dịch chiết ADN tổng số các mẫu Ngũ gia

bì hơng (H) và Ngũ gia bì gai (G)...................................................................... 51
Bảng 3.3. Kết quả đo mật độ quang phổ hấp thụ dịch chiết ADN tổng số các mẫu
Sâm vũ diệp (V), Tam thất hoang (T) và dạng lá xẻ nông (VT) ..................52
Bảng 3.4. Số băng RAPD-PCR đa hình của các mẫu thuộc hai loài Ngũ gia bì
hơng và Ngũ gia bì gai phân tích với 16 mồi ngẫu nhiên........................53
Bảng 3.5. Hệ số tơng đồng di truyền giữa các mẫu nghiên cứu của hai loài Ngũ
gia bì hơng (H) và Ngũ gia bì gai (G).............................................................. 58
Bảng 3.6. Số băng RAPD-PCR đa hình của các mẫu thuộc hai loài Sâm vũ diệp và
Tam thất hoang phân tích với 13 mồi ngẫu nhiên........................................... 60
Bảng 3.7. Hệ số tơng đồng di truyền giữa các mẫu nghiên cứu của hai loài Sâm
vũ diệp (V), Tam thất hoang (T) và dạng lá xẻ nông (VT).............................. 64
Bảng 3.8 Các chỉ thị RAPD-PCR đồng hình và đa hình có thể sử dụng góp phần
phân biệt hai loài Ngũ gia bì hơng và Ngũ gia bì gai.............................. 66
Bảng 3.9. Các chỉ thị RAPD-PCR đồng hình và đa hình có thể sử dụng góp phần
phân biệt hai loài Sâm vũ diệp và Tam thất hoang..................................... 68
Bảng 3.10. Các địa phơng ở Việt Nam đã phát hiện thấy Ngũ gia bì gai ..............74
Bảng 3.11. Kết quả định tính một số nhóm chất chính trong vỏ rễ Ngũ gia bì hơng
và Ngũ gia bì gai.......................................................................................................... 94
Bảng 3.12. Kết quả định tính một số nhóm chất chính trong thân rễ Sâm vũ diệp và
Tam thất hoang.............................................................................................................. 95

Bảng 3.13. Kết quả định lợng hàm lợng tinh dầu trong lá Ngũ gia bì hơng, Ngũ
gia bì gai, Sâm vũ diệp và Tam thất hoang..................................................... 96
Bảng 3.14. Kết quả phân tích thành phần hóa học tinh dầu lá Ngũ gia bì
hơng................................................................................................................................. 97
Bảng 3.15. Kết quả phân tích thành phần hóa học tinh dầu lá Ngũ gia bì gai ......98
Bảng 3.16. Kết quả phân tích thành phần hóa học tinh dầu lá Sâm vũ diệp và Tam
thất hoang........................................................................................................................ 99

Bảng 3.17. Tỷ lệ nảy mầm của hạt Ngũ gia bì gai............................................................. 112

Bảng 3.18. Mối tơng quan giữa đờng kính hom và khả năng ra chồi và rễ của Ngũ
gia bình hơng và Ngũ gia bì gai
114
Bảng 3.19. Kết quả nhân giống Ngũ gia bì hơng và Ngũ gia bì gai bằng hom (thân)
trong các năm 2004 - 2006 116

Bảng 3.20. Tỷ lệ nảy mầm của hạt Sâm vũ diệp và Tam thất hoang.......................117
Bảng 3.21. Kết quả thu thập giống Sâm vũ diệp và Tam thất hoang ....................... 118
Bảng 3.22. Kết quả nhân giống Sâm vũ diệp và Tam thất hoang (bằng thân
rễ)

119

Bảng 3.23. Khả năng ra chồi của Ngũ gia bì hơng và Ngũ gia bì gai sau 3 tháng
trồng ở vờn ơm 121
Bảng 3.24. Sự phát triển lá của Ngũ gia bình hơng và Ngũ gia bì gai trong 12 tháng
trồng ở vờn ơm 122
Bảng 3.25. Sự tăng trởng chiều cao của cây chồi Ngũ gia bì hơng và Ngũ gia bì
gai trong 12 tháng trồng ở vờn ơm
122
Bảng 3.26. Sự tăng trởng đờng kính thân của Ngũ gia bì hơng và Ngũ gia bì gai
trong 12 tháng trồng ở vờn ơm 124

Bảng 3.27. Sự tăng trởng chiều cao và ra chồi mới của Ngũ gia bì hơng và Ngũ
gia bì gai sau giai đoạn vờn ơm
126
Bảng 3.28. Tỷ lệ ra hoa, kết quả của Ngũ gia bì hơng và Ngũ gia bì gai theo dõi
qua các năm 127

Bảng 3.29. Sự tăng trởng về chiều cao (cm) của Sâm vũ diệp trồng từ thân rễ (củ)
dới vờn mái che và dới tán rừng trồng Thảo quả
129

Bảng 3.30. Sự tăng trởng về chiều cao (cm) của Tam thất hoang trồng từ thân rễ
(củ) dới vờn mái che và dới tán rừng tự nhiên có trồng Thảo quả 130
Bảng 3.31. Tỷ lệ ra hoa của Sâm vũ diệp và Tam thất hoang trồng từ thân rễ (củ)
dới vờn mái che và dới tán rừng tự nhiên có trồngThảo quả 131
Bảng 3.32. Tỷ lệ kết quả của Sâm vũ diệp và Tam thất hoang trồng từ thân rễ (củ)
dới vờn mái che và dới tán rừng tự nhiên có trồngThảo quả 132

Bảng 3.33. Tỷ lệ sống của các cây gieo từ hạt...................................................................... 136
Bảng 3.34. Tỷ lệ sống của các cây nhân giống từ hom thân và thân rễ................136


Danh Môc c¸c h×nh
Trang
H×nh 3.1.

Ngò gia b× h−¬ng (cµnh mang nô hoa).......................................................... 44

H×nh 3.2.

Ngò gia b× gai l«ng.................................................................................................. 46

H×nh 3.3.

Ngò gia b× gai (cµnh mang hoa)....................................................................... 46

H×nh 3.4.

S©m vò diÖp (c©y cã qu¶ chÝn)....................................................................... 47

H×nh 3.5.

Tam thÊt hoang (c©y cã qu¶ chÝn).................................................................. 49

H×nh 3.6.

¶nh ®iÖn di ADN tæng sè c¸c mÉu Ngò gia b× h−¬ng (H) vµ Ngò gia

b× gai (G).....................................................................................................................
H×nh 3.7.
H×nh 3.8.
H×nh 3.9.

51

52
54
55

H×nh 3.10.
59

H×nh 3.11.
61

H×nh 3.12.
H×nh 3.13.

61
62

H×nh 3.14.
65

H×nh 3.15.
H×nh 3.16.

67
68

H×nh 3.17.

70

H×nh 3.18.

71

H×nh 3.19.

77

H×nh 3.20.

83

H×nh 3.21.

83


Hình 3.22. Hoa Ngũ gia bì hơng mọc từ chồi ngắn..................................................... 83
Hình 3.23. Ngũ gia bì hơng có cành mang quả non..................................................... 83
Hình 3.24. Chồi gốc Ngũ gia bì gai........................................................................................ 86
Hình 3.25. Ngũ gia bì gai rụng lá............................................................................................. 86
Hình 3.26. Ngũ gia bì gai ra hoa............................................................................................. 86
Hình 3.27. Ngũ gia bì gai có quả chín................................................................................. 86
Hình 3.28. Chồi thân của Sâm vũ diệp............................................................................... 91
Hình 3.29. Sâm vũ diệp ra hoa................................................................................................ 91
Hình 3.30. Sâm vũ diệp có quả chín................................................................................... 91
Hình 3.31. Sâm vũ diệp có thân mang lá vàng úa và tàn lụi...................................... 91
Hình 3.32. Chồi thân của Tam thất hoang........................................................................... 92
Hình 3.33. Tam thất hoang ra hoa........................................................................................... 92
Hình 3.34. Tam thất hoang có quả chín.............................................................................. 92
Hình 3.35. Tam thất hoang có thân mang lá vàng úa và tàn lụi.................................. 92
Hình 3.36. Sắc ký đồ SKLCA dịch chiết toàn phần của vỏ rễ Ngũ gia bì hơng
101

Hình 3.37. Phổ UV-VIS của pic có thời gian lu tR = 26.83 phút của dịch chiết vỏ
rễ Ngũ gia bì hơng và của syringin chuẩn

101

Hình 3.38. Sắc ký đồ SKLCA dịch chiết toàn phần của vỏ rễ Ngũ gia bì gai
102

Hình 3.39. Sắc ký đồ SKLCA dịch chiết toàn phần của Sâm vũ diệp và phổ UVVIS của các pic có tR tơng ứng là 38,82 phút và 40,69 phút 104

Hình 3.40. Sắc ký đồ SKLCA dịch chiết toàn phần của Tam thất hoang và phổ
UV-VIS của các pic có tR tơng ứng là 38,02 phút và 39,70 phút

104

Hình 3.41. Ngũ gia bì hơng ở điểm bảo tồn tại chỗ (Phó Bảng - Đồng Văn - Hà
Giang)

110

Hình 3.42. Ngũ gia bì gai ở điểm bảo tồn tại chỗ (Đức Xuân - Thạch An - Cao
Bằng) 110
Hình 3.43. Tam thất hoang ở điểm bảo tồn tại chỗ (Bản Khoang - Sa Pa - Lào
Cai)

110

Hình 3.44. Hạt Ngũ gia bì gai.................................................................................................. 112
Hình 3.45. Cây con Ngũ gia bì gai mọc từ hạt................................................................. 112
Hình 3.46. Hom giống Ngũ gia bì hơng........................................................................... 115
Hình 3.47. Hom giống Ngũ gia bì gai.................................................................................. 115
Hình 3.48. Hom giống Ngũ gia bì hơng ra chồi............................................................ 115


Hình 3.49. Hom giống Ngũ gia bì gai ra chồi................................................................... 115
Hình 3.50. Hạt Sâm vũ diệp.................................................................................................... 120
Hình 3.51. Hạt Tam thất hoang................................................................................................ 120
Hình 3.52. Cây con Sâm vũ diệp mọc từ hạt................................................................... 120
Hình 3.53. Cây con Tam thất hoang mọc từ hạt.............................................................. 120
Hình 3.54. Thân rễ (củ) của Sâm vũ diệp và Tam thất hoang............................... 120

Hình 3.55. Thân rễ (củ) của Sâm vũ diệp và Tam thất hoang ra chồi (sau khi ủ
giống) 120
Hình 3.56. Sự tăng trởng chiều cao của cây chồi Ngũ gia bình hơng và Ngũ gia
bì gai trong 12 tháng trồng ở vờn ơm 123
Hình 3.57. Sự tăng trởng đờng kính thân của Ngũ gia bì hơng và Ngũ gia bì
gai trong 12 tháng trồng ở vờn ơm

124

Hình 3.58. Tỷ lệ ra hoa của Sâm vũ diệp trồng ở vờn mái che (VMC) và dới tán
rừng tự nhiên có trồng Thảo quả (RTQ)

131

Hình 3.59. Tỷ lệ ra hoa của Tam thất hoang trồng ở vờn mái che (VMC) và dới
tán rừng tự nhiên có trồng Thảo quả (RTQ)

131

Hình 3.60. Tỷ lệ kết quả của Sâm vũ diệp trồng ở vờn mái che (VMC) và dới
tán rừng tự nhiên có trồng Thảo quả (RTQ)

133

Hình 3.61. Tỷ lệ kết quả của Tam thất hoang trồng ở vờn mái che (VMC) và
dới tán rừng tự nhiên có trồng Thảo quả (RTQ) 133
Hình 3.62. Vờn bảo tồn Ngũ gia bì hơng ở Trạm nghiên cứu trồng cây thuốc Sa
Pa (Viện Dợc Liệu)

137

Hình 3.63. Ngũ gia bì hơng đợc trồng thêm để bảo tồn tại Trung tâm KHKT
giống cây trồng và gia súc Phó Bảng (Hà Giang)

137

Hình 3.64. Trồng bảo tồn Ngũ gia bì hơng ở vờn gia đình ngời dân (Phó Bảng
- Đồng Văn - Hà Giang)

138

Hình 3.65. Vờn bảo tồn Ngũ gia bì gai ở Trạm nghiên cứu trồng cây thuốc Sa Pa
(Viện Dợc Liệu)

138

Hình 3.66. Ngũ gia bì gai đợc trồng ở vờn gia đình ngời dân (Sa Pa - Lào Cai)
139

Hình 3.67. Ngũ gia bì gai đợc trồng ở vờn gia đình ngời dân (xã Bản Khoang Sa Pa - Lào Cai)

139

Hình 3.68. Sâm vũ diệp và Tam thất hoang đợc trồng bảo tồn trong vờn có mái
che ở Trạm nghiên cứu trồng cây thuốc Sa Pa (Viện Dợc Liệu)

140

Hình 3.69. Sâm vũ diệp và Tam thất hoang đợc trồng bảo tồn dới tán rừng tự
nhiên có trồng Thảo quả ở xã Bản Khoang - Sa Pa - Lào Cai 140

Mở đầu
Từ ngàn xa, cùng với việc phát hiện ra các nguồn thức ăn, con ngời
cũng sớm biết sử dụng các loài cây cỏ sẵn có để làm thuốc chữa bệnh và
bảo vệ sức khỏe. Trải qua hàng ngàn năm sàng lọc và tích lũy, kho tàng kiến
thức về cây thuốc của nhân loại ngày càng trở nên phong phú và hoàn thiện.

Việt Nam nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa nóng và ẩm, nên
nguồn tài nguyên thực vật phong phú và đa dạng. Thêm vào đó, cộng đồng
các dân tộc Việt Nam từ lâu đời cũng đã có nhiều kinh nghiệm sử dụng các
loại cây cỏ làm thuốc. Song, với sự gia tăng dân số nhanh, cùng với việc khai
thác tài nguyên sinh vật quá mức, nguồn cây thuốc thiên nhiên đã dần bị
suy giảm nghiêm trọng. Không ít loài vốn hiếm gặp, lại bị tác động bởi sự
khai thác không kế hoạch nên đang đứng trớc nguy cơ bị tuyệt chủng cao.
Vì vậy, vấn đề bảo tồn cây thuốc nói chung và nhất là những loài đang
bị đe dọa trở thành mối quan tâm hàng đầu trong chiến lợc bảo tồn đa
dạng sinh học (ĐDSH) ở nớc ta. Trong tất cả các Kế hoạch hành động
ĐDSH, các đề án bảo tồn nguồn gen thực vật, động vật và vi sinh vật của
Việt Nam cũng nh nhiều chơng trình, dự án bảo tồn khác đều coi cây
thuốc là đối tợng cần u tiên [20, 34, 50, 63, 68].
Theo các tài liệu đã công bố, cây thuốc thuộc diện bị đe dọa ở Việt
Nam hiện đã lên tới con số trên 100 loài [7, 61]. Trong đó, riêng họ Ngũ gia bì
(Araliaceae) đã có đến 7 loài. Ngoại trừ loài Sâm ngọc linh - Panax
vietnamensis Ha et Grushv. đã đợc chú ý, quan tâm đến khâu bảo vệ và
nhân trồng ngay sau khi phát hiện, các loài còn lại dờng nh cha đợc đầu
t nghiên cứu sâu về công tác bảo tồn và phát triển. Trong số đó, đáng chú ý
nhất là Sâm vũ diệp - Panax bipinnatifidus Seem., Tam thất hoang - P.
stipuleanatus H.T.Tsai & K.M.Feng, Ngũ gia bì hơng - Acanthopanax

1


gracilistylus W.W.Smith và Ngũ gia bì gai - A. trifoliatus (L.) Merr.. Đây
là bốn loài cây thuốc quí, nhng phạm vi phân bố và kích thớc
quần thể của chúng rất nhỏ hoặc đã trở nên hiếm gặp (Ngũ gia bì
gai) không chỉ ở Việt Nam, mà cả trên phạm vi toàn thế giới.
Do có giá trị sử dụng và kinh tế cao, cả bốn loài này đã bị tìm kiếm,
khai thác đến mức kiệt quệ trong tự nhiên. Sâm vũ diệp, Tam thất hoang,
Ngũ gia bì hơng đã đợc xếp hạng đang cực kỳ nguy cấp (CR), Ngũ gia bì
gai cũng đợc xếp ở mức đang bị nguy cấp (EN) ở Việt Nam [61].

Để góp phần bảo tồn có hiệu quả các loài cây thuốc đang bị
đe dọa kể trên, chúng tôi đã tiến hành đề tài Nghiên cứu một số
đặc điểm sinh học của bốn lo i cây thuốc quí (Acanthopanax
gracilistylus W.W.Smith, A. trifoliatus (L.) Merr., Panax bipinnatifidus
Seem., P. stipuleanatus H.T.Tsai & K.M.Feng) thuộc họ Ngũ gia bì
(Araliaceae) ở Việt Nam nhằm bảo tồn v phát triển.
Đề tài đợc thực hiện nhằm mục đích nắm đợc các đặc điểm sinh
học cơ bản (về sự phân bố, đặc điểm sinh thái, tính đa dạng di truyền, khả
năng tái sinh v. nhân trồng) cùng với một số dẫn liệu về giá trị sử dụng (th.nh
phần hóa học của một số nhóm chất sinh học thứ cấp) của bốn lo.i trên l.m cơ
sở cho việc bảo tồn đi đôi với nhân trồng phát triển tại chỗ ở Việt Nam.

2


Chơng 1. Tổng quan tài liệu
1.1. Tình hình nghiên cứu bảo tồn cây thuốc trên thế giới và một số
vấn đề có liên quan

Cây thuốc là nhóm tài nguyên thực vật có giá trị, liên quan trực tiếp
đến việc bảo vệ sức khoẻ cộng đồng. Kinh nghiệm sử dụng các loài cây
thuốc đã đợc ghi nhận từ cách đây hàng nghìn năm [77, 93, 150]. Theo
ớc tính của Quĩ quốc tế bảo vệ động vật hoang dã (WWF), có khoảng từ
35.000 đến 70.000 loài (trong số 250.000 loài cây) đợc sử dụng vào mục
đích chữa bệnh trên toàn thế giới [49]. Trong đó, riêng Trung Quốc đã công
bố tới hơn 10.000 loài [93, 99, 150]; ấn Độ có khoảng 6.000 loài [78, 93];
Vùng nhiệt đới châu Mỹ có hơn 1900 loài thực vật có hoa đợc sử dụng làm
thuốc [93]; ngoài ra ở các nớc châu Phi, nh Zaire, Botsoana, Kenia,
cũng có hàng trăm loài cây thuốc đợc sử dụng rộng rãi.
Theo báo cáo của Tổ chức y tế thế giới (WHO), có khoảng 80% dân số
ở các nớc đang phát triển (chiếm khoảng 3,5 - 4 tỷ ngời trên thế giới) có nhu
cầu chăm sóc sức khoẻ ban đầu phụ thuộc vào nền y học cổ truyền. Trong đó,
phần lớn các thuốc đợc sử dụng có nguồn gốc từ cây cỏ [49, 148]. Tuy vậy, việc
khai thác quá mức và thiếu qui hoạch các nguồn tài nguyên thiên nhiên của con
ngời đã dẫn đến sự báo động về hiện tợng thu hẹp đáng kể đa dạng sinh học
(ĐDSH). Theo t liệu của Tổ chức bảo tồn thiên nhiên quốc tế (IUCN), trong số
43.000 loài thực vật mà tổ chức này đã thống kê, có tới 30.000 loài đợc xếp vào
diện bị đe doạ [104, 105], trong đó có nhiều loài cây thuốc.

ở

Trung Quốc, theo những tài liệu đã công bố, hiện tại đã xác định có

trên 200 loài cây thuốc thuộc diện bị đe dọa tuyệt chủng ở cấp quốc gia. Ví
dụ nh một số loài thuộc chi Dioscorea, Fritillarria cirrhosa, Iphigenia indica,

3

Nervilia fordii... đang đứng trớc nguy cơ bị tuyệt chủng [99, 150]. ở
Bangladesh, một số cây thuốc quí nh Tylophora indica, Zannia indica
trớc kia dễ tìm nay trở nên hiếm. Hoặc nh với loài Rauvolfia serpentina,
vốn mọc tự nhiên khá phổ biến ở ấn Độ, Srilanca, Thái Lan và có thể khai
thác mỗi năm đợc khoảng 1000 tấn nguyên liệu để xuất sang thị trờng
Âu - Mỹ, làm thuốc điều trị huyết áp, hiện nay cũng đã bị cạn kiệt do khai
thác liên tục trong nhiều năm [62]. Một số loài nh Hoàng liên (Coptis
chinensis và C. teeta) đã từng đợc khai thác trong tự nhiên ở Trung Quốc và
ấn Độ, nay đã trở nên rất hiếm và phải đa vào trồng [77].
Có thể thấy rằng, nguyên nhân gây nên sự suy thoái nghiêm trọng này
trớc hết là do sự khai thác quá mức và do môi trờng sống bị hủy diệt. Thực
tế đó không chỉ diễn ra đối với các loài cây thuốc, mà gần nh đối với hầu
hết các nhóm tài nguyên thực vật có giá trị sử dụng cao. Trong vài chục năm
trở lại đây, với mục đích khuyến cáo và định hớng cho công tác bảo tồn, ủy
ban về sự sống sót các loài (SSC) thuộc IUCN đã cố gắng thu thập thông tin
xác lập nên Danh lục đỏ, bao gồm các loài động - thực vật bị đe dọa tiêu diệt
ở qui mô toàn cầu. Nhiều quốc gia cũng đã biên soạn các bộ Sách đỏ của quốc
gia nh: Liên Xô (cũ), ấn Độ, Trung Quốc, Indonesia, Nam Phi... [87, 126, 156].
Hàng năm IUCN vẫn thờng xuyên cập nhật các loài vào trong Danh lục đỏ
(IUCN Red List), nhằm khuyến cáo cho công tác bảo tồn [107].
Năm 1973, Công ớc thơng mại quốc tế về những loài động - thực vật
hoang dã bị nguy hiểm (CITES) đã ra đời [65, 80]. Theo công ớc này, nhiều
loài động vật và thực vật đã đợc đa vào danh sách bị cấm hay hạn chế
thơng mại trên phạm vi toàn cầu. Trong đó, có không ít loài là cây hay con
đợc dùng làm thuốc. Năm 1988, Hội thảo quốc tế về bảo tồn cây thuốc ở Thái
Lan đã ra Tuyên ngôn Chiang Mai, trong đó, đánh giá cao tầm quan trọng của
cây thuốc trong việc chăm sóc sức khỏe con ngời, cũng nh đánh

4

giá tiềm năng và giá trị kinh tế của cây thuốc. Đồng thời bản tuyên ngôn này
cũng đã kêu gọi Liên Hợp quốc và các quốc gia thành viên, cùng với các tổ chức
quốc tế khác, cần có những hành động thiết thực để bảo tồn tài nguyên cây
thuốc. Điều này cũng chính là sự bảo tồn giá trị của ĐDSH trong các nền văn
hóa của mỗi quốc gia [42, 62]. Theo Akerele (1991), vấn đề bảo tồn cây thuốc
ở các quốc gia chính là sự nhận biết và bảo tồn giá trị sử dụng của chúng
trong y học dân tộc [77]. Đề cập đến bảo tồn những loài cây thuốc đang bị
đe dọa, Hamann (1991) cũng cho rằng không có cách nào khác là phải nắm
vững về phân bố, tình hình hiện trạng của chúng để thiết lập các khu vực
bảo tồn tại chỗ (in situ) và bảo tồn chuyển chỗ (ex situ) [97].

Phơng pháp bảo tồn tại chỗ thờng đợc thực hiện bằng việc xây
dựng các khu rừng cấm nghiêm ngặt hoặc các vờn quốc gia, mà ở đó cây
thuốc và các loài sinh vật khác đợc giữ nguyên vẹn và lâu dài trong các hệ
sinh thái tự nhiên khởi thủy của chúng. Bảo tồn chuyển chỗ là bảo tồn các bộ
phận hợp thành của ĐDSH bên ngoài môi trờng sống tự nhiên của chúng.
Nghĩa là duy trì các cơ thể và bộ phận sống của sinh vật trong những
điều kiện, phơng tiện nh: vờn thực vật, ngân hàng hạt (seed bank),
ngân hàng gen in vitro (in vitro gene bank) [41, 97, 100, 120, 122].
Chính vì vậy, để tiến hành bảo tồn có hiệu quả thì vấn đề triển khai
các nghiên cứu nhằm hoàn thiện các dẫn liệu khoa học của các loài cần bảo tồn là
hết sức quan trọng. Trên thế giới hiện nay, trong việc triển khai các lĩnh vực
nghiên cứu về phân loại, bảo tồn, chọn tạo giống ngoài việc sử dụng các chỉ
thị hình thái, các nhà nghiên cứu còn sử dụng các chỉ thị hóa học và chỉ thị
phân tử ADN nhằm xây dựng các dữ liệu đầy đủ về từng loài [66, 86, 94]. Các
chỉ thị hình thái là chỉ thị đã đợc sử dụng từ lâu đời, thông qua các thông số
nh hình dạng, kích thớc, màu sắc của các cơ quan sinh dỡng và nhất là cơ
quan sinh sản. Nhng phơng pháp này phần nào phụ thuộc vào việc có thu

5


thập đợc mẫu có đủ bộ phận hoa quả hay không. Ngoài ra, còn có những loài
có những đặc điểm rất giống nhau, dễ gây nhầm lẫn trong quá trình phân
tích. Một phơng pháp khác đợc sử dụng để kiểm định đối với các dợc liệu là
sử dụng các chỉ thị hóa học. Có nhiều phơng pháp phân tích hóa học khác
nhau đã đợc sử dụng trong nghiên cứu và kiểm định dợc liệu từ cây thuốc, bao
gồm sắc ký lớp mỏng (SKLM), sắc ký lỏng cao áp (HPLC), điện di mao quản
(CE), vvĐặc điểm chung của các phơng pháp này là cho kết quả nhanh,
chính xác và có thể cho các thông số về cấu trúc hóa học ( khi kết hợp với các kỹ
thuật phổ UV-VIS, phổ khối). Tuy nhiên, một nhợc điểm của các chỉ thị hóa
học là các nguồn nguyên liệu sau chế biến của cùng một loài cây thuốc cũng có
thể rất khác nhau hoặc nguyên liệu đợc thu từ các vùng địa lý khác nhau cũng
có thể cho thành phần và hàm lợng các chất biến đổi...Sự phát triển của Di
truyền học và Sinh học phân tử vài chục năm trở lại đây cùng với việc phát triển
nhiều kỹ thuật phân tích các chỉ thị ADN đã cung cấp thêm một công cụ bổ
sung cho công tác nghiên cứu phân loại, phân tích ĐDSH, xác định đặc trng cá
thể và khoảng cách di truyền giữa các quần thể nhằm mục đích định hớng bảo
tồn và chọn tạo giống. Những chỉ thị ADN đợc dùng phổ biến trong công tác
phân loại có thể kể đến bao gồm: đa hình độ dài các đoạn giới hạn RFLP
(restricted fragment length polymorphism) và các chỉ thị dựa trên phơng pháp
PCR, nh đa hình các phân đoạn ADN khuếch đại ngẫu nhiên RAPD-PCR
(random amplified polymorphic DNA), RFLP-PCR, đa hình độ dài các phân đoạn
khuếch đại AFLP (amplified fragment length polymorphism), đa hình các trình tự
lập lại đơn giản SSR (simple sequence repeats), v.v... So với chỉ thị hình thái và
hóa học, chỉ thị ADN có nhiều lợi thế rõ rệt vì nó hầu nh không bị ảnh hởng
bởi các yếu tố môi trờng, tuổi và điều kiện sinh thái - nơi xuất xứ của nguồn
nguyên liệu. Chính từ việc ứng dụng những kết quả phân tích đặc trng ADN,
Wen, J. (1996, 2000) đã góp phần khẳng định ở bậc phân loại loài một số taxon

thuộc chi Panax ở Trung

6


Quốc và Đông á [143, 145]. Hơn thế nữa, việc ứng dụng các dấu hiệu đặc trng
của ADN còn giúp các nhà sinh học đánh giá đợc chính xác mức độ đa dạng di
truyền của nhiều loài cây cỏ khác nhau, trong đó có các loài thuộc chi Panax L.
[79]. Nh vậy, có thể thấy rõ việc kết hợp cả ba loại chỉ thị hình thái, hóa học và
di truyền (ADN) trong các nghiên cứu về phân loại và bảo tồn các loài cây thuốc sẽ
góp phần mang lại hiệu quả cao và có tính bổ sung cho nhau.

1.2. Tình hình nghiên cứu và bảo tồn cây thuốc ở Việt Nam những
năm gần đây
1.2.1. V i nét về hiện trạng nguồn t i nguyên cây thuốc
Việt Nam nằm dọc trên bán đảo Đông Dơng, kéo dài theo hớng
Bắc - Nam hơn 1600 km, từ 6 o5 (ở các đảo) đến 23o22' độ vĩ bắc và
chiều ngang là 14o kinh tuyến từ 102o30' đến 116o kinh độ đông. Tổng
diện tích đất liền khoảng 330.000 km 2, với gần 4/5 diện tích là đồi núi.
Núi cao nhất là Hoàng Liên Sơn, có đỉnh Fanxipăng cao 3143 m. Việt Nam
nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa, nóng và ẩm, có hệ thực vật rất
phong phú và đa dạng. Trong đó, có hơn 10.000 loài thực vật bậc cao có
mạch, gần 800 loài rêu, 600 loài nấm, trên 2.000 loài tảo [1, 6, 18, 38, 66].
Từ ngàn xa, đồng bào các dân tộc Việt Nam đã có truyền thống sử
dụng nguồn tài nguyên cây cỏ làm thuốc chữa bệnh. Ngay từ các thế kỷ XIV XIX, nhiều danh y Việt Nam đã su tầm, đúc kết kinh nghiệm của nhân dân
và xây dựng nên những bộ sách cây thuốc còn lu truyền đến ngày nay, nh
Nam dợc thần hiệu của Tuệ Tĩnh, Lĩnh nam bản thảo của Hải Thợng Lãn
Ông, Nam dợc chỉ danh truyền của Nguyễn Quang Tuân...[28, 29, 69]. Từ
thời Pháp thuộc, đã có một số công trình nghiên cứu về cây cỏ nh: "Thực vật
chí đại cơng Đông Dơng", "Danh mục những sản phẩm ở Đông Dơng"...

do một số nhà thực vật ngời Pháp thu thập và tiến hành. Những công trình
đó đã ghi nhận nhiều loài thực vật có giá trị làm thuốc [153, 154, 155].

7


Ngay sau khi hòa bình lập lại, thống nhất đất nớc, công tác điều tra
nghiên cứu cây thuốc đã có nhiều thành tích đáng kể. Điển hình là công trình
"Những cây thuốc v. vị thuốc Việt Nam" của Đỗ Tất Lợi, "Cây cỏ Việt Nam" của
Phạm Hoàng Hộ hay "Từ điển cây thuốc Việt Nam" của Võ Văn Chi...

[17, 18, 37, 45]. Các kết quả điều tra dợc liệu của Viện Dợc liệu từ
năm 1961 đến năm 1985, đã phát hiện 1.863 loài cây thuốc. Đến năm
2000, số loài cây thuốc đợc phát hiện đã lên tới 3.830 loài, thuộc 296
họ thực vật [16, 75]. Theo tài liệu công bố mới nhất, đến năm 2005,
số lợng các loài thực vật và nấm đợc sử dụng làm thuốc đã tăng lên là
3.948 loài, thuộc 1.572 chi và 307 họ thực vật [63].
Thực tế cho thấy, nhu cầu về thuốc từ thảo dợc ngày càng tăng. Theo
thống kê của ngành Y tế, mỗi năm Việt Nam tiêu thụ từ 30.000 - 50.000 tấn các
loại dợc liệu khác nhau. Còn khối lợng dợc liệu để xuất khẩu từ 5.000 đến
10.000 tấn / năm (tơng đơng khoảng 15 triệu USD) [24, 62].
Phải nói rằng, mặc dù cha thống kê đầy đủ, song các dẫn liệu kể trên
cũng đã nói lên sự phong phú và tầm quan trọng của tài nguyên cây thuốc Việt
Nam. Tuy nhiên, hiện nay nguồn tài nguyên cây thuốc này không còn nguyên vẹn
nữa. Đó là do việc khai thác ồ ạt và nạn phá rừng làm nơng rẫy đã dẫn đến tình
trạng nguồn cây thuốc ở Việt Nam ngày càng cạn kiệt. Ví dụ cây Vàng đắng Coscinium fenestratum (Gaertn.) Colebr., từ năm 1980 - 1990 tính trung bình khai
thác từ 1.000 đến 2.500 tấn / năm. Đến năm 1991 - 1995 chỉ còn 200 tấn / năm.
Và từ 1995 đến nay, về cơ bản ở Việt Nam không còn Vàng đắng để khai thác
nữa. Hay một số cây có nhu cầu sử dụng và kinh tế cao nh Ba kích - Morinda
officinalis How, Đảng sâm - Codonopsis javanica Blume, các loài Hoàng tinh thuộc

chi Disporopsis và Polygonatum vốn phân bố khá phổ biến ở các tỉnh miền
núi phía bắc, nhng đã bị suy giảm nghiêm trọng, nên đã đợc đa vào Sách Đỏ
Việt Nam và Danh lục Đỏ cây

8


thuốc Việt Nam [7, 61, 62]. Đặc biệt đối với những cây thuốc quí hiếm thì
tình trạng suy kiệt càng trở nên gay gắt hơn, bao gồm: Sâm ngọc linh - Panax
vietnamensis Ha et Grushv., Sâm vũ diệp - Panax bipinnatifidus Seem., Tam
thất hoang - Panax stipuleanatus H.T.Tsai & K.M.Feng, Ngũ gia bì gai Acanthopanax trifoliatus (L.) Merr., Ngũ gia bì hơng - A. gracilistylus W.W.
Smith ... hiện lâm vào tình trạng bị đe doạ tuyệt chủng cao [5, 55, 56].

1.2.2. Tình hình nghiên cứu bảo tồn cây thuốc
Trong vài chục năm trở lại đây diện tích rừng tự nhiên của nớc ta đã bị
thu hẹp nhiều, từ 14,3 triệu hecta năm 1943 đến năm 1995 chỉ còn 9,3 triệu
hecta [12, 13]. Với mục đích bảo vệ tài nguyên rừng của Việt Nam, nhà nớc
ta đã sớm ban hành "Pháp lệnh bảo vệ rừng" (1972); "Luật bảo vệ v. phát triển
rừng" (1982, bổ sung năm 1996) [12, 62]. Thủ tớng Chính phủ đã ra Nghị
định số 18/ HĐBT (17 /1/ 1992), sau là Nghị định số 48/2002/NĐ-CP (22 /
4 / 2002) và gần đây là Nghị định số 32 / 2006 / NĐ-CP (31 / 3 /2006) đã
nêu ra 2 Danh sách các loài động - thực vật quí hiếm bị đe dọa tuyệt chủng
cần nghiêm cấm hoặc hạn chế khai thác sử dụng vào mục đích thơng mại.
Trong nghị định 32/2006/NĐ-CP có 10 / 15 loài và nhóm loài cây thuốc thuộc
diện cấm tuyệt đối khai thác sử dụng vào mục đích thơng mại (Danh lục IA)
và 27 / 37 loài và nhóm loài thuộc diện hạn chế khai thác sử dụng vào mục
đích thơng mại (Danh lục IIA) (xem phụ lục 1). Trong những Danh sách này
có tên ba loài Sâm mọc tự nhiên là Sâm ngọc linh, Sâm vũ diệp và Tam thất
hoang [12, 21, 62]. Để đẩy mạnh công tác bảo tồn nguồn gen có hiệu quả,
ngày 30/12/1997 Bộ Khoa học công nghệ và môi trờng ban hành qui chế

quản lý và bảo tồn nguồn gen động - thực vật và vi sinh vật theo quyết định
số 2177/1997/QĐ-BKHCNMT. Theo đó, Viện Dợc Liệu đợc giao nhiệm vụ là
cơ quan đầu mối tổ chức bảo tồn nguồn tài nguyên cây thuốc và cây tinh
dầu ở Việt Nam [34, 62].

9


Ngay từ năm 1978, Đỗ Huy Bích và một số tác giả đã biên tập sách
"Hớng dẫn khoanh vùng bảo vệ tái sinh v. khai thác dợc liệu ". Trong đó đề
cập đến 30 loài và nhóm loài cây thuốc mọc tự nhiên, nh Ba kích, Kim
ngân, Ngũ gia bì gai...đã đợc lu ý bảo vệ [10]. Năm 1983, nhóm nghiên cứu
của Phan Kế Lộc và cộng sự đã xây dựng bản đồ "Những lo.i thực vật hiếm
hoặc đang có nguy cơ bị tiêu diệt ở Việt Nam" trong bộ Atlas quốc gia (xuất
bản năm 1995). Trong số 58 loài và nhóm loài thực vật đợc giới thiệu có 16
loài và dới loài là cây thuốc quí hiếm, đặc hữu hoặc vào thời điểm đó đã
bị giảm sút nhiều, cần đợc quan tâm bảo vệ. Trong số này cũng có tên cây
Sâm vũ diệp - Panax bipinnatifidus Seem. [44]. Năm 1991, cuốn sách "Bảo tồn
nguồn gen cây thuốc" của Trần Khắc Bảo đã giới thiệu những nét cơ bản
trong công tác bảo tồn nguồn gen [4]. Năm 1996, "Sách đỏ Việt Nam" - Phần II
- Về thực vật đợc công bố, đã tổng kết trong số 356 loài thực vật có 106 loài
là cây thuốc [7]. Đánh giá về tình trạng bị đe doạ, các tác giả đã áp dụng khung
phân hạng của IUCN từ đầu những năm 70 của thế kỷ trớc [104, 105]. Trong
số 106 loài cây thuốc đợc đề cập thì 22 loài thuộc loại E (loài bị nguy cấp);
59 loài loại R (loài hiếm); 17 loài loại T (loài bị đe doạ) và 8 loài loại K (loài
thông tin cha đầy đủ).
Bên cạnh đó, phải kể đến những nghiên cứu của Nguyễn Tập nh: "Một
số lo.i thực vật l.m thuốc quí hiếm cần đợc bảo vệ ở Việt Nam" (1984). Trong
đó, lần đầu tiên tác giả đa ra danh sách 34 loài cây thuốc cần bảo tồn; hay
"Những cây thuốc quí trong rừng cần bảo vệ" (1989)...[52, 54]. Đến năm 1996,

trong Luận án Phó tiến sĩ, Nguyễn Tập đã công bố 128 loài là cây thuốc quí
hiếm cần đợc bảo vệ có kèm theo đánh giá về tình trạng bị đe dọa ở Việt Nam,
theo khung phân hạng của IUCN [55]. Các dẫn liệu này có thể đợc coi là Danh
lục Đỏ cây thuốc đầu tiên ở Việt Nam [56]. Năm 2001, khi áp dụng khung phân
hạng IUCN (1994), tác giả cũng đã tiến hành đánh giá 114 loài cây thuốc thuộc
diện quí hiếm có nguy cơ bị tuyệt chủng cần bảo tồn ở Việt

10


Nam, trong đó thuộc loại CR (cực kỳ bị nguy cấp) có 24 loài; loại EN (đang
bị nguy cấp) có 42 loài; loại VU (sắp bị nguy cấp) có 48 loài [57]. Đến
năm 2006, theo khung phân hạng mới của IUCN (2001), lần thứ ba Nguyễn
Tập đã đánh giá lại tình trạng bị đe dọa của các loài và đa ra Danh lục Đỏ
cây thuốc Việt Nam năm 2006. Danh lục này bao gồm 139 loài, thuộc 93
chi, 58 họ trong 5 ngành thực vật bậc cao có mạch. Trong số đó, 18 loài
đợc xếp hạng ở mức đang bị cực kỳ nguy cấp (CR), 54 loài ở mức đang
bị nguy cấp (EN) và 67 loài ở mức sắp bị nguy cấp (VU) [61]. Trong các
công bố kể trên đều có tên các loài cây thuốc Ngũ gia bì hơng, Ngũ gia
bì gai, Sâm vũ diệp và Tam thất hoang [56, 57, 61].
Nh vậy có thể thấy rằng, bảo tồn cây thuốc ở Việt Nam đã trở thành
vấn đề đợc nhiều nhà khoa học quan tâm. Việc thiết lập hệ thống các
Vờn Quốc gia (VQG) và khu Bảo tồn thiên nhiên (BTTN) cũng nhằm mục
đích bảo tồn nguyên vẹn nguồn tài nguyên sinh học trong hệ sinh thái tự nhiên
vốn có của nó, trong đó có nhiều loài cây làm thuốc. Hiện nớc ta có 128 khu
rừng đặc dụng, trong đó có 30 VQG; 60 khu BTTN; 38 khu bảo vệ cảnh
quan, với tổng diện tích trên 2,4 triệu hecta rừng [11, 26, 39]. Một số các VQG
cũng đã tích cực tham gia vào công tác bảo tồn cây thuốc, nh VQG Bạch Mã,
VQG Hoàng Liên, VQG Vũ Quang, VQG Pù Mát, VQG Phong Nha - Kẻ Bàng...

[11, 68] . Bên cạnh đó, nhiều dự án đã đợc triển khai nhằm thực hiện
mục đích này, nh các dự án: "Đánh giá hiện trạng nguồn t.i nguyên dợc
liệu Việt Nam" [63]; "Bảo tồn cây thuốc cổ truyền" [68]; "Bảo tồn v. sử
dụng bền vững cây thuốc của đồng b.o Dao ở Ba Vì" [50]. Nhiều
chuyên khảo cũng đã đi sâu nghiên cứu từng đối tợng cụ thể, bao gồm
"Nghiên cứu bảo tồn cây Ho.ng liên ở Sa Pa" [23].; "Nghiên cứu nhân
trồng lo.i Sì to"[ 40], "Nghiên cứu nhân giống Ba Kích" [19], Nghiên cứu
kỹ thuật trồng Sâm Ngọc linh ở Kon Tum [35]...Tất cả đều nhằm mục
đích bảo tồn và phát triển các loài cây thuốc ở Việt Nam.

11


Phải thừa nhận rằng, với những nỗ lực đầu t của Nhà nớc, công tác
bảo tồn cây thuốc Việt Nam gần đây đã đợc khởi sắc. Tuy nhiên, vấn đề
cơ bản hiện nay là từng loài có tên trong Danh lục Đỏ cây thuốc Việt Nam
đều cần đợc điều tra nghiên cứu một cách cụ thể hơn về bảo tồn tại chỗ
(in situ) kết hợp với bảo tồn chuyển chỗ (ex situ). Trong cả hai hình thức bảo
tồn này, vấn đề mấu chốt là phải nắm đợc các đặc điểm sinh học của
chúng. Bên cạnh đó, cần phải quán triệt phơng châm Bảo tồn phải đi đôi
với phát triển trồng thêm tại chỗ cho sử dụng lâu bền.
ở

Việt Nam hiện nay, để triển khai các nghiên cứu nhằm hoàn thiện các

dẫn liệu khoa học phục vụ công tác bảo tồn, các nhà nghiên cứu vẫn sử dụng các
chỉ thị hình thái truyền thống. Gần đây cũng đã có một số nghiên cứu sử dụng
chỉ thị phân tử ADN (kỹ thuật RAPD-PCR) để nghiên cứu phân loại, đánh giá sự
đa dạng di truyền ... hay chỉ thị hóa học để kiểm nghiệm dợc liệu...Tuy nhiên,
các nghiên cứu này không nhiều và hầu nh cha có nghiên cứu nào ứng dụng cả

ba chỉ thị này cho từng đối tợng cụ thể. Đây cũng chính là những nội dung
chúng tôi sẽ triển khai trong luận án này.

1.3. tình hình nghiên cứu về ngũ gia bì hơng, ngũ gia bì gai, Sâm
vũ diệp, Tam thất hoang trên thế giới và ở việt nam
1.3.1. Tình hình nghiên cứu về Ngũ gia bì hơng v Ngũ gia bì gai
1.3.1.1. Trên thế giới
a) Chi Acanthopanax v. các vấn đề liên quan
Vào năm 1859, Maximowicz đã công bố chi Eleutherococcus Maxim.
với đặc trng có bầu hợp 5 ô. Sau đó 4 năm, vào năm 1863, Miquel công bố
tách riêng một phân chi của chi Panax L. là Acanthopanax (1855) với đặc
trng có bầu hợp 2 (5) ô thành chi Acanthopanax (Decne. & Planch.) Miq..
Do đặc trng phân loại của chi Acanthopanax (Decne. & Planch.) Miq. bao

12


hàm cả đặc trng phân loại của chi Eleutherococcus Maxim., nên
Harms H. A. T. (1897) đã coi các loài thuộc cả hai chi Eleutherococcus
và Acanthopanax đều thuộc cùng một chi dới cái tên là chi
Acanthopanax (Decne. & Planch.) Miq.. Kể từ đó, tên Acanthopanax
(Decne. & Planch.) Miq. đợc các nhà phân loại học chấp nhận và sử
dụng rộng rãi hơn tên Eleutherococcus Maxim. [111, 112, 119].
Chi Acanthopanax (Decne. & Planch.) Miq. có khoảng hơn 30 loài, phân
bố từ vùng ôn đới ấm đến cận nhiệt đới và nhiệt đới bắc bán cầu. ở châu
á gồm các nớc nh Triều Tiên, Nhật Bản, Trung Quốc, Malaixia, Lào ... và
vùng viễn đông Nga [97, 101, 103, 111, 112, 119, 158]. Theo Li và cộng sự
(1965), chi Acanthopanax (Decne. & Planch.) Miq. ở Trung Quốc có 15 loài [96,
103, 134]. Đến năm 1978, các tác giả Hứa Cảnh và Tằng Thơng Giang đã mô
tả 26 loài trong thực vật chí Trung Quốc. Các loài này phân bố rộng rãi ở khắp

các tỉnh Tứ Xuyên, Vân Nam, Thiểm Tây, Triết Giang, Hồ Bắc...
[158]. Đến nay, Trung Quốc là nớc có nhiều loài thuộc chi này nhất. Trên thế
giới, điển hình là ở Trung Quốc, từ lâu đời ngời dân đã sử dụng một số loài
thuộc chi Acanthopanax (Decne. & Planch.) Miq. để làm thuốc chữa bệnh. ở
Liên Xô cũ các sản phẩm từ loài A. senticosus (Rupr. et Maxim.) Harms
(Eleutherococcus senticosus Maxim., còn gọi là Siberian ginseng) đã thâm
nhập vào thị trờng Mỹ từ những năm 1970. Sản phẩm của loài này đợc sản
xuất ở Liên Xô cũ theo qui mô công nghiệp và xuất khẩu làm thuốc bồi bổ
sức khoẻ, chống mệt mỏi và chống chứng căng thẳng thần kinh [25, 92, 112].

Đã có nhiều nghiên cứu về thành phần hoá học của một số loài thuộc
chi Acanthopanax (Decne. & Planch.) Miq.. Điển hình là loài A. senticosus
(Rupr. et Maxim.) Harms (Eleutherococcus senticosus Maxim.) đã đợc
nghiên cứu từ trên 30 năm tại Trung Quốc và Liên Xô cũ [25, 92]. Ngời ta tìm
thấy trong rễ và thân cây của loài này có chứa nhiều heterosid. Trong

13


những heterosid có eleutherosid (hay sitosterol glucosid), eleutherosid B
(hay syringin), eleutherosid B1, eleutherosid C, ngoài ra còn có eleutherosid D
và E, cả hai đều là glucosid của syringaresinol hay dilirioresinol B, với vị trí
sắp xếp khác nhau, eleutherosid F và G. Tỷ lệ những heterosid có trong rễ đã
xác định: A, B, C, D, E, F và G tơng ứng là 8: 30: 10: 12: 4: 2: 1. Tác dụng
của những heterosid này so với heterosid trong nhân sâm có những điểm
giống nhau. Trong rễ còn chứa sesamin, ciwujianosid E, ciwujianosid B 1,
ciwujianosid C và các đa đờng. Lá chứa eleutherosid I, K, L và M cùng với
senticosid A, B, C, D, E và F có genin là acid oleanolic [45, 93, 110, 117, 130,
137, 161]. Trong rễ loài A. sessiliflorus (Rupr. et Maxcim.) Seem., có những
lignan glucosid nh acanthosid A, acanthosid B, acanthosid C, acanthosid D,

daucocosterin, sesamin, savinin, glucosid tim và tinh dầu [45]. ở Triều Tiên và
Nhật Bản, một số tác giả nh Cai Xing Fu, Kim Young Ho, Shirasuna Katsuya,
Miyakoski Masazumi (2001) đã nghiên cứu thành phần hoá học của lá, thân, rễ
của một số loài A. koreanum, A. divaricatus, A. nipponicus, A. chiisamensis, A.
spinosus. Kết quả cho thấy, trong thân và rễ chứa thành phần chủ yếu là
eleutherosid B và E, hàm lợng eleutherosid B và E trong thân cao hơn trong
rễ (trừ A. chiisamensis). Hàm lợng eleutherosid B và E trong thân và rễ của
hai loài A. koreanum v. A. senticosus là nh nhau, nhng hàm lợng tinh dầu
trong A. koreanum ít hơn trong A. senticosus. Mặt khác, trong thân của loài A.
divaricatus var. albeofructus và A. senticosus forma inermis chứa một lợng lớn
eleutherosid E, trong dịch chiết lá của A. divaricatus có 2 flavonol glucosid và
4 saponin triterpenoid; còn trong lá của A. nipponicus có 5 saponin tritepenoid
và các nipponosid A - E [83, 110, 117, 118, 130].
Các loài Acanthopanax (Decne. & Planch.) Miq. thờng gọi là Ngũ gia
bì. Đông y coi Ngũ gia bì là một vị thuốc có tác dụng mạnh gân cốt, chủ trị
đau bụng, yếu chân, trẻ con chậm biết đi, chữa đau ngời, đau lng, đau

14