(Luận văn thạc sĩ) so sánh hình tượng người anh hùng trong sử thi êđê và sử thi mnông

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN HÀ NỘI
-----------------------------------------------

HÀ THỊ THU HÀ

So sánh hình tượng người anh hùng trong sử thi Êđê
và sử thi Mnông

LUẬN VĂN THẠC SỸ VĂN HỌC

Hà Nội - 2008


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .................................................................................................... 3
CHƢƠNG I: HÌNH TƢỢNG NHÂN VẬT ANH HÙNG TRONG SỬ
THI ÊĐÊ ..................................................................................................... 8
1.1. Sơ lƣợc về đặc điểm sinh hoạt xã hội và văn hoá của ngƣời Êđê ....... 8
1.2. Nhân vật anh hùng trong sử thi Êđê là ngƣời tù trƣởng hùng mạnh .11
1.3. Những đặc điểm của hình tƣợng ngƣời anh hùng của sử thi Êđê......13
1.3.1. Ngƣời anh hùng với nguồn gốc kỳ lạ .............................................13
1.3.2. Ngƣời anh hùng có hình thức đẹp đẽ và tính cách phi thƣờng .......15
1.3.3. Ngƣời anh hùng có tài năng vƣợt trội .............................................17
1.3.4. Hình tƣợng ngƣời anh hùng trong mối quan hệ với cộng đồng: ....19
1.3.5. Cái kết của tác phẩm sử thi và số phận của ngƣời tù trƣởng anh
hùng:..........................................................................................................25
1.4. Nghệ thuật xây dựng hình tƣợng ngƣời anh hùng của sử thi Êđê .....27
1. 4.1. Xây dựng nhân vật anh hùng trong sự đối lập với kẻ xấu .............28
1.4.2. Nghệ thuật so sánh tạo nên những hình ảnh độc đáo, thú vị : ........30
1.4. 3. Ngôn ngữ khoa trƣơng, phóng đại, mang tính kịch nâng tầm vóc

của ngƣời anh hùng trở nên phi thƣờng: ...................................................32
1.4.4. Công thức tả- kể mang tính chất lặp đi lặp lại: ...............................36
CHƢƠNG II: HÌNH TƢỢNG NHÂN VẬT ANH HÙNG TRONG SỬ
THI MNƠNG ............................................................................................41
2.1. Sơ lƣợc về đời sống ...........................................................................41
2.2. Ngƣời anh hùng chiến trận trong sử thi Mnông là nhân vật trung tâm
của tác phẩm .............................................................................................43
2.3. Hình tƣợng ngƣời anh hùng chiến trận trong các tác phẩm sử thi
Mnông .......................................................................................................46
2.3.1. Nguồn gốc của những ngƣời anh hùng chiến trận ..........................46
2.3.2. Vẻ đẹp và tài năng xuất chúng của những ngƣời anh hùng chiến
trận trong sử thi Mnông ............................................................................47
2.3.3. Nhân vật anh hùng chiến trận trong những mối quan hệ với cộng
đồng xã hội ................................................................................................49
2.3. Nghệ thuật xây dựng hình tƣợng nhân vật anh hùng của sử thi Mnông
...................................................................................................................59
2.3.1. Những nhân vật đối lập trong các cuộc giao tranh đều là những
ngƣời anh hùng .........................................................................................59
2.3.2. Nghệ thuật so sánh và ngôn ngữ khoa trƣơng làm nổi lên vẻ đẹp
của ngƣời anh hùng ...................................................................................61
2.3. 4. Ý nghĩa của sự xuất hiện các yếu tố trùng lặp ...............................65
CHƢƠNG III: SO SÁNH HÌNH TƢỢNG NGƢỜI ANH HÙNG TRONG
SỬ THI ÊĐÊ VÀ SỬ THI MNÔNG ........................................................69

1


3.1. Những điểm tƣơng đồng của hình tƣợng ngƣời anh hùng trong sử thi
hai dân tộc Êđê và Mnông ........................................................................69
3.2. Những điểm khác nhau của hai hình tƣợng anh hùng .......................70

3.3. Nghệ thuật xây dựng hình tƣợng ngƣời anh hùng trong sử thi Êđê đạt
tới độ hoàn thiện hơn sử thi Mnông ..........................................................75
3.4. Nguyên nhân của sự tƣơng đồng và khác biệt giữa hai hình tƣợng
nghệ thuật ..................................................................................................79
3.4.1. Sự tƣơng đồng về bối cảnh xã hội và văn hoá của hai tộc ngƣời Êđê
và Mnông ..................................................................................................79
3.4.2. Sự khác biệt về hồn cảnh lịch sử và trình độ phát triển văn hố của
hai cộng đồng Êđê và Mnơng ...................................................................82
KẾT LUẬN ...............................................................................................87

2


MỞ ĐẦU
1.

Lý do chọn đề tài

Vùng văn hóa Tây Nguyên hấp dẫn biết bao nhà nghiên cứu bởi
những điều mới lạ, độc đáo. Trong các di sản văn hố cịn tồn tại đến
ngày nay, không thể không nhắc tới kho tàng sử thi dân gian của đồng
bào nơi đây, với tƣ cách nhƣ một thể loại văn học xuất hiện từ rất sớm.
Với quy mô lớn hơn bất cứ một thể loại văn học nào khác cùng thời,
sử thi có điều kiện phản ánh một hiện thực rộng lớn của đời sống xã
hội. Qua đó, chúng ta hiểu đƣợc một cách chân thực nhất, rõ ràng nhất
về lịch sử, xã hội và đời sống tinh thần của mỗi cộng đồng.
Muốn tìm hiểu sâu hơn về nền văn hố của các đồng bào dân
tộc Tây Ngun, chúng tơi con đƣờng tìm hiểu qua kho tàng văn học
dân gian, trong đó sử thi là một trong những thể loại quan trọng nhất.
Thông qua hình tƣợng ngƣời anh hùng thể hiện trong sử thi, nơi tập

trung cao nhất những khát vọng, ƣớc mơ của cộng đồng, chúng ta hiểu
thêm về đời sống tâm hồn, những sinh hoạt văn hoá, xã hội của con
ngƣời nơi đây. Đồng thời, trong mối tƣơng quan so sánh, đối chiếu,
chúng ta cũng tìm thấy nhiều nét đặc sắc văn hố của mỗi tộc ngƣời.
Những nét đặc sắc đó làm cho bức tranh văn hoá của cộng ngƣời Tây
Nguyên trở nên sinh động, đa dạng hơn rất nhiều.
Sẽ là quá tham vọng nếu chỉ với khuôn khổ một luận văn để tìm
hiểu tồn bộ các vấn đề của hai tộc ngƣời này. Song với việc chọn đề
tài "So sánh hình tượng người anh hùng trong sử thi Ê Đê và sử thi
Mnông" chúng tôi hy vọng sẽ thu nhận đƣợc thêm nhiều tri thức về
vùng văn hoá Tây Nguyên, một vùng văn hố, khơng hẳn q mới,
song cịn có nhiều điều lý thú đang chờ đợi chúng ta khám phá.
2. Giới thuyết khái niệm sử thi

3


Từ năm 1980 trở về trƣớc, do chƣa có điều kiện nghiên cứu nên
ngƣời ta thƣờng dùng một khái niệm trƣờng ca để chỉ những tác phẩm dài
ca ngợi cuộc đời vẻ vang lừng lẫy của những dũng sĩ nhƣ Iliat và Ođixê,
hay ở Việt Nam là Đam Săn.
Theo Từ điển văn hoá dân gian (Vũ Ngọc Khánh, NXB Văn hố
thơng tin, 2002): “ Anh hùng ca là tác phẩm tự sự ca ngợi sự nghiệp anh
hùng của dân tộc trong buổi bình minh lịch sử, nhân vật chính là các anh
hùng, tráng sĩ, cốt truyện là các biến cố phi thường chủ yếu là những
chiến công.
Cũng theo Từ điển văn hoá dân gian, khái niệm Sử thi cũng đƣợc
hiểu trong nghĩa tƣơng đồng với anh hùng ca. Sử thi theo đó là những tác
phẩm: Ca ngợi sự nghiệp anh hùng có tính chất tồn dân của một cộng
đồng trong buổi bình minh lịch sử. Sử thi miêu tả những anh hùng tráng

sĩ có chiến cơng lừng lẫy và có vẻ đẹp kỳ diệu, khác thường được miêu tả
với những màu sắc thần kỳ và thiên về hành động
Theo nguồn tƣ liệu từ Website Wikipedia, khái niệm Sử thi đƣợc
hiểu nhƣ sau: Đây là một thể loại tự sự dân gian về thời kỳ lịch sử khi
loài người bước vào xã hội văn minh, kể về những kỳ tích, sự nghiệp anh
hùng có tầm vóc lớn. Sử thi là những sáng tác tự sự có qui mơ tương đối
lớn, bằng văn vần hay thứ văn xuôi giàu chất thơ. Nội dung bao quát cả
đời sống toàn dân trong suốt một thời kỳ lịch sử dài mà trung tâm là
những sự kiện có ý nghĩa trọng đại trong đời sống cộng đồng.
Các nhà nghiên cứu sử thi trong và ngoài nƣớc đều nhất trí chia thể
loại sử thi thành hai loại: sử thi cổ sơ và sử thi cổ đại (hay còn gọi là sử
thi cổ điển).
Sử thi cổ sơ đƣợc hình thành trong điều kiện xã hội có sự đồng hoá
và thâm nhập lẫn nhau giữa các bộ lạc tạo thành liên minh bộ lạc.
Sử thi cổ đại đƣợc hình thành trên cơ sở ”quá trình kết hợp các liên
minh bộ lạc để trở thành một quốc gia cổ đại”.
4


Nếu đem xem xét và áp dụng cho sử thi của hai dân tộc Êđê và dân
tộc Mnông, chúng ta sẽ nhận thấy cả hai pho sử thi này đều thuộc loại sử
thi cổ sơ. Điểm tƣơng đồng lớn nhất của chúng đó chính là sự tƣơng đồng
về mặt thể loại. Tất cả những tác phẩm sử thi của cả hai tộc ngƣời này
đều hình thành trong giai đoạn xã hội đang có sự thâm nhập giữa các bộ
lạc với nhau. Tình trạng giao tranh giữa các bộ lạc xảy ra thƣờng xuyên
và chúng đã đƣợc phản ánh rất nhiều thơng qua các tác phẩm.
Ngồi ra cịn rất nhiều nguồn tƣ liệu đánh giá về thể loại sử thi.
Tuy vậy, tựu trung lại sử thi đƣợc hiểu một cách ngắn gọn nhất đó là một
thể loại tự sự dân gian, kể về những ngƣời anh hùng có cơng khai sáng,
mang một tầm vóc lớn lao. Một đặc điểm nữa của sử thi đó là quy mơ

tƣơng đối lớn với nội dung bao quát một thời kỳ lịch sử.
3. Lịch sử vấn đề
Chỉ tính riêng trong nƣớc ta, việc nghiên cứu sử thi đã đƣợc bắt
đầu từ cách đây khá nhiều năm qua những cơng trình có giá trị tiêu
biểu nhƣ:
- Luận án PTS “ Về thể loại sử thi anh hùng của các dân tộc
Tây Nguyên” (1981)- Võ Quang Nhơn
- Phần “ Sử thi anh hùng”- Võ Quang Nhơn ( trong cuốn “ Văn
học dân gian Việt Nam”- Đinh Gia Khánh chủ biên, NXBGD 2001, tái
bản)
- "Những đặc điểm cơ bản của sử thi khan ở Việt Nam”- luận án
tiến sĩ (1989)- Phan Đăng Nhật
Nghiên cứu sử thi đã và đang là có sức hấp dẫn đối với nhiều
ngƣời. Chúng tơi chọn đề tài “ So sánh hình tượng người anh hùng
trong sử thi Êđê và sử thi Mnông” với mong muốn bổ sung vào những
nghiên cứu phần so sánh về sự tƣơng đồng và khác biệt trong nội dung
và nghệ thuật sử thi của đồng bào Êđê và Mnông.

5


Gần đây nhất, dự án “Điều tra, sƣu tầm, bảo quản, biên dịch và
xuất bản kho tàng sử thi Tây Nguyên” do Viện khoa học xã hội Việt
Nam tiến hành đã sƣu tầm và biên soạn hơn sáu trăm tác phẩm sử thi
của đồng bào Êđê, Mnơng, Bana...Đó là may mắn đối với chúng tôi
khi tiến hành đề tài “So sánh hình tượng người anh hùng trong sử thi
Êđê và sử thi Mnơng”. Trong bối cảnh nghiên cứu văn hố dân gian ở
các dân tộc đang đƣợc chú trọng nhƣ hiện nay, mong muốn tìm hiểu,
nghiên cứu sâu thêm là điều cần thiết và hồn tồn có cơ sở để phát
triển hơn nữa.

5. Phạm vi nghiên cứu:
Với đề tài “So sánh hình tượng người anh hùng trong sử thi
Êđê và sử thi Mnơng” chúng tơi vào khảo sát hình tƣợng ngƣời anh
hùng chiến trận đƣợc thể hiện trong các tác phẩm sử thi của hai cộng
đồng ngƣời Êđê và Mnông trong mối tƣơng quan so sánh với nhau.
Trong khuôn khổ có hạn của luận văn này, chúng tơi đã lựa chọn một
số tác phẩm tiêu biểu đã đƣợc Viện khoa học xã hội Việt Nam biên
soạn, đó là: Đam Săn, Khing Ju, Mdrong Dăm (sử thi Êđê), Lêng
nghịch đá thần của Yang, Cướp chiêng cổ bon Tiăng, (sử thi
Mnông)…Đây là những tác phẩm thể hiện một cách tập trung nhất
hình tƣợng những ngƣời anh hùng chiến trận, kết tinh khát vọng, ý chí
của cả cộng đồng.
6. Phƣơng pháp nghiên cứu
Với đề tài “ So sánh hình tượng người anh hùng trong sử thi
Êđê và sử thi Mnông” chúng tôi sử dụng các phƣơng pháp chủ yếu:
phƣơng pháp thống kê, phân tích văn bản và so sánh đối chiếu.
Đọc và phân tích văn bản là thao tác đầu tiên đối với bất kỳ ai
có nhu cầu tìm hiểu văn học. Đồng thời cũng qua thao tác phân tích, sẽ
chỉ ra đƣợc nhiều khía cạnh của vấn đề muốn tìm hiểu trong tác phẩm.

6


Phƣơng pháp thống kê có nhiệm vụ sơ lƣợc thống kê về mặt
ngôn từ, tần suất của các yếu tố trong nghệ thuật kể chuyện của sử thi.
Cuối cùng, phƣơng pháp so sánh đối chiếu đƣợc sử dụng để tìm
ra sự tƣơng đồng và khác biệt của hai mẫu hình ngƣời anh hùng trong
sử thi của các dân tộc Êđê và Mnông. Đồng thời phần nào lý giải đƣợc
căn nguyên của những điểm tƣơng đồng và khác biệt đó.
7. Bố cục của luận văn:

Ngoài phần mở đầu, kết luận và phụ lục tài liệu tham khảo, bản
luận văn này gồm ba chƣơng:
Chƣơng 1: Hình tƣợng ngƣời anh hùng trong sử thi Êđê
Chƣơng 2: Hình tƣợng ngƣời anh hùng trong sử thi Mnơng
Chƣơng 3: So sánh hình tƣợng nhân vật anh hùng trong sử thi
Êđê và sử thi Mnông

7


CHƢƠNG I: HÌNH TƢỢNG NHÂN VẬT ANH
HÙNG TRONG SỬ THI ÊĐÊ
1.1. Sơ lƣợc về đặc điểm sinh hoạt xã hội và văn hố của ngƣời
Êđê
Êđê là cộng đồng có gần 195.000 ngƣời có địa bàn cƣ trú tƣơng
đối tập trung ở tỉnh Đắc Lắc và miền tây hai tỉnh Khánh Hồ, Phú n.
Ngồi ra, cịn có các nhóm địa phƣơng nhƣ Kpa, Adham, Bih, Ktul…với
những tên gọi khác nhƣ Rađê, Đê, Kpa, Ktul…
Ngƣời Êđê làm rẫy là chính, riêng nhóm Bih làm ruộng nƣớc theo
lối cổ xƣa có trâu dẫm đất thay cho việc cày xới. Ngƣời Êđê không đi vào
cải tiến những công cụ làm rẫy mà tập trung vào thay đổi các khâu canh
tác để giữ gìn cải tạo đất nhƣ luân canh, xen canh…. Khai thác những
đặc điểm khác biệt của tiểu khí hậu chẳng hạn nhƣ khi phơi rẫy thì gặp
nắng, trỉa lúa thì có mƣa…Ngƣời dân Êđê có rất nhiều hiểu biết về những
biến đổi thời tiết hàng năm, về đất đai, cây cỏ, muông thú. Mặc dù đó mới
chỉ là những tri thức ở dạng kinh nghiệm dân gian.
Mặt khác, ở trình độ phát triển tƣ duy của mình, ngƣời Êđê vẫn
quan niệm rằng những thành bại của nghề nƣơng rẫy là do thần linh, hồn
lúa. Vì vậy, song song với việc canh tác nƣơng rẫy, ngƣời Êđê cịn tiến
hành các lễ nghi nơng nghiệp, tìm sự trợ giúp của thần linh với ƣớc mong

về mùa màng bội thu sung túc.
Canh tác nƣơng rẫy theo kiểu luân canh đã hình thành cho ngƣời
Êđê một thói quen di chuyển thƣờng xuyên. Cũng nhƣ những dân tộc làm
nƣơng rẫy khác, từ xa xƣa ngƣời Êđê cƣ trú nửa năm ở ngồi nƣơng, nửa
năm ở trong bn. Đến khi có thiên tai, đất đai khan hiếm, ngƣời Êđê cịn
di chuyển cả bn làng đến một nơi ở mới. Tại đây họ chặt phá cây làm
nhà, đốt rừng làm nƣơng. Chính lối canh tác đó đã khiến cho đồng bào
Êđê một tập quán sinh hoạt du canh du cƣ, tự do, tạm bợ, tùy tiện.

8


Ngồi trồng trọt, ngƣời Êđê cịn làm những việc nhƣ săn bắt, hái
lƣợm, đánh cá, dệt... Sống giữa thiên nhiên, núi rừng hoang dã, ngƣời Êđê
từ xa xƣa có nghề săn bắn, thuần phục voi. Ngoài ra họ hái lƣợm, săn bắt
những thứ rau quả, măng nấm, cá tôm, một số cơn trùng ăn đƣợc…Ngồi
nhu cầu sinh nhai, đó cịn là cách để họ quay về với thế giới thiên nhiên
thân thuộc của mình.
Ngày nay, cùng với sự phát triển kinh tế của xã hội, ngƣời Êđê
cũng có những thay đổi trong đời sống lao động của mình đó là việc mở
rộng những ngành nghề mới. Trồng cà phê hiện đƣợc coi là một nghề
quan trọng của đồng bào Êđê.
Trong số những dân tộc thiểu số ở nƣớc ta, Êđê là dân tộc có đời
sống tinh thần phong phú. Trong sinh hoạt của ngƣời Êđê vẫn bảo lƣu tàn
dƣ của xã hội tiền giai cấp: lấy buôn làng làm đơn vị tổ chức xã hội nhỏ
nhất. Đứng đầu buôn là Khoa pin Ea, ngƣời chủ bến nƣớc cũng là chủ
buôn. Tuy vậy cùng với sự phát triển của xã hội, quyền lực của các Khoa
ngày càng giảm, thƣờng chỉ cúng bến nƣớc và tiến hành một số nghi thức
tâm linh khác.
Hợp thành bn là các gia đình, đại gia đình theo chế độ mẫu hệ.

Trong xã hội Êđê truyền thống dịng họ đóng vai trị hết sức quan
trọng.Trong quan hệ kết hơn, ngƣời Êđê duy trì tập tục nối dây giữa chị
em vợ và anh em chồng(chuê nuê), khi ngƣời chồng chết, ngƣời vợ có
quyền địi nhà chồng có một ngƣời em chồng để nối nịi. Cũng theo đó,
ngƣời vợ chết ngƣời chồng có thể địi hỏi một ngƣời em vợ để nối nòi.
Trong xã hội Êđê truyền thống, đời sống hiện thực của con ngƣời
ln gắn bó chặt chẽ với tín ngƣỡng, nghi lễ. Các thần linh, những lực
lƣợng chi phối đến đời sống hiện thực của con ngƣời. Con ngƣời muốn có
đƣợc sự bình n, sản xuất và chiến đấu với các bộ lạc khác đƣợc thuận
lợi phải cầu xin để tìm sự che chở của các đấng siêu nhiên.

9


Trong sinh hoạt của xã hội Êđê, các hoạt động lễ nghi tín ngƣỡng
chiếm vị trí hết sức quan trọng. Vai trị của những thầy cúng, thầy bói
đƣợc đặc biệt đề cao. Ngồi ra, cịn phải kể đến những nghệ nhân dân
gian gọi là Pôkhan (ngƣời kể Khan), Pô Mtul Ching (ngƣời sửa chiêng)…
Môi trƣờng sinh hoạt hội hè vui chơi ở các dân tộc Tây Nguyên,
hoà với lời ca tiếng hát, hầu nhƣ không thể thiếu đƣợc tiếng chiêng. Nhạc
chiêng chiếm vị trí quan trọng xứng đáng trong sinh hoạt văn hoá tinh
thần của nhân dân Tây Nguyên. Tiéng chiêng gắn với sinh hoạt cộng
đồng của buôn làng: mừng năm mới, mừng công việc làm ăn no đủ sau
một năm….Tiếng chiêng làm ngƣời ta rạo rực trƣớc cuộc sống, tự hào vì
truyền thống oanh liệt mà cha ơng đã gây dựng. Tiếng chiêng gắn với
bƣớc đi trong cuộc đời mỗi con ngƣời từ lúc sinh thành cho tới khi nằm
xuống với các nghi lễ: thổi tai, bỏ mả…Tiếng chiêng bƣớc vào văn học
dân gian với những hình ảnh ví von, mỹ lệ: “Nhà Đăm săn dài như một
tiếng chiêng ngân” và trở thành một biểu tƣợng văn hố. Có nhiều khi,
chiêng lại là nguyên nhân của các cuộc giao tranh giữa các bn làng bởi

đó là một tài sản lớn, thể hiện sự giàu có, sang trọng. Tiếng chiêng là
niềm kiêu hãnh vì sự giàu mạnh của bn làng. Ngƣời dân tộc xƣa kia
không lấy vàng bạc làm thƣớc đo cho sự giàu có mà ƣớc tính bằng chiêng
ché, trâu bị.
Vì cịn phát triển ở trình độ tiền chữ viết, nền văn hoá của ngƣời
Êđê về cơ bản vẫn là văn hoá dân gian. Kho tàng văn hoá của đồng bào
nơi đây bao gồm khá nhiều thể loại nhƣ truyện thơ, ngụ ngôn và đặc biệt
là những tác phẩm sử thi- khan đƣợc truyền miệng từ đời này sang đời
khác nhƣ Đam Săn, Đăm Di, Xinh Nhã….Khan của ngƣời Êđê là những
tác phẩm văn học dân gian đƣợc các nhà nghiên cứu phát hiện sớm nhất
trong số những di sản văn hố cịn lại của đồng bào dân tộc Tây Nguyên.

10


1.2. Nhân vật anh hùng trong sử thi Êđê là ngƣời tù trƣởng
hùng mạnh
Với chủ đề chính mơ tả các cuộc chiến tranh liên miên kéo dài giữa
các buôn làng, bộ tộc, âm hƣởng chính của sử thi Êđê là âm hƣởng ngợi
ca chiến công vang dội của những ngƣời anh hùng- những ngƣời tù
trƣởng hùng mạnh giàu có. Có thể kể đến những Đăm Di, Khing Jú, Xing
Nhã…những ngƣời tù trƣởng giàu có, đẹp đẽ, là tập trung khát vọng của
cả một cộng đồng. Đặc biệt, trong đó, Đam Săn là hình mẫu tiêu biểu
nhất, kết tinh những đặc điểm, hình thức, phẩm chất của một ngƣời anh
hùng.
Ra đời trong bối cảnh xã hội đã tƣơng đối ổn đinh về mặt thiết chế
nhƣng trong lịng nó đang nảy sinh những tƣ tƣởng mới đi ngƣợc lại tập
tục cũ. Ngƣời tù trƣởng giàu mạnh là ƣớc mơ của cả một cộng đồng. Đại
diện cho một lớp ngƣời mới xuất hiện, trỗi dậy trong xã hội- khơng chịu
gị theo tục, khn khổ, những nhân vật anh hùng luôn đi ngƣợc lại

những sắp đặt của trời của buôn làng. Đối với họ chỉ có ƣớc muốn của
bản thân duy nhất một lý tƣởng, một thứ quyền lực mạnh mẽ là động cơ
cho mọi hành động, mọi sự lựa chọn. Họ không chịu bất kỳ ai, hay bất cứ
điều gì ngăn cản dù đó là ơng trời. Họ tự hào vì chính sự giàu mạnh, tài
năng của bản thân. Qua hình tƣợng Đăm Săn, tác giả dân gian muốn nói
đến một sự thay đổi trong nhận thức của con ngƣời, một khát vọng đƣợc
vƣợt ra khỏi lề thói cũ, tập tục cũ.
Ngƣời tù trƣởng hùng mạnh giàu có đƣợc thể hiện qua sự trù phú,
giàu có của bn làng. Hình dung về cảnh tƣợng ngôi làng của Đăm Săn:
“Dân làng đông như đàn hươu đàn kiến….Bến nước vòi ở dưới dát đồng,
ở trên dát vàng. Các chàng trai đi lại ngực chạm ngực, các cô gái đi lại
vú sát vú. Buôn làng to lớn giàu có, bn phía đơng, làng phía tây, khơng
có buôn làng nào bằng”

11


Thông thƣờng sau khi giành chiến thắng, đánh bại kẻ thù, các tù
trƣởng Êđê bắt tay vào chăm lo xây dựng bn làng giàu có đẹp đẽ. Họ
chia đất, làm làng mới. Trong sử thi đã có nhiều đoạn khắc hoạ cảnh buôn
làng lao động sôi nổi, tƣơi vui, đạt tới mức độ sinh động: “Họ bắt con voi
đuôi ngà dài rộng, những loại voi biết kêu và ngà chạm đất. Con voi đực
họ bắc bành hoa, con voi cái thắng bành mây, con voi gái bắc bành
tra…Chàng Đăm Di gọi dân làng ra đi. Họ theo đường cong, đường
queo, dáo mác như bông lau lách cung nỏ như nhánh cây, ống tên như
trái mướp… Người đông như kiến như mối, một trăm người đi trước, một
nghìn người đi sau…”. Trên cái nền của cuộc sống lao động, ngƣời anh
hùng hiện lên với vai trò trung tâm, đẹp đẽ và gần gũi với bao thế hệ
ngƣời nghe. Tình yêu lao động, mơ ƣớc cuộc sống yên ổn, sung túc là
khát vọng chính đáng của bất cứ một dân tộc nào trên thế giới này. Khát

vọng đó đƣợc gửi gắm qua những bản anh hùng ca, qua hình tƣợng những
ngƣời tù trƣởng giàu mạnh, tài giỏi.
Tài giỏi trong việc cai quản buôn làng, chỉ bảo cho nhân dân săn
bắt, khai phá tự nhiên, ngƣời tù trƣởng càng nổi bật hơn nữa trong các
cuộc giao tranh với kẻ thù. Với tinh thần thƣợng võ của ngƣời Tây
Nguyên, sức mạnh và tài thao lƣợc chính là một phẩm chất quan trọng
nhất khi đánh giá về ngƣời anh hùng. Đó là nơi để thi triển hết sức mạnh,
ý chí và cả lịng can đảm của con ngƣời. Đăm Săn bảy lần đi giành lại vợ
từ tay các tù trƣởng khác. Hết lần này qua lần khác, chàng luôn chiến
thắng thật oanh liệt. Chiến công trong lao động của những ngƣời anh
hùng là một phần quan trọng bổ sung vào với chiến công của họ ở chiến
trận, làm trịn vẹn hình tƣợng ngƣời anh hùng trong sử thi. Bên cạnh cái
hùng tráng của cuộc chiến là sự trù phú, no ấm của cuộc sống núi rừng và
con ngƣời Tây Nguyên. Chất hiện thực của cuộc sống lao động xen lẫn
với màu sắc huyền ảo của các cuộc chiến, của thần linh làm cho các tác
phẩm sử thi vừa linh thiêng vừa gẫn gũi với ngƣời dân Tây Nguyên. Bức
12


tranh về cuộc sống của đồng bào Tây Nguyên vì thế mà hài hoà hơn rất
nhiều.
Những nhân vật anh hùng, tù trƣởng tài ba của sử thi Êđê nhƣ
Khing Ju, Đăm Di, Mdrong Đăm…đều hiện lên thật đẹp, oai hùng. Trong
số đó, Đăm Săn tiêu biểu hơn cả, chàng hiện thân là lý tƣởng cho hình
mẫu ngƣời tù trƣởng- ngƣời anh hùng của sử thi Êđê.
1.3. Những đặc điểm của hình tƣợng ngƣời anh hùng của sử thi
Êđê
1.3.1. Ngƣời anh hùng với nguồn gốc kỳ lạ
Chúng ta đã từng gặp trong các cổ tích, truyền thuyết của ngƣời
Kinh những sự ra đời kỳ lạ của các nhân vật nhƣ Thánh Dóng, Sọ

Dừa….tất cả đều mang một màu sắc huyền thoại. Có một mơ típ phổ biến
đó là một cặp vợ chồng đã già rồi mà vẫn chƣa có con, ngƣời vợ ăn phải
dị vật (uống nƣớc trong quả dừa rồi thụ thai- Sọ Dừa) hoặc giẫm phải vết
chân (Thánh Dóng), đứa trẻ đƣợc sinh ra cũng khác biệt với những ngƣời
khác ( Thánh Gióng ba năm khơng biết nói biết cƣời, chỉ đến khi nghe sứ
giả rao tìm ngƣời tài mới bật tiếng gọi. Câu nói đầu tiên là câu nói muốn
đánh giặc). Cịn Sọ Dừa lớn lên trong vỏ bọc xấu xí, dị hợm nhƣ một cục
thịt đỏ hỏn, chàng là kết quả của một sự thụ thai kỳ lạ. Mẹ Sọ Dừa trong
một buổi đi làm đồng trời nắng, khát nƣớc, nhìn thấy có một quả dừa bên
trong đựng đầy nƣớc. Bà uống nƣớc và mang thai.
Mặc nhiên, trong trí tƣởng tƣợng của dân gian, những nhân vật anh
hùng xuất chúng nhƣ vậy đều không thể đƣợc sinh ra nhƣ những con
ngƣời bình thƣờng. Họ phải là con của những thế lực siêu nhiên, kỳ
lạ…vv. Cũng chính vì thế, họ sống một cuộc đời khác với những ngƣời
phàm trần khác.
Sử thi Tây Nguyên cũng kể về những nhân vật anh hùng đều có sự
ra đời kỳ lạ, thậm chí khơng rõ nguồn gốc. Chỉ biết họ là con của thần,

13


của trời đất…Sử thi Tây Nguyên thƣờng cho một dung lƣợng nhất định
để kể về thời thơ ấu của các nhân vật chính nhƣ Hơ Nhị, Hơ Bhi. Khing
Ju...
Trong ba tác phẩm sử thi Êđê mà chúng tôi khảo sát: Đam Săn,
Khing Ju và Mdrơng Đăm đều có sự tƣơng đồng với nhau về kết cấu của
tác phẩm cũng nhƣ sự ra đời kỳ lạ của nhân vật chính. Trong Khing Ju,
hai chị em H’ing và H’ Ring đi vào rừng lấy củi, khát nƣớc. Họ đƣợc quạ
chỉ cho chỗ uống nƣớc ở hốc cây gạo. Uống xong ngứa khắp ngƣời và tự
nhiên có mang. Họ hẹn sẽ gả con cho nhau. Những đứa trẻ mà sau này trở

thành các tù trƣởng anh hùng, những cô gái xinh đẹp nhất bon làng là kết
quả của sự thụ thai kỳ lạ đó.
Sự ra đời của Mdrong Dăm rất kỳ lạ. Mẹ chàng ăn phải trái cây
giữa thân, hái hoa rừng trên nguồn thác và mang thai. Kỳ lạ hơn nữa, khi
mẹ Hbia Knhi đặt tên đứa bé theo các tù trƣởng giàu mạnh nhất bấy giờ,
đứa bé vẫn khóc. Chỉ khi ông Trời đặt tên nó là Mdrong Dăm nó mới nín.
Theo tiếng Ê Đê Mdrong Dăm có nghĩa là “chàng trai giàu có, tài giỏi và
hùng mạnh”. Qủa thật, khát vọng của cộng đồng đƣợc thể hiện qua tên
gọi rất phù hợp với cuộc đời oanh liệt của ngƣời tù trƣởng anh hùng này.
Điều đặc biệt là trong các tác phẩm sử thi Êđê tồn tại cho tới ngày
nay, chỉ riêng nhân vật Đăm Săn lại không đƣợc nhắc tới thời thơ ấu. Dù
nguồn gốc của chàng chắc hẳn cũng đặc biệt khơng kém gì những nhân
vật anh hùng khác nhƣng nó lại khơng trở thành một nội dung đƣợc kể
trong những câu chuyện. Chỉ có những chi tiết nhỏ đƣợc nhắc tới sơ lƣợc
thông qua lời kể của Hơ Nhị. Cũng giống nhƣ sử thi Iliat, những nhân vật
anh hùng khi bƣớc vào sử thi đã đƣợc chuẩn bị sẵn một lai lịch đầy đủ, họ
thƣờng là con của các vị thần linh. Nội dung của sử thi Iliat chỉ gói gọn ở
những ngày cuối cùng của cuộc chiến 10 năm thành Tơ roa. Về điểm này,
Đăm Săn và sử thi Iliat có điểm tƣơng đồng.

14


Những sự ra đời kỳ lạ của nhân vật anh hùng cũng chính là việc
khốc lên nhân vật anh hùng một chiếc áo mang màu sắc huyền ảo của
thế giới siêu nhiên. Sự ra đời kỳ lạ là báo trƣớc về một số phận, một cuộc
đời phi thƣờng. Điều đó biểu hiện một phần thế giới quan của ngƣời xƣa
trong cách nhìn nhận về tự nhiên và về con ngƣời.
1.3.2. Ngƣời anh hùng có hình thức đẹp đẽ và tính cách phi
thƣờng

Khi xây dựng hình tƣợng những ngƣời anh hùng, tác giả dân gian
bao giờ cũng dành cho họ những lời ngợi ca, sự trân trọng nhất. Trong
tiềm thức của họ, những ngƣời anh hùng chính là sự kết hợp một cách
hồn hảo nhất sức mạnh, tài trí, lịng dũng cảm và cả hình thức đẹp đẽ
nhất.
Nhân vật anh hùng trong sử thi Êđê đƣợc nghệ nhân hƣớng tới sự
“hoàn tất” (với ý nghĩa các mặt đều có phẩm giá cao nhất) và toàn vẹn
với ý nghĩa nhƣ M. Bakhtin đã nói về nhân vật trung tâm của sử thi Anh
hùng “giữa bản chất thật của nó và sự biểu hiện bên ngồi của nó khơng
có mảy may sự khác biệt”. Đam Săn là loại nhân vật tiêu biểu nhất (Đỗ
Hồng Kỳ, Kho tàng sử thi Tây Nguyên, sử thi Đam Săn).
Đam Săn hiện lên với vẻ đẹp nổi bật của một tù trƣởng giàu có:
đầu đội khăn xếp, vai mang túi da. Hình dáng Đam Săn đƣợc miêu tả với
vẻ hùng dũng, mạnh mẽ: “Râu mép Đam Săn như mây song bột, râu cằm
như mây song đá, râu quai nón mọc từ cằm đến sát tai. Lơng chân thì
quăn, lơng đùi thì rậm, lơng mi cong, mặt mũi đỏ hồng như men rượu
nồng”.
Trang phục của Đăm Săn thật rực rỡ, tƣơng xứng với sự giàu sang
và vẻ đẹp oai hùng của chàng: “ Đăm Săn quấn khố dọc đỏ có tua ngang
đầu gối, chàng mặc áo dày khuy trơng lấp lánh…khăn nhiễu chít trên
đầu, khăn đỏ quàng cổ”- trang phục thể hiện sự giàu có, sang trọng, nó
tơn lên vẻ đẹp của ngƣời anh hùng. Nó vƣợt qua ngồi ý nghĩa là những
15


vật dụng thơng thƣờng mà để bao hàm những khía cạnh văn hố, xã hội
nhất định.
Vũ khí của ngƣời anh hùng cũng nhƣ một thứ đồ “trang sức” quan
trọng mà họ mang theo. Tƣơng xứng với sự phi thƣờng của ngƣời anh
hùng, vũ khí cũng mang một kích thƣớc hơn mức bình thƣờng mà những

ngƣời khác khó có thể sử dụng đƣợc:“Lưỡi giáo của chàng to bản tựa cột
nhà, thanh kiếm dài đặt ở vách, chạm xà dọc”
Trong bối cảnh xã hội chƣa có sự phân hố giàu nghèo rõ rệt, mọi
của cải làm ra là sở hữu chung của bn làng. Ngƣời tù trƣởng là ngƣời
có cơng to lớn nhất, cai quản công việc làm ăn, trồng trọt, săn bắt làm cho
buôn làng thịnh vƣợng. Về một chừng mực nào đó, việc ngƣời tù trƣởng
nắm quyền quyết định của buôn làng cũng manh nha xuất hiện sự tƣ hữu.
Tuy vậy, quan hệ giữa ngƣời bóc lột và ngƣời bị bóc lột chƣa xuất hiện.
Mọi của cải trong làng là sở hữu chung của cộng đồng. Một ngƣời tù
trƣởng giàu có cũng đồng nghĩa với việc dân làng có nhiều của cải,
chiêng ché, trâu bị. Đó cũng là một tiêu chí quan trọng mà ngƣời xƣa
dùng để đánh giá về ngƣời anh hùng. Nó đƣợc đo bằng số lƣợng của cải,
chiêng ché, trâu bị…của bn làng mà ngƣời tù trƣởng cai quản.
Tất cả các tù trƣởng anh hùng trong sử thi Êđê đều đƣợc kể là
những ngƣời giàu có. Theo tiếng của đồng bào Êđê, Mdrơng nghĩa là giàu
có. Vậy là ngay từ tên của nhân vật, ƣớc mong và sự ngƣỡng mộ của cả
cộng đồng này đã đƣợc gửi gắm. Còn chàng Khing Ju cũng đƣợc nhắc tới
là nhân vật “giàu có nhất vùng, tiếng đồn vang khắp nơi”. Sự giàu có của
Đăm Săn đƣợc coi nhƣ lý tƣởng trong tiềm thức ngƣời Êđê : “Chàng
Đam Săn là người giàu có, hùng mạnh, phi thường, tiếng tăm đã vang
đến thần linh, đến tận núi non, vang ra xa ngoài bn làng vì thế bn
phía đơng rất muốn gọi, phía tây rất muốn thưa”.
Sở dĩ sự giàu sang của ngƣời anh hùng đƣợc coi là một điều kiện
quan trọng để đánh giá mức độ vĩ đại của họ trƣớc hết bởi nó chứng tỏ tài
16


năng trong việc cai quản bộ tộc của mình, biết dạy dân trồng trọt hái
lƣợm, săn bắt. Và thêm nữa, sự giàu có của ngƣời tù trƣởng là do trời ủng
hộ mới thành. Ngƣời tù trƣởng có đủ phẩm chất tài trí và lịng dũng cảm

mới xứng đáng đƣợc trời đất, thần linh cho giàu sang, điều đó cũng là
một vinh dự lớn.
1.3.3. Ngƣời anh hùng có tài năng vƣợt trội
Đi cùng với vẻ đẹp, sự giàu sang, một phẩm chất quan trọng của
ngƣời anh hùng đƣợc nhân dân đề cao đó là tài năng, lịng dũng cảm. Đây
mới chính là mảnh đất để thể hiện sự ƣu việt của ngƣời anh hùng trong cả
cộng đồng. Tƣơng ứng với hai nội dung đƣợc thể hiện trong tác phẩm sử
thi Êđê đó là đời sống của bn làng với cảnh sinh hoạt nhộn nhịp tấp nập
và những cuộc giao tranh của ngƣời anh hùng với các tù trƣởng để bảo vệ
buôn làng. Tài năng của ngƣời anh hùng đƣợc thể hiện ở hai phƣơng
diện: trong các cuộc giao tranh và trong quá trình cai quản bộ tộc, săn bắt,
sản xuất.
Những biểu hiện về tài năng của ngƣời anh hùng bắt đầu từ những
trò chơi thƣở thiếu thời: ”Buồn chán chàng lấy con quay ra đánh từ sáng
đến tối, từ khi mặt trời lên khỏi đỉnh núi đến khi trời tối. Lũ trai làng
đánh quay không thắng nổi chàng. Đi đánh quay ở buôn xa buôn gần
không một ai thắng nổi chàng” (Khing Jú). Mdrong Dam từ bé cũng đã tỏ
ra là một đứa bé có tài trí khác thƣờng. Cậu biết dùng lời lẽ thấu tình đạt
lý của mình để thuyết phục, giảng hoà cho mọi ngƣời xung quanh. Khi
Mtao Hwik chiếm đoạt voi của Mtao Go, Mdrong Dam đã tìm lời giải
thích khiến cho dân làng đều đồng thuận, hƣởng ứng. Hai tù trƣởng buộc
phải giảng hoà với nhau.
Sử thi Êđê tái hiện trƣớc ngƣời nghe một khung cảnh trù phú n
ấm của bn làng. Trong bức tranh đó, ngƣời anh hùng là trung tâm của
mọi hoạt động, là ngƣời chỉ huy tất cả mọi công việc sản xuất, trồng trọt
17


của buôn làng. Tài năng của ngƣời tù trƣởng anh hùng đƣợc thể hiện qua
những cảnh săn bắn hái lƣợm, những cảnh xây dựng buôn làng giàu

mạnh. Lời ca ngợi bn làng nhiều chiêng ché, trâu bị, dân làng vui chơi
”ăn năm uống tháng”...cũng chính là sự ca ngợi tài năng của ngƣời tù
trƣởng anh hùng.
Khi nói tới tài năng của ngƣời anh hùng bao giờ ngƣời xƣa cũng
gắn liền với sức mạnh và tài quân sự của họ trên các chiến trận. Tinh thần
thƣợng võ, khát vọng về sức mạnh, lịng can đảm chính là điểm nổi bật
trong cách nghĩ của nhiều dân tộc nói chung và của ngƣời Êđê nói riêng.
Đối với ngƣời đàn ơng, chiến trận là nơi thi triển tài năng rõ rệt nhất, là
nơi để họ bộc lộ phẩm chất anh hùng. Xuất phát từ hiện thực xã hội,
những tác phẩm sử thi Êđê, một phần quan trọng đã mô tả các cuộc giao
tranh giữa các bn làng với nhau, trong đó, vai trị của ngƣời tù trƣởngthủ lĩnh quân sự- là tiêu biểu. Hầu hết các tác phẩm sử thi Êđê đều có
chung một môtip về chiến tranh: ngƣời anh hùng cùng nhân dân đi vào
rừng, ở nhà vợ chàng bị các tù trƣởng tới bắt cóc, họ đi tìm và đánh thắng
kẻ thù để giành lại vợ. Trong các cuộc chiến tranh đó, dù không phải là ác
liệt, cam go với cảnh đầu rơi máu chảy, nhƣng đã thể hiện đƣợc sự vững
vàng về tinh thần, sức mạnh của ngƣời anh hùng. Mặc dù chiến thắng của
họ có sự trợ giúp của thần linh nhƣng sức mạnh, lòng can đảm của con
ngƣời mới là thứ đƣợc đề cao. Có thể nói, chiến tranh là nơi để các anh
hùng chứng tỏ đƣợc phẩm chất, sự phi thƣờng của mình. Ngƣời đƣợc coi
là vĩ đại nhất phải là ngƣời chiến thắng trên chiến trƣờng.
Theo nghĩa đó, Đăm Săn chính là nhân vật tiêu biểu nhất cho kiểu
mẫu ngƣời tù trƣởng anh hùng, ngƣời thủ lĩnh quân sự trong số các các
nhân vật anh hùng của sử thi Êđê. Nếu nhƣ những nhân vật anh hùng
khác nhƣ có đơi lúc bị thất bại dƣới tay kẻ thù: Khing Ju bị chết dƣới mũi
đao của Mtao Msei, Mdrong Dăm bị mảnh áo sắt của Mtao Msei đâm
chết...và phải đợi đến thế hệ thứ hai: những đứa cháu của ngƣời anh hùng
18


trƣởng thành, thay bác mình đi tiêu diệt kẻ thù; hay cũng có khi nhân vật

phạm phải những sai lầm nghiêm trọng và bị trời phạt: Mdrong Dăm chết
vì vơ cớ giết nhiều ngƣời trong buôn làng của Mtao Msei và phải đến thế
hệ thứ hai, đời cháu của Mdrong Dăm, ông trời lại cho thuốc để cứu
ngƣời anh hùng sống dậy. Có thể nói Đăm Săn là nhân vật hoàn hảo nhất
trong số các anh hùng của sử thi Ê Đê "toàn vẹn với ý nghĩa nhƣ M.
Bakhtin đã nói về nhân vật trung tâm của sử thi anh hùng” giữa bản chất
thật của nó và sự biểu hiện bên ngồi của nó khơng mảy may có sự khác
biệt”
1.3.4. Hình tƣợng ngƣời anh hùng trong mối quan hệ với cộng
đồng:
Trong sử thi dân gian, mỗi tộc ngƣời đều gửi gắm những khát
vọng, lý tƣởng vào các nhân vật anh hùng của mình. Bằng tất cả tình cảm
và tài nghệ của mình, dân gian xây dựng những nhân vật anh hùng đó trở
thành biểu tƣợng cho dân tộc, cho cộng đồng mình. Những gì liên quan
đến cuộc đời của các nhân vật anh hùng này đều đƣợc dân gian chắp thêm
đôi cánh của tƣởng tƣợng.
Trong các mối quan hệ cộng đồng, ngƣời anh hùng ln nhận đƣợc
những tình cảm u mến, tán thƣởng. Cịn những gì trái ngƣợc với ý chí
của họ đều bị mọi ngƣời khơng đồng tình, chê trách.
Hình tƣợng ngƣời anh hùng trong các cuộc chiến tranh
Lịch sử phát triển của nhân loại, từ thƣở bình minh đến thời kỳ
hiện đại, luôn gắn liền với các cuộc chiến tranh, tất nhiên, ở các mức độ,
quy mô khác nhau. Xét riêng ở một khía cạnh nào đó, trong thời cổ đại,
chiến tranh là nhằm giải quyết các mâu thuẫn, tạo động lực cho xã hội
phát triển đi lên. Văn học phản ánh chiến tranh xƣa nay luôn những thành
tựu nổi bật. Đối với riêng thể loại sử thi, chiến tranh đã trở thành một đề
tài phổ biến, đề tài trung tâm và các cuộc chiến tranh đều phong phú, sinh
động và cuốn hút đến mức độ “ người lớn, trẻ con có thể ngồi bất động,
19

chăm chú lắng nghe đến thâu đêm suốt sáng”. Các cuộc chiến tranh trong
sử thi anh hùng đều nhằm mục đích chống lại mọi kẻ thù đến uy hiếp, phá
hoại sự bình n của bn làng. Tuy nhiên, tính chất và phạm vi của các
cuộc chiến tranh đó lại đƣợc thể hiện ở những dạng thức khác nhau. Và
động lực của các cuộc cũng vì thế mà khơng hồn tồn giống nhau. Khi
thì đó là cuộc chiến tranh để trả thù nhƣ trong các sử thi: Bơ roa Đam,
Đăm Thí. Sử thi Đam Săn, chiến tranh là để cƣớp lại ngƣời phụ nữ, nàng
Hơ Nhị xinh đẹp.
Khúc tráng ca Iliat kể về cuộc chiến thành Tơ roa, giữa một bên là
đoàn quân Hy Lạp và một bên là các chiến binh của thành Tơ roa. Qua
những lời văn miêu tả cuộc chiến tranh khốc liệt đó, hình tƣợng của các
thủ lĩnh quân sự hiện lên sống động với vai trò quan trọng quyết định hầu
nhƣ hoàn toàn thành bại của cuộc chiến. Giữa rất nhiều những chiến binh
dũng cảm, xuất sắc của cả hai bên chiến tuyến, hình tƣợng Asin hiện lên
nhƣ một chiến binh dũng cảm nhất, xuất sắc nhất. Trong cuộc chiến tranh
ác liệt ấy, hai bên chiến tuyến đều có những nhân vật đƣợc nể trọng.
Khơng có sự đối lập giữa chính nghĩa và gian tà, giữa thiện và ác ở đây.
Phía bên quân Tơ roa, Hécto là nhân vật đƣợc đề cao nhất, đƣợc mô tả
với những phẩm cách đáng trọng. Chàng xông xáo vào những chỗ khó
khăn nhất, hoặc để cứu vãn tình thế, hoặc để khích lệ cuộc giao tranh,
trong những điều kiện bất lợi, chàng biết rút quân vào thành, bảo mẹ tới
đền thờ Atênê cầu cứu nữa thần giúp đỡ. Trận chiến cuối cùng, chàng
vƣợt qua nƣớc mắt và mọi lời khuyên ngăn của cha mẹ chàng. Dù biết
Asin có sức mạnh hơn mình, nhƣng chàng kiên quyết khơng lẩn tránh,
khơng rút lui trƣớc quân Hy Lạp. Quyết đấu là lý tƣởng lớn nhất của thời
đại chàng.
Các cuộc chiến tranh cũng luôn là chủ đề quan trọng nhất đƣợc mô
tả trong nhiều tác phẩm sử thi Tây Nguyên. Dù quy mô của các cuộc
chiến tranh khơng phải là những đồn qn đơng đảo hay những cảnh tàn

20


sát đẫm máu nhƣ trong sử thi của nhiều dân tộc khác trên thế giới. Nhƣng
đó cũng vẫn là mảnh đất để những nhân vật anh hùng bộc lộ rõ nét nhất,
có tầm vóc đẹp và kỳ vĩ nhất
Sử thi Ê Đê mà tiêu biểu là Đam Săn kể về những cuộc giao tranh
của Đam Săn với các kẻ thù, các tù trƣởng của các bộ tộc khác muốn tới
chiếm đoạt đất đai, tài sản, ngƣời phụ nữ của chàng. Cuộc giao tranh của
Đam Săn và Mtao Mxây đƣợc miêu tả khá sống động: “Thế là Đam Săn
lại múa. Chàng múa trên cao, gió như bão. Chàng múa dưới thấp, như
gió lốc. Chịi lẫm đổ lăn lóc. Cây cối chết rụi, khi chàng múa dưới thấp,
vang lên tiếng khiên đồng. Khi chàng múa trên cao, vang lên tiếng khiên
kênh. Khi chàng vừa múa vừa chạy, ba quả núi toác ra, ba đồi tranh bật
rễ tung bay. Cây giáo thần, cây giáo dính đầy những oan hồn của chàng
nhằm đùi mtao Mxây phóng tới nhưng khơng thủng. Chàng đâm vào
người Mtao Mxây cũng không thủng. Đến lúc này, Đam Săn đã thấm mệt.
Chàng vừa chạy vừa ngủ, mộng thấy ông trời”
Các cuộc giao tranh trong sử thi Êđê là cuộc chiến giữa hai cá
nhân, hai tù trƣởng đại diện cho hai bên.Các cuộc chiến tranh đƣợc tái
hiện trong sử thi Êđê, chúng ta khơng nhìn thấy sự khốc liệt, tàn ác hay
những cảnh đầu rơi máu chảy. Chúng kết thúc kết thúc ngay khi ngƣời
thủ lĩnh giành chiến thắng. Họ sẽ thu phục dân chúng, tôi tớ của bên đối
phƣơng theo mình và cầu khẩn ơng trời ban phép cho những ngƣời tử trận
bên họ sống dậy. Ngƣời tù trƣởng không chỉ nắm quyền tối cao trong việc
cai quản buôn làng mà ngay cả trong các cuộc giao tranh, họ cũng chính
là những thủ lĩnh quân sự, quyết định thành bại của cuộc chiến.
Tuy vậy, nhìn chung, các cuộc chiến tranh trong sử thi Tây
Nguyên, dù là đề tài phổ biến nhất xuyên suốt các tác phẩm, là cái nền để
thể hiện hình ảnh ngƣời thủ lĩnh tài ba, dũng cảm song chƣa có đƣợc cái

khơng khí hùng tráng, vĩ đại nhƣ các cuộc chiến tranh nhƣ trong sử thi
của các dân tộc khác. Sau những trận chiến, không để lại những hậu quả
21


nặng nề đau xót, khơng có cảnh tàn phá dữ dội, thây ngƣời, xác ngựa
ngổn ngang. Cách miêu tả nhân vật trong sử thi Tây Nguyên dù còn nhiều
ƣớc lệ, tƣợng trƣng và dập khuôn công thức nhƣng đã phần nào làm hiện
rõ đƣợc chân dung của những ngƣời anh hùng thật đẹp, oai hùng khác
thƣờng. Đặc biệt trong các cuộc giao tranh, hình ảnh ngƣời anh hùng đẹp
hơn bao giờ hết. Ở đó sức mạnh, ý chí và lịng dũng cảm là những phẩm
chất luôn đƣợc con ngƣời đề cao, là tinh thần thƣợng võ là khát vọng mà
cộng đồng ngƣời Tây Nguyên gửi trọn vẹn vào những nhân vật anh hùng
của mình.
Ngƣời tù trƣởng anh hùng trong mối quan hệ với các nhân vật
khác
Tổ chức xã hội quy định vai trò của các cá nhân trong cả một cộng
đồng. Đối với sử thi Tây Nguyên, khi xem xét hình tƣợng ngƣời anh hùng
chúng ta khơng thể khơng đặt họ trong mối tƣơng quan với cộng đồng xã
hội và với những cá nhân khác trong cộng đồng đó.
Ngồi nhân vật Đam Săn, tuyệt đối trong tác phẩm, khơng có một
nhân vật nào có thể sánh đƣợc với chàng về sức mạnh, tài trí và cả sự
giàu có, hùng mạnh. Trong buôn làng, ngƣời tù trƣởng là ngƣời đứng đầu
cai quản, quyết định mọi vấn đề nên việc chàng là ngƣời giàu có nhất,
hùng mạnh nhất cũng là điều dễ hiểu. Ngay cả với các buôn làng khác,
cũng không ai mạnh bằng chàng. Tiếng tăm của Đam Săn là ngƣời giàu
có, chiêng lắm la nhiều, đã vang khắp nơi, khơng một tù trƣởng nào sánh
bằng. Đam Săn là nhân vật lý tƣởng nhất, trung tâm của cả tác phẩm.
Ngƣời tù trƣởng trong sử thi Êđê đóng vai trị trung tâm, quyết
định vận mệnh của cả cộng đồng. Sau cái chết của Đam Săn, ngƣời Êđê

“phải” nối dài câu chuyện của mình, nối dài tƣơng lai của cộng đồng
mình, với việc hồn Đăm Săn biến thành con ruồi bay vào miệng Hơ Ângchị gái chàng. Đăm Săn cháu ra đời tiếp tục nối nghiệp cậu, về ở với Hơ
Nhị và trở thành ngƣời tù trƣởng hùng mạnh. Nhân vật ngƣời anh hùng
22


khơng hồn tồn biến mất mà phải tiếp tục quay trở lại, dù bằng dạng
thức nào, để đảm đƣơng vị trí của một tù trƣởng, cai quản cả bn làng và
viết tiếp lịch sử của cộng đồng.
Ra đời trong thời kỳ bình minh của nhân loại, khi mà những quan
niệm về thế giới của con ngƣời còn rất sơ khai, “sử thi mang trong lồng
ngực mình hơi thở của các vị thần” đã phản ánh điều đó. Có quá nhiều
điều mà con ngƣời, bằng trình độ nhận thức cịn hạn chế, đành phải kiến
giải bởi một thế lực siêu nhiên nào đó bất tử và làm đƣợc những chuyện
phi thƣờng với quyền năng vơ hạn. Thế giới thần linh đóng một vai trị vơ
cùng quan trọng trong đời sống tinh thần lẫn sinh hoạt xã hội của con
ngƣời.
Theo cách nghĩ của ngƣời dân Tây Nguyên xƣa kia, và có lẽ là với
con ngƣời ở nhiều nơi khác trên khắp thế giới này, dƣờng nhƣ đâu đâu
cũng có những vị thần “giám sát” cuộc sống của họ, gieo họa hay ban
phúc. Trong đời sống tự nhiên cũng có nhiều vị thần: thần lớn: thần núi,
sơng, mƣa gió, sấm sét…Bên cạnh đó cịn có các thần nhỏ: nhƣ thần cây,
một hịn đá…mà ta thƣờng gặp trong các tác phẩm sử thi Tây Nguyên.
Đó là cơ sở xuất phát đồng thời cũng là biểu hiện cụ thể của tín
ngưỡng đa thần theo quan niệm vạn vật hữu linh tồn tại phổ biến trong
các dân tộc Tây ngun. Tín ngƣỡng đó dẫn đến các nghi lễ thờ cúng,
cũng rất phổ biến trong đời sống hàng ngày của các dân tộc. Các lễ hội
quan trọng; năm mới, mừng sức khoẻ, đâm trâu, bỏ mả….đều là những
nghi lễ hết sức quen thuộc đối với ngƣời dân Tây Nguyên. Nó gắn liền
với mỗi con ngƣời nơi đây từ lúc sinh ra tới lúc lìa bỏ cõi đời.

Các vị thần xuất hiện trong sử thi, cũng nhƣ nhiều thể loại văn học
dân gian khác của đổng bào thiểu số, nhƣ những nhân vật tham gia vào
nội dung của tác phẩm ở những mức độ khác nhau. Sức ảnh hƣởng, mối
quan hệ của các nhân vật thần linh đối với các nhân vật chính, những

23


ngƣời anh hùng của sử thi mỗi dân tộc khác nhau lại tồn tại ở những cấp
độ khác nhau.
Trong Khan Đăm Săn, thần linh mà cụ thể là ông Du, ông Diê (ông
trời) đã đích thân can thiệp vào chuyện hôn nhân của chàng Đăm Săn với
nàng Hơ Nhị: “Nếu lấy vợ bn phía tây, bn phía đơng, cháu sẽ thành
người chăn trâu, ngựa, voi, kẻ lau cồng chiêng cho nhà giàu, cháu thành
kẻ chăn bị, thân có mùi khai, thành kẻ chăn trâu, người cháu có mùi hơi
đất bùn, cháu thành kẻ chăn heo, gà cho người giàu có, thành người giữ
chiêng cái, dọn phân ngực, voi cho nhà giàu. Nếu cháu lấy Hơ Nhị, Hơ
Bhi thì cháu sẽ thành người giàu có. Chân cháu sẽ đi mua con voi, bàn
tay sẽ đổi cồng chiêng. Cháu sẽ là người giàu nhất xứ”. Dụ dỗ, đe doạ
đến năm lần bảy lƣợt nhƣ vậy, ông trời bị Đăm Săn từ chối. Khiến cho
ông Trời phải lấy ống điếu gõ vào đầu làm chàng chết giấc. Sau đó, ơng
lại làm phép cho chàng sống lại. Lặp đi lặp lại bảy lần, Đam Săn mới chịu
lấy chị em Hơ Nhị. Sự giàu sang, địa vị của Đăm Săn cũng chính do ơng
Trời sắp xếp. Chính ơng là ngƣời cho Đăm Săn giống lúa tốt để gieo
trồng giúp cho buôn làng ngày một no ấm giàu có. Sau khi đã làm cho
Đăm Săn trở thành ngƣời tù tƣởng giàu có, hồn thành chuyện mối lái
cho chàng cô vợ đẹp tuyệt trần, ông Trời vẫn tiếp tục theo sát chàng trong
suốt các cuộc giao tranh với kẻ thù- các tù trƣởng của buôn làng khác. Ở
các lần giao tranh giữa Đam Săn và kẻ thù, các tù trƣởng Mtao Tuôr,
Mtao Mxây, Mtao Grƣ… thần linh chỉ xuất hiện, trợ giúp khi nhân vật

thực sự lâm vào tình thế khó khăn. Bất kì lúc nào, khi nhân vật đuối sức
khó lịng giành thắng lợi, ơng trời lại trợ giúp cho. Ơng ln bày cách để
Đăm Săn thắng đƣợc kẻ thù: “ Ơ cháu, tay giáo, tay đao cháu có sắc thì
cháu mới thắng được tên nhà giàu hung dữ này. Cháu hãy cầm lấy chày
ngắn chày dài ném thử xem. Cháu hãy giắt theo cây cuốc bàn ở hông, vác
theo cây cuốc đập trên vai; gọi đơng đảo thanh niên trai gái tới, kẻ có
dao thì đào lỗ nhỏ, kẻ có cuốc thì đào lỗ lớn, đào chi chít khắp nơi những
24