ảnh hưởng của điều kiện tự nhiên đối với văn hoá Ai Cập và Lưỡng Hà cổ đại

<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>

ANH Hl/QNG CUA DIEU KIEN

TLT NHIEN

001 V a i VAN HOA AI CAP VA LLTONG HA CO DAI

<i><b>Pham Thi Hong Vinh * </b></i>

T

rong lich su cua moi dan toe,

nhiing nhan to c6 anh huong
quyet dinh den cac nen van hoa
truoc het la trinh do kinh te, chinh tri; sir
phat trien xa hpi, syr sang tao cua moi con
<b>ngu6fi...Dieu kien tu nhien tuy khong the </b>
quyet dinh den nen van hoa Ai Cap nhung
ciang anh huong nhat dinh den cac dac diem
van hoa ciia dat nuac nay cQng nhu khu vuc
Luong Ha co dai.

Lich sur Ai Cap c6 dai gan lien voi song
Nil. Su gia Hy Lap c6 dai la Herodote da
tirng Viet: "Ai Cap la tang pham cua song
Nil". Dieu do noi len rang song Nil c6 tac
dyng rat Ion doi vai su phat trien kinh te, xa
hpi, van hoa va lich su cua nguai Ai Cap
thofi CO dai. Hang nam tir thang 6 den thang

10, nuac song Nil dang cao gay nen nhiing
tran lut Ion. Sang thang 11, nuac song rut di,
de lai mot lop phu sa mau ma day dac, rat

' Thgc si, Khoa Ljch su,

Tnrong Dfii hoc Klioa hoc Hue

thich hap cho viec gieo trong cac loai ngu
coc. Vi vay, dan cu song tu thai vien co a
hai ben ba song Nil da biet nghe nong rat
sam. Dpc hai ba song Nil va ven cac ho,
dam mpc rat nhieu mot loai cay say - cay
papyrut. Nguai Ai Cap thai xua dung v6 cay
papyrut de lam giay viet.

O nhijng day nui phia dong va phia tay
dpc thung lijng song Nil, c6 rat nhieu loai da
<i>khac nhau: da voi, da huyen vu, da hoa </i>
cuong, da van mau. Day la nhijng vat lieu
kien true quan trpng nhat cua nguai Ai Cap
thai CO dai.

Tai nguyen thien nhien c6 quan he den
viec ghi chep van tu ciia nguai Ai Cap co
dai. Van tu Ai Cap co dai duac ghi lai tren
cac cuon giay papyrut. Than cay papyrut
duac nguofi Ai Cap co dai dung de lam giay.
Nhieu to giay papyrut dan lai vai nhau
thanh mot ta dai, cupn lai thanh cupn giay.
Chinh cac cupn giay papyrut nay duac luu
giii a cac bao tang chau Au' da cho hau the

</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

Pham Thj Hong Van <i>Anh hWcfng cua dieu kien ti/nhien... </i>

biet dupfc nhijng trang su, nhiing thanh tuu

y hpc^ va cac thanh tuu van hoa khac cua Ai
Cap CO dai.

Van tu Ai Cap co dai con dupfc khac giij
tren cac tuong thanh, cac bia bang da. Van tu
CO Ai Cap ve sau da tra thanh "van tu chef,
vi da lau nguai ta khong dung thu van tu nay
nija va cung quen each dpc. Nhung viec dpc
lai duac van tu co do se rat co y nghia doi
vai viec nghien cuu Hch su Ai Cap co dai.
Chinh la nha phat hien dupfc mot tupng da
bang phiin thach, tren mat da co ghi day du
cac loai chij Ai Cap co, chu Arap, chij Hy
Lap CO ma Jean Franqois Champollion da co
can cu de tim each dpc lai duac van tu Ai
Cap CO dai vao nam 1822^.

Nghe thuat kien true, dieu khac cua Ai
Cap CO dai rat noi tieng trong lich su the giai
CO kim. Nhijng den dai, cung dien, kim tu
thap con bao ton den ngay nay deu chung
minh dieu do. Nhirng cong trinh van hoa ay
deu gan hen vqi da - mot tai nguyen doi dao
a Ai Cap. De xay nhijng kim tu thap, nguai
ta phai dung mot khoi lupng da rat Ion gom
hang chuc trieu khoi da. Nhirng khoi da ay
dupe mai nhan va ghep vao nhau rat sat.
Nhijng tac pham dieu khac cung the hien tai
nang loi lac cua cu dan Ai Cap. Nguai ta da
khac tupng cac Pharaoh bang da. Buc tupng

"nguai thu lai" ngoi xep ban dupe tac bang
da cua thai Co vuong quoc ciang kha noi
tieng. Ve sinh dpng cua cac buc tupng cung
phai khien nguofi dai nay than phuc. Ciing
nha duac che tac tu da ma rat nhieu gia tri
van hoa co Ai Cap con luu lai duac cho den
ngay nay. Nha vay ma nguai Ai Cap c6 the
noi: Bat cu cai gi deu sg thai gian, nhung
ban than thai gian thi phai sa kim tu thap.

Giija cac kim tu thap, tren canh dong
Gize, gan Memfis, co tupng Sphinx dai 57
met, cao 20 met. Khi vien chinh sang Ai
Cap, Napoleon da cho phao binh ban dai bac
vao tugng do, hong ma mot loi vao ben
trong cua tupng. Sau do mai ro buc tupng la
mot khoi da khong 16 nguyen ven do cac nha
dieu kh4c thai bay gia tac thanh dau nguai,
minh su tu de tupng trung cho quyen lire
Pharaoh "oai hung va bat diet".

6 Ai Cap CO dai, su phat trien khoa hoc
cung gan lien vai dieu kien tu nhien, vai
dong song Nil. Dung nhu K. Marx da noi:
" d Ai Cap, truac het la do sir can thiet mai
biet dupe muc nuac song Nil len xuong nen
da de ra thien van hpc Ai C a p . ". Vi muon
biet thai tiet va muc nuac cua song Nil de
sap xep cong viec dong ang nen nguofi Ai
Cap CO da sam chu y quan sat thien van. Cac

nha thien van Ai Cap da phat hien cac chom
sao va da soan ra ban do thien the duac ve
tren cac cua den dai co. Con truyen lai cho
chung ta ngay nay la ban do 12 cung hoang
dao. Nguai ta da ve chom sao Bac cue
thanh dau mot con bo. Hp cung biet sao
Kim, sao Mpc, sao Thuy, sao Hoa, sao Tho
va cac hanh tinh khac. Nguai Ai Cap ciang
da phat minh ra chiec dong ho do bong mat
trai de tinh thai gian trong mot ngay. Ho
chia mot ngay ra lam 24 gia roi chieu theo
vi tri cua bong mat trai a tren dong ho do
ma dpc gia, phut.

Viec gieo trong c6 quan he mat thiet vai
viec hieu biet thai gian len xuong cua muc
nuac song Nil. Muon biet chSc ch4n luc nao
nuac song Nil len cao, nguai Ai Cap co phai
quan sat bau trai va lam hch. Nguai Ai Cap
nhan thay den mot ngay nao do, luc sang

</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

<i>Anh hu'dng cua dieu l<ien tu"nhien... </i> Pham Thi Hong Vinh

sam ma c6 sao Lang (Sirius) mpc dung a
ducng chan trofi thi dung la luc nuac song
Nil bat dau dang len. CI Ai Cap co dai, viec
can biet thai gian nao nuac song Nil len cao,
viec quan sat bau trofi de tu do c6 tri thirc ve
thien van hpc, viec lam lich, ba viec do c6
quan he mat thiet vai nhau. Don vi "nam"

trong lich co Ai Cap la thai gian giua hai lan
luc sang sam c6 sao Lang xuat hien a duong
chan trofi.

Dieu kien tu nhien ciang co lien quan vai
su phat trien hinh hpc Ai Cap co dai. Nguofi
Ai Cap CO dai xay dung mon hinh hoc kha
khoa hpc. Cac tai lieu papyrut da chung
minh dieu do. Herodote tirng giai thich su
xuat hien cua mon hinh hpc Ai Cap la do
nhu cau phai do dac lai rupng dat hang nam
bi nuac lut cua song Nil dem phu sa vao x6a
lap ba rupng.

Lich su van minh Ai Cap co dai gan lien
vai song Nil nen trong tin nguong nguofi Ai
Cap CO da sung bai thuy than Osiris tuc la
than song Nil. Nhijng lai ca tung song Nil da
xuat hien rat sam trong dai song cua van hoa
Ai Cap:

Chao nguai, ta chao song Nil

i Tu qua dat nay Nguai xuat hien

Nguai den de nuoi song Ai Cap

I Nguofi tao ra lua mi, lua mach

Khi Nguofi trao dang, thi mat dat hoan hy

I Mpi nguofi vui mirng

' Mpi cai lung rung len, vi nhijng tieng cuofi

<b>1 </b>

Mpi cai rang can lay thuc an...

Luang Ha hay Mesoptamie (c6 nghla la
mien dat giira hai con song) la khu vuc do ha

luu hai con song Tigris va Euphrates tao
thanh. Giong nhu mien thung liang song Nil,
luu vuc Luang Ha cung la mot khu vuc phi
nhieu, rat thich hap cho nghe nong. O Luang
Ha rat hiem da va cac loai khoang san nhung
chat dat a Luang Ha chu yeu la dat set dung
de lam gach va do gom rat tot. Dieu do da
tao nen mot sac thai rieng biet cua nen van
hoa a Luong Ha.

Cach ghi van tu va chir so a Luong Ha co
dai CO hen quan vai tai nguyen chinh a day
la dat set. Van tu cua nguofi Luang Ha co dai
cung nhu chij so cua hp co dang hinh goc
nhpn con gpi la van tu tiet hinh. Van tu va
chij so tiet hinh ay phu hop vai loai nguyen
lieu dung de ghi chep: do la dat set.

Vao gma the ky XIX cac nha khao co hpc
nguofi Anh da khai quat dupe tai Niniv kinh
do cua de quoc Assyrie mot thu vien do so
-thu vien ciia Hoang de Assurbanipal. Cac
nha khao co hpc da tim thay 22000 bang
gach bang dat set co khac chij. Nhijng bang
gach bang dat set co khac chij ay da gm lai
cho hau the nhijng su tich than thoai, nhijng
tri thuc khoa hpc va van hpc nghe thuat.
Nhirng bang gach bang dat set ay bi chon vui
dual dat 2500 nam, da dupe lua lam cho ran
va... ben them nen da khong bi huy hoai.

Cac nha khao co hpc cho rang co the day
la buc thu dau tien cua nhan loai. Buc thu
nay hien dang dupe luu giij tai mot vien bao
tang Of Luan Don. Do la mot mieng dat set
nung, dao dupe a vung Caldee, co ca phong
bi nan theo hinh cai tui ciang bang dat set
nung. Theo cac nha khao co thi nguofi viet
thu do song each chung ta khoang 7000 nam
a vao thai vua Lacdu - vi vua thu nhat cua
Vuong quoc Babylone. Chu viet tren buc thu

</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4>

Pham Thj Hong Van <i>Anh hu'dng cua dieu tdenW^ nhien.. </i>

la nhung net gach bang que nhpn, khp khan
lam nguofi ta mai dpc dupe. Buc thu noi ve
viec ban hay cho thue mot manh dat do mot
nguofi ten la A-ni-ni chuyen nhupng lai cho

mot nguofi ten la Sim-di-ha [5].

O Luang Ha vi hiem da nen dat set cung
la vat lieu xay dung chinh. O dat nuac Iraq
ngay nay (thupc vung Luong Ha xua kia) c6
mot dia danh het sue noi tieng trong lich su:
thanh Babylone. Thanh Babylone co ten tren
ban do the giai co dai vao nua sau cua thien
men ky III truac cong nguyen. Nguai Akkad
da dat nhijng nen mong dau tien cho no vao
nhijng nam 2 3 5 0 - 2 1 5 0 TCN. Vao thai ky
hung thinh cua Babylone, Hoang de
Nabochodonosor da xay dung lai trung tam
Babylone thanh mot do thanh nguy nga do
so. Thanh Babylone c6 mat bang hinh chu
nhat. Toan bp tuong thanh c6 9 cua Ion. O
phia bac la cua Ixta noi tieng ghep bang gach
luu ly mau, do cung chinh la mot san pham
dpc dao chi CO a vung Luong Ha. Theo nha
su hpc Herodote thi Babylone "dupe chia
lam hai phan bi cat thang a giiJa bai mot con
song Ion, sau va chay xiet ten la song
Euphrates".

Nhung dieu kien dat dai, thuy van, vat
lieu xay dung rieng biet da chi phoi boat
dpng kien true cua cu dan Luang Ha co dai.
Vung dat nay gan song, nen dat khong lay gi
lam chac chan, xung quanh la sa mac, chi
thinh thoang mai c6 mot vai khom c p . l a

nhijng yeu to doi hoi nguai thiet ke phai suy
nghT tu ky thuat cho den nghe thuat.

O Luong Ha co dai, vupt len tren tat ca
thanh quach, den dai cung dien... dupe xay
dung cong phu va dep de la mpt cong trinh
het sue dpc dao: "vuon hoa khong trung"

hay con gpi la "vuon treo" - la mot trong
bay ky quan cua the giai co dai Day la mon
qua cua vua Nabochodonosor tang cho vg
cua ong ta.

"Vuofn hoa khong trung" nay dupe xay
dung tren mot qua doi nho. Dung a day co
the nhin bao quat dupfc ca thanh Babylone.

Dieu dang chu y la vat lieu xay dung
thanh Babylone ciang nhu xay dung ngpn doi
nhan tao de c6 mot "vuon hoa khong trung"
chu yeu la bang gach dua tren ca so nguon
dat set phong phu a Luang Ha. Vuon treo
Babylone ngay nay chi de lai dau vet la it
phan mong cua cong trinh lam bang da, mot
loai vat lieu it thay va chi c6 a each
Babylone hang tram km. Chinh vi vay ma
cac thanh tuu kien true cua Luang Ha co dai
kho giij lai gan nguyen ven nhu la 6f Ai Cap
CO dai. Dung truac Babylone, du khach
khong CO cai "rpn ngpp" triet ly ve mat thai

gian ma nhieu hon la moi cam hoai "Dau
xua xe ngua hon thu thao". Cai trang le va
huy hoang cua Babylone xua kia nay chi con
in dau tren nhijng buc tuong, c6 buc duac
xay bang gach gom trang men ghep lai thanh
hinh nhirng con thu: su tu, bo tot va con vat
than thoai - dau rong, minh ca, chan phuong
hoang hoac la nhijng hoa van. Nha hat
Babylone, con duong "hanh le" cung chi con
lai nhirng manh tuong.

Tai vien bao tang hch su Iraq hien nay
dang con luu giij rat nhieu nhirng hien vat
dupe che tao bSng dat set tir thai ky co dai.

Van hoa la do con nguai sang tao ra trong
nhijng dieu kien kinh te, chinh tri, xa hpi cu
the. Nhung van hoa cung chiu anh huong
ciia nhirng dieu kien tu nhien, khi hau, tai
nguyen, canh quan, song niii... Nhirng dieu

</div>
<span class='text_page_counter'>(5)</span><div class='page_container' data-page=5>

<i>Anh hu'dng cua dieu Iden ti/nhien... Pham Thi Hong Vinh </i>

kien tu nhien ay da gop phan vao su hinh trong dieu kien tu nhien nhijng mat thuan lai

thanh mau sac va ca ban sac van hoa cua mot va ca nhirng mat kho khan, tim thay trong tu
khu vuc, mot dan toe...Con nguai sang tao nhien nhirng gi co the mang lai cho van hoa
van hoa, dii muon hay khong ciing c6 moi nhu-ng anh huong dpc dao, nhijng nguon

quan he vai hoan canh tu nhien, tim thay cam hung sang tao.

<i>Chu thich: </i>

<i>' Tai mot vien bao tang a Ha Lan co cuon giay papyrut ghi chep tac pham Lai khuyen ran cua I-pu-xe; </i>

<i>tai vien bao tang Saint Peterburg (Nga) con luu giQ cuon giay ghi chep tac pham Lai tien doan ciia </i>

<i>Ne-phec-ty. </i>

<i>^ Nhieu thanh tuu y hpc dugc ghi lai tren cac cupn giay papyrut cua Ai Cap co dai (Chiem Te (1970), </i>
<i>Lich sic the giai co dai, Nxb Giao due. Ha Noi, trang 128). </i>

<i>^ Dang Due An chu bien (1995), Nhirng mau chuyen lich sic the giai, tap 1, Nxb Giao due, Ha Noi, </i>

1995.

<i>" Trich dich tir sach Hoc tap lich sic co dai, trung dai a lap 5, 6, E.I Nhi-ca-n6-ra-v6i chu bien (1964), </i>

MatxcCTva. Ban dich ciia Khoa Lich sir, Truong Dai hoc Su pham Hue.

<i><b>^ Dac Le, "Bice thu ddu tien", Bao Quan dpi Nhan dan, so 5187. </b></i>

<b>Tai lieu tham khao </b>

<i>1. Dang Due An (chu bien) (1995), Nhung mdu chuyen lich sic thi giai, tap 1, Nxb Giao due, Ha Noi. </i>

<i>2. Dang Thai Hoang (1996), Nhirng cong trinh kiin true noi tiing thi giai, Nxb Van hoa -Thong tin. </i>

Ha Noi. i '

<i>3. Nhieu tac gia, Almanach - Nhirng nen van minh the giai, Nxb Van hoa - Thong tin, Ha Noi, 1997. </i>

<i>4.D^c Le, ''Bice thuddu tien", Bao Quan dpi nhan dan, so 5187. </i>

<i>5. Chiem Te (1970), Lich sic thi giai eo dai (Phdn phuang Dong), tap 1, Nxb Giao due. Ha Noi. </i>

</div>

<!--links-->