Kiến trúc công sở Việt Nam :quá hình thức

Bệnh hình thức trong kiến trúc công sở
Có lẽ không đâu như ở ta, xu hướng ngoái lại quá khứ lại chiếm lĩnh ưu thế và phát triển nhanh
chóng như vậy. Nổi bật lên một tình trạng là ưa chuộng kiểu kiến trúc cổ điển Pháp do người Pháp
mang đến khi đô hộ VN, đến nay họ không dùng cho chính họ nữa nhưng ở ta lại đang trở thành
một hội chứng.
Việc sao chép, bắt chước và xây dựng tràn lan khắp nơi kiểu ”kiến trúc Pháp”, cùng với sự theo
đuổi hình thức, trang trí rườm rà, diêm dúa và đắp điếm ở nhiều công trình kiến trúc và lạ thay lại
thấy rất nhiều ở các công trình công sở nhà nước,...đã thành một đặc điểm tiêu cực trong kiến trúc
Việt Nam hiện nay. Về thực chất thì tất cả những gì biểu hiện sự sa đà của các xu hướng ”nệ cổ,
nhại cổ”, ”biểu hiện mới” hoặc ”hiện đại - dân tộc”... đều thể hiện bệnh hình thức chủ nghĩa và
mang dấu hiệu của chủ nghĩa hình thức trong kiến trúc.
Xuất hiện vào khoảng cuối thế kỷ XVI, chủ nghĩa hình thức
quốc tế bắt nguồn từ một trào lưu kiến trúc ở Italia có tên
gọi là chủ nghĩa thủ pháp ( hình thức tỉa tót, nhiều kiểu
cách...), nó coi trọng hình thức hơn nội dung, coi công
năng và kỹ thuật là thứ yếu. Nhưng thế giới ngày nay,
ngoài những tìm kiếm thử nghiệm hầu như không tồn tại
chủ nghĩa hình thức, mà kiến trúc chú trọng vào mục đích,
chất lượng sử dụng và những ý nghĩa nghệ thuật mới.
Ở nước ta và chủ yếu ở phía Bắc đã nổi lên một hiện
tượng là có rất nhiều công sở – một loại công trình được
xây dựng bằng nguồn quỹ công, từ thuế của dân, do Nhà
nước làm chủ đầu tư và cũng là chủ sử dụng, xuất hiện
trong thời gian gần đây lại là tiêu biểu của bệnh hình thức
chủ nghĩa. Bệnh hình thức trong kiến trúc công sở - nếu
xét theo góc độ tư tưởng thì đó là biểu hiện của một nhận
thức sai lệch về quan điểm giai cấp, ở góc độ sáng tác là
đóng cửa sáng tạo, về kinh tế lại là sự lãng phí tiền bạc và
về thời đại là biểu hiện của lạc hậu... Điều nguy hại hơn sẽ
dẫn đến nguy cơ là công trình của Nhà nước lại không thể
hiện được vai trò định hướng, dẫn dắt xã hội phát triển về

nghệ thuật kiến trúc mà đúng ra, phải đi tiên phong với tinh
thần hướng tới tương lai. Có lẽ do bị ám ảnh nặng nề bởi những giá trị của ”kiến trúc Pháp” một
thời và thiếu lòng tin vào hiện tại của nhiều chủ đầu tư và người sáng tác liên quan nên kiến trúc
công sở đã có những biểu hiện lạc hướng, không phản ánh được thời đại, xa rời tư tưởng và mục
tiêu là phục vụ nhân dân.
Cũng không mấy khó khăn để nhận biết điều này từ thực tế đã qua.

Báo Nhân Dân
Có thể thấy ngay trong quy hoạch xây dựng, sử dụng đất
đai của khu trung tâm hành chính mới ở một số tỉnh mới
tách ra gần đây. Có một tình trạng là hầu hết vị trí công sở
của cấp chính quyền, các sở ban ngành... luôn chiếm giữ
nơi đắc địa, cấp càng cao càng được chú ý. Quy hoạch
đều thể hiện việc hướng đến một bố cục cân xứng, quy
mô lớn đến hàng trăm hecta cùng những con đường
thẳng tắp nhiều làn xe chạy,... Các công sở được xếp
hàng như ”duyệt binh” bên đại lộ, trụ sở của mỗi cơ quan
lại cát cứ trong một khuôn viên riêng biệt... đang như một
mẫu hình được nhân rộng ở nhiều nơi.
Cần phải thấy rằng quy hoạch cân xứng là không hiện đại,
vì nó không đếm xỉa đến tính phức tạp của môi trường đô
thị ngày nay, đến mối liên hệ qua lại giữa các hình thức
đứng cạnh nhau, nó đề cao tính khép kín, sự cách biệt,
tách rời và hạn chế khả năng phát triển. Phần lớn các
trường hợp cân xứng trong quy hoạch là biểu hiện của
chủ nghĩa hình thức, là sự gò ép công năng để đạt hình
thức và nhận thức nghề nghiệp cứng nhắc đối với khung
cảnh, môi trường. Trong quy hoạch sử dụng và cấu trúc không gian của nhiều khu trung tâm hành
chính hiện nay, tuy làm mói nhưng lại bộc lộ tư duy quá xưa cũ, không phù hợp với thời đại dân
chủ và năng động. Về mặt tâm lý đã tạo ra cảm giác khó giao tiếp và không thân thiện.

Những gì xây dựng đã diễn ra ở các khu trung tâm hành chính mới của những tỉnh mới tách ra
như Vĩnh Phúc, Bắc Ninh, Hưng Yên ... có thể đã trở thành những điển hình của một loại cấu trúc
không gian cứng nhắc và đều giống nhau ở tính lỗi thời, khoa trương hình thức và lãng phí đất đai.
Hình thức bố cục cân xứng vốn ra đời và thích hợp
với thời của chủ nghĩa cổ điển trong kiến trúc, bởi vì
nó bao giờ cũng là tượng trưng cho mức độ tột cùng
của tập trung quyền lực của các chế độ vua chúa,
giương uy để cai trị dân...Hiện nay lại được nhiều
nơi sùng bái, chú ý đầu tư công của để dựng lên và
say sưa mô tả, tô đắp.
Rất nhiều công sở xây mới nhưng lại tái hiện hình
thức kiến trúc xưa cũ, bố cục đối xứng, trang trí gờ
chỉ,...nhái theo kiến trúc cổ điển Pháp, cổ điển châu
Âu. Bộ mặt kiến trúc của các trụ sở UBND các tỉnh
Yên Bái, Vĩnh Phúc, Thừa Thiên-Huế..., trụ sở Tỉnh
uỷ các tỉnh Hà Nam, Hưng Yên, Bắc Ninh...là những
ví dụ tiêu biểu. Nhưng có lẽ về sự công phu, mô tả
kỹ lưỡng, biểu hiện đắm đuối và khả năng bắt chước kiểu kiến trúc châu Âu, ”kiến trúc Pháp” vào
lọai xịn, có tay nghề cao phải kể đến kiến trúc của trụ sở Bộ Tài chính và Toà báo Nhân dân ở Hà
Nội. Chờ đến một thời gian có chút rêu phong, có thể chúng sẽ được lớp con cháu xếp nhầm hạng
về độ cổ kính cùng với Nhà Thờ lớn hay Nhà hát Thành phố đây? điều đó là nguy hại và đâu phải
là điều mong đợi của chúng ta.
Hội chứng ”kiến trúc Pháp” lây lan tới mức nhà xây mới cũng như cải tạo đều muốn thể hiện ”kiến
trúc Pháp” mới thoả mãn cho một số người si mê thứ kiến trúc này. Trụ sở của Bộ Công nghiệp
(nay là Bộ Công thương) trên phố Hai Bà Trưng, vốn là một toà nhà làm việc chân phương có thể
làm đại diện cho kiến trúc Hà Nội trong những năm 70 của thế kỷ XX, nhưng nó đã mang bộ mặt
khác hẳn ban đầu sau khi tốn rất nhiều tiền để hoá trang thành ”kiến trúc Pháp”. Thật trớ trêu cho
những hân hoan nông cạn, nếu suy nghĩ và cách làm này không được chú ý trong hướng dẫn và
quản lý kiến trúc các công trình cải tạo, bộ mặt đô thị sẽ biến dạng khôn lường.

Sở Tài nguyên và Môi trường HN

UBND tỉnh Vĩnh Phúc
Hà Nội - một địa chỉ có nhiều kiểu kiến trúc dễ được nhiều địa phương khác rất quan tâm tham
khảo, áp dụng... cũng có nghĩa là sự ảnh hưởng rất lớn kể cả những tích cực và tiêu cực. Chỉ
riêng cái mái nhà thôi cũng được để ý. Trụ sở của Sở Tài nguyên - Môi trường Hà Nội có kiểu mái
nghiêng bắt chước ”kiến trúc Pháp”và rất hình thức ở chỗ không để làm gì, chỉ tạo dáng chơi vui.
Toàn bộ phần mái là bức tường quây nghiệng cao và cửa mái giả là những lỗ trống trơ phản
cảm...nhưng tốn tiền làm mái giả để cho công trình giống Pháp và cảm thấy thêm cao to chăng?
Có lẽ do cả hai nên được Yên Bái và một số nơi đã áp dụng ngay sau đấy.
Sự cố gắng quá thái khi thể hiện lối kiến trúc cổ điển như ở trụ sở của Sở Thể dục thể thao tỉnh
Vĩnh Phúc lại thêm bằng chứng cho thấy căn bệnh hình thức có thể nói là đã leo thang đến đỉnh
điểm. Với bố cục đăng đối, mái vòm đủ lệ bộ cùng các cột, phào, gờ chỉ...ở công trình này, mới
xem qua đã muốn nói nhiều điều. Nhưng điều đầu
tiên khiến người xem phải đặt câu hỏi tại sao một
công trình của ngành thể thao mà kiến trúc lại lạc
hậu và phi thể thao đến như vậy?!
Những biểu hiện phi lý giữa nội dung với hình thức
và việc sử dụng vật liệu khá tuỳ tiện ở nhiều công
trình khác nhau, đặc biệt là sự tái hiện kiểu kiến trúc
cổ điển như ở công trình trụ sở Sở Thể dục thể thao
tỉnh Vĩnh Phúc, trụ sở Bộ Tài chính, toà báo Nhân
Dân... đã làm nảy sinh mối nghi ngờ không những
về một bế tắc trong sáng tác kiến trúc mà cả về
nhận thức của xã hội hiện nay đối với kiến trúc. Nếu
cứ quẩn quanh với những cũ kỹ, giả tạo... lại mắc
bênh khoa trương, hình thức trong kiến trúc là đồng
nghĩa với việc kìm hãm sự sáng tạo và đóng cửa đi
đến tương lai của cả một nền kiến trúc.
Hình thức của công trình kiến trúc không chỉ là đối tượng tìm tòi sáng tạo bền bỉ của kiến trúc sư

mà còn là mục tiêu bình phẩm, soi xét và đôi khi lại trở thành sự kiện văn hoá của xã hội...là lẽ
đương nhiên. Nhưng ở ta, chủ thể sáng tạo nên những công trình kiến trúc lại không hẳn thuộc về
quyền của người sáng tác (là những kiến trúc sư) mà đã diễn ra tình trạng luôn có sự tham gia,
can thiệp sâu từ phía chủ đầu tư - người đặt hàng. Đó là nguyên nhân chính trong nhiều nguyên
nhân làm xuất hiện những công trình kiến trúc không như ý muốn, phản ánh trực tiếp trình độ và
thị hiếu của chủ đầu tư. Người thiết kế đã rơi vào nhiều trường hợp chỉ là người thực hiện ý định
của một sở thích cá nhân áp đặt, về điều này có phần lỗi của KTS do thiếu bản lĩnh nghề nghiệp,
trình độ và khả năng thuyết phục còn phần lớn lại là không vượt qua được quyền lực của chủ đầu
tư. Có chuyện, khi bắt tay vào công việc, một cán bộ lãnh đạo của tỉnh nọ chỉ giao cho KTS vẽ mặt
bằng sử dụng để ông duyệt còn phần mái và hình thức của công trình thì...để đấy, ông lo! Như vậy
là quyền lực đã vào cuộc quyết liệt đến ngỡ ngàng.
Trước một thực tế và những liên quan nêu trên, nếu không hiểu nguyên nhân và không có giải
pháp chữa trị bệnh hình thức trong kiến trúc và trước tiên là đối với công sở các cấp chính quyền
nhà nước thì chưa thể nói gì hơn trong việc thực hiện mục đích xây dựng một nền kiến trúc Việt
Nam hiện đại có bản sắc.
KTS Doãn Đức

Tỉnh ủy Hà Nam