Nghiên cứu văn bản ứng phó dư biên tổng tập​

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN

NGUYỄN THỊ NGỌC
(THÍCH MINH TRÍ)

NGHIÊN CỨU VĂN BẢN
ỨNG PHÓ DƯ BIÊN TỔNG TẬP

Hà Nội - Năm 2020


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN

NGUYỄN THỊ NGỌC
(THÍCH MINH TRÍ)

NGHIÊN CỨU VĂN BẢN
ỨNG PHĨ DƯ BIÊN TỔNG TẬP
Chun ngành: Hán Nơm
Mã số : 822010401

LUẬN VĂN THẠC SĨ HÁN NÔM

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Phan Thị Thu Hiền

Hà Nội - Năm 2020


MỤC LỤC

MỞ ĐẦU...................................................................................................................................4
1. Lí do chọn đề tài...................................................................................................................4
2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu..................................................................................................5
3. Đối tƣợng - phạm vi nghiên cứu.......................................................................................6
3.1. Đối tượng nghiên cứu....................................................................................................6
3.2. Phạm vi nghiên cứu.......................................................................................................6
4. Phƣơng pháp nghiên cứu...................................................................................................7
5. Đóng góp mới của đề tài.....................................................................................................7
6. Kết cấu Luận văn.................................................................................................................8
CHƢƠNG 1.............................................................................................................................9
KHẢO SÁT VĂN BẢN...........................................................................................................9
ỨNG PHÓ DƯ BIÊN TỔNG TẬP 應應應應應應........................................................................9
1.1. Sự ra đời và phạm vi ứng dụng của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應
應............................................................................................................................................. 9
1.1.1. Sự ra đời của văn bản............................................................................................... 9
1.1.2. Phạm vi ứng dụng của văn bản..............................................................................10
1.2. Giới thiệu các Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應應 hiện tồn......................12
1.2.1. Nhóm Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應應 ở Viện nghiên cứu
Hán Nơm ……………………………………………………………………………….....12
1.2.1.1. Văn bản mang kí hiệu AB.568................................................................................12
1.2.1.2. Văn bản mang kí hiệu AB.21..................................................................................15
1.2.2. Nhóm văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應應 tại Thư viện Quốc gia 16
1.2.2.1. Văn bản mang kí hiệu R.1048................................................................................16
1.2.2.2. Văn bản mang kí hiệu R.1995................................................................................17
1.2.3. Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應應 ở Thư viện Huệ Quang.................18
1.3. Thao tác chọn thiện bản Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應應....................................19
1.4. Kết cấu của văn bản Ứng phó dƣ biên tổng tập 應應應應應應........................................22
1.4.1. Phần tổng tập............................................................................................................22
1.4.2. Phần biệt tập..............................................................................................................23

1


1.5. Vấn đề tác giả của Ứng phó dƣ biên tổng tập 應應應應應應............................................25
Tiểu kết Chƣơng 1.................................................................................................................34
CHƢƠNG 2...........................................................................................................................36
GIỚI THIỆU NỘI DUNG CỦA VĂN BẢN.......................................................................36
ỨNG PHÓ DƯ BIÊN TỔNG TẬP 應應應應應應......................................................................36
2.1. Khoa giáo độ âm trong phần tổng tập của Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應
應................................................................................................................................................36
2.1.1. Các khoa nghi chữ Nôm trong Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應應....................36
2.1.1.1. Bảo đường ca, Phóng xá bản và Chèo thuyền bản................................................36
2.1.1.2. Triệu linh thán và phụ linh phan luyện văn........................................................... 40
2.1.2. Các khoa nghi chữ Hán trong Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應應..................... 49
2.1.2.1. Các nghi thức khai quang......................................................................................49
2.1.2.2. Các bài tán.............................................................................................................51
2.1.2.3. Các bản 又又又又又又 hựu phụ biệt tập mục thứ trong phần Biệt tập (Trai đàn
ban sắc xá cách, Chèo thuyền ca cách, Phụ cơ hồn bảng)..................................................52
2.2. Chầu văn tín ngƣỡng thờ mẫu trong phần biệt tập của Ứng phó dư biên tổng tập
應應應應應應 .....................................................................................................................
2.2.1. Thiên tiên Thánh Mẫu công đồng văn 應應應應應應應 .....................................
2.2.2.

Đệ nhị văn 應應應 .............................................................

2.2.3.

Cửu trùng văn 應應應 .......................................................

2.2.4.

Thủy tinh Công Chúa văn 應應應應應 ...............................

2.2.5.

Chầu Bát vị văn 應應應應 ...................................................

2.2.6.

Liễu Hạnh công chúa văn 應應應應應 ...............................

2.3. Các tƣ liệu văn học và văn học Phật giáo trong phần biệt tập của
biên tổng tập 應應應應應應 ...............................................................................................
2.3.1.

Các tư liệu văn học (Sai tiên dược văn, Bách h

phú).......... ............................................................................................................................
2.3.2.
Tiểu kết Chƣơng 2
CHƢƠNG 3 ........................................................................................................................

Các tư liệu văn học Phật giáo (Bản luyện Long thần văn,


GIÁ TRỊ CỦA ỨNG PHÓ DƢ BIÊN TỔNG TẬP..........................................................68
TRONG VĂN HĨA PHẬT GIÁO.......................................................................................68
3.1. Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應應 và nghi lễ cầu siêu...................................... 68
3.1.1. Nghi lễ cầu siêu trong văn hóa Phật giáo..............................................................69
3.1.1.1. Pháp cầu siêu trong hệ thống kinh điển Phật giáo................................................69

3.1.1.2. Nghi lễ cầu siêu trong Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又.................................. 72
3.2. Giá trị và ý nghĩa thực tiễn của Ứng phó dƣ biên tổng tập 應應應應應應.................82
3.2.1. Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應應 thể hiện quyền nghi phương tiện Phật
giáo...................................................................................................................................... 82
3.2.2. Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應應 thể hiện sự dung hòa tín ngưỡng và
tinh thần tam giáo...............................................................................................................85
3.2.3. Âm nhạc diễn xướng được thể hiện trong Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應
應........................................................................................................................................... 87
3.2.4. Từ nghi lễ độ âm trong Ứng phó dư biên tổng tập

應應應應應應 đến thực tiễn

hành trì ngày nay................................................................................................................89
KẾT LUẬN.............................................................................................................................93
TÀI LIỆU THAM KHẢO....................................................................................................95

3


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Phật giáo từ khi du nhập vào nƣớc ta đã hịa cùng văn hóa, tín ngƣỡng phong tục
bản địa. Có thể nói, Phật giáo và dân tộc có sự liên hệ bất phân, gắn bó mật thiết trên
mọi lĩnh vực. Sự hịa nhập của đạo Phật không chỉ trên phƣơng diện nghiên cứu về triết
lí kinh Phật mà đƣợc thơng qua các phƣơng tiện, thể hiện trên mọi phƣơng diện từ
giáo lý, nghi lễ tới y học, đời sống... Giáo lý Phật giáo nhƣ dòng nƣớc thanh lƣơng
luồn chảy vào mọi ngõ ngách, mọi nơi chốn, nhằm khuyên ngƣời làm lành tránh ác, tu
học theo lời Phật dạy và đem lại an lạc hạnh phúc cho nhân sinh.
Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又 là một tác phẩm biểu hiện rõ nét về sự hịa
quyện giáo lý Phật Đà với phong tục tín ngƣỡng dân gian việt Nam. Hơn thế, tác phẩm

còn thể hiện quyền nghi phƣơng tiện của Phật giáo trong công cuộc nhập thế, hóa đạo.
Tác phẩm này đƣợc hiệu đính, san khắc vào niên hiệu Thành Thái năm thứ 7 (1895) do
nhà sƣ Chính Đạị (? - ?) sao chép, đính chính và cho khắc ván.
Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又 là văn bản bao gồm những khoa cúng đƣợc
trích trong sách Thủy lục chư khoa, Tạp tiếu khoa, các bài vịnh, ngự vấn, phú, văn chầu
của tín ngƣỡng thờ mẫu ở trong các sách khác đã đƣợc tập hợp lại, sao chép nguyên
bản hoặc đƣợc chuyển thể từ chính văn chữ Hán sang hình thức thơ chữ Nơm lục bát.
Những bài văn, khoa cúng có ngơn ngữ bình dị dễ học, dễ nhớ lại truyền tải ý nghĩa sâu
xa, triết lý nhân quả rõ ràng, nhằm khuyến thiện trừng ác. Các khoa nghi trong Ứng
phó dư biên tổng tập 又又又又又又 hiện nay vẫn đƣợc sử dụng tại nhiều ngôi chùa, trong
các khóa lễ cầu siêu độ hoặc nghi lễ tang ma đƣợc thực hiện bởi các Già vãi. Chính vì
thế, chúng tơi lựa chọn văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又 làm đối tƣợng
nghiên cứu, nhằm tìm hiểu nghi lễ, văn hóa Phật giáo đƣợc ghi chép từ hơn 100 năm
trƣớc nhƣ thế nào và hiện giờ cịn lại ra sao, tìm hiểu các khía cạnh văn hóa, tín
ngƣỡng đƣợc ghi chép trong văn bản để hiểu thêm và bổ sung những kiến thức cho
bản thân về ngôn ngữ văn tự, về phƣơng tiện của Phật giáo, ngõ hầu góp nhặt chút tƣ
lƣơng trên con đƣờng tự lợi, lợi tha.
4


2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu
Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又, không chỉ là những khoa cúng mang tính
chất hành chính đƣợc sử dụng bởi một số đối tƣợng chuyên môn nhƣ thầy cúng,
pháp sƣ..., cũng không phải là một văn bản thuần túy về một vấn đề triết lý, một
khía cạnh uyên áo của giáo lý Phật Đà, hay đơn thuần chỉ là những bản khuyến
thiện trừng ác, mà văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又 nhƣ một kho tàng
chứa đựng đầy đủ những gì cần thiết cho cuộc sống thƣờng nhật tại một ngôi chùa
vùng Bắc Bộ. Đối tƣợng sử dụng nó khơng riêng một ai, trên từ Pháp sƣ dùng làm
quyền nghi phƣơng tiện độ sinh dƣới đến Già vãi đem ra diễn đọc để răn nhắc thế
nhân, tất cả đều có thể ứng dụng đƣợc và thuần túy dễ hiểu. Có thể nói, văn bản

Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又 mang tính dân gian khá đậm nét, và cũng in sâu
trong lịng quần chúng một cách giản dị, từ hịa. Có thể gọi tác phẩm này nhƣ một
bài thuốc bách bệnh, có thể ứng dụng cho nhiều đối tƣợng khác nhau, phù hợp với
căn cơ của tầng lớp ngƣời dân.
Ứng phó dƣ biên tổng tập bao hàm 26 đơn vị tác phẩm và 1 bài mục lục, trong
đó một số ít các đơn vị tác phẩm trong văn bản Ứng phó dư biên tổng tập đã đƣợc
giới thiệu và nghiên cứu cụ thể nhƣ sau:
Tác phẩm Truyện cụ Nguyễn Du của Lê Thƣớc, năm 1924, nhà in Mạc Đĩnh
Chi, Hà Nội, trong tác phẩm này có đề cập tới Thí thực cô hồn văn với tiêu đề Văn
chiêu hồn
Năm 1965 Xuân Diệu có bài Đọc văn chiêu hồn của Nguyễn Du in trên Tạp
chí Văn học số 11 đã bình luận và giảng giải về giá trị tác phẩm Văn chiêu hồn của
Nguyễn Du. Và còn nhiều nhà nghiên cứu khác đã giới thiệu và tìm hiểu về bài văn
Tế cơ hồn. Những nghiên cứu về các bài văn tế cô hồn có nội dung tƣơng tự 2 bài
Thỉnh âm hồn văn dụng quốc âm và Hựu quốc âm văn trong văn bản Ứng phó dư
biên tổng tập
Tuyển tập Thơ phú thời Mạc của tác giả Đinh Khắc Thuân và Lâm Tuyền kỳ
ngộ Nhà xuất bản văn học hà Nội, 1964 có giới thiệu và phiên dịch tác phẩm Phi
Lai tự phú trong phần Biệt tập của văn bản này.
5


Đó chỉ là 1 trong số các đơn vị tác phẩm tƣơng tự với các tác phẩm có trong
trong văn bản đã đƣợc dịch giải. Tuy nhiên, đến nay chƣa có cơng trình nào tiến
hành khảo cứu và dịch thuật và giới thiệu nội dung toàn bộ văn bản Ứng phó dư
biên tổng tập 又又又又又又 Đề tài luận văn của chúng tôi sẽ triển khai theo hƣớng đi
này, nhằm giới thiệu và cơng bố bản phiên âm chú thích văn bản, từ đó nhận định về
giá trị nội dung và tƣ tƣởng của tác phẩm.
3. Đối tƣợng - phạm vi nghiên cứu
3.1.

Đối tượng nghiên cứu

Đối tƣợng nghiên cứu của luận văn là văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又
又又又.Hiện nay tìm đƣợc 05 văn bản, chia làm 3 nhóm dựa theo tiêu chí nơi lƣu trữ,
đó là: nhóm văn bản lƣu trữ tại Thƣ viện Viện nghiên cứu Hán Nơm (AB.568 và
AB.21); nhóm văn bản lƣu trữ tại Thƣ viện Quốc Gia (R.1048 và R.1995); văn bản
lƣu trữ và phát hành tại Thƣ viện Huệ Quang (1 bản phục chế mang kí hiệu 35).
Trong số 05 văn bản này, văn bản đƣợc chọn là thiện bản sẽ là đối tƣợng
nghiên cứu chính của đề tài, để thực hiện các thao tác phiên âm, dịch nghĩa, chú
thích và nghiên cứu nội dung, nhận định giá trị tác phẩm. Các văn bản còn lại sẽ là
những đối tƣợng để so sánh, đối chiếu
3.2.

Phạm vi nghiên cứu

Với đối tƣợng là văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又, chúng tơi giới
hạn phạm vi nghiên cứu là tập trung vào vấn đề văn bản học, sử dụng kết quả của
công tác minh giải văn bản (phiên dịch, chú thích) để giới thiệu nội dung của các tác
phẩm có trong văn bản, và nhận định giá trị tƣ tƣởng của văn bản trên góc độ văn
hóa Phật giáo. Hai đơn vị tác phẩm Ngự vấn và Phi lai tự phú nằm trong văn bản
nhƣng không đƣợc nêu trong phần Mục lục, nên chúng tôi chỉ tạm dịch và giới
thiệu sơ lƣợc, không đi sâu phân tích, chú thích.
Hai bài Thỉnh âm hồn văn dụng quốc âm và Hựu quốc âm văn có rất nhiều
bản mang nội dung tƣơng tự, và có nhiều đề tài nghiên cứu về vấn đề nhƣng chúng

6


tôi giới thuyết chỉ giới thiệu và nghiên cứu về 2 tác phẩm có trong văn bản mà

khơng đi sâu và các tác phẩm có nội dung tƣơng tự.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu
Luận văn đã sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu sau:
Phƣơng pháp văn bản học Hán Nôm nhằm khảo cứu các đặc điểm văn bản học
của hệ văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又 và lựa chọn ra thiện bản là đối
tƣợng nghiên cứu chính thức của đề tài;
Phƣơn pháp phiên dịch học để minh giải văn bản Hán Nơm nhằm phiên âm,
chú thích giới thiệu và công bố, ứng dụng trên phạm vi rộng rãi;
Phƣơng pháp phân tích, mơ tả nhằm làm sáng tỏ những giá trị và thông điệp
của văn bản;
Phƣơng pháp điền đã thực tế kết hợp phỏng vấn điều tra để tìm tƣ liệu khi
nghiên cứu vấn đề tác giả của văn bản;
Phƣơng pháp liên ngành để tìm hiểu giá trị văn hóa Phật giáo và phong tục độ
âm trong văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又.
5.

Đóng góp mới của đề tài
Trƣớc hết, đề tài tiến hành khảo cứu các vấn đề văn bản học của văn bản Ứng

phó dư biên tổng tập 又又又又又又, tìm ra thiện bản để phiên dịch và nghiên cứu, làm rõ
các thông tin về niên đại, tác giả, mô tả đặc điểm, kết cấu của văn bản góp phần vào
việc ứng dụng văn bản học Hán Nôm
Thứ đến, đề tài thông qua thao tác phiên dịch văn bản, giới thiệu nội dung cụ
thể của các đơn vị tác phẩm trong văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又 với
ba nhóm đề tài: Các khoa nghi độ âm, các bài hát văn tín ngƣỡng thờ mẫu và các tƣ
liệu văn học Phật giáo ngõ hầu ứng dụng văn bản trong đời sống tín ngƣỡng của
ngƣời dân
Tiếp theo, đề tài tìm hiểu về giá trị nội dung, tƣ tƣởng của văn bản Ứng phó
dư biên tổng tập 又又又又又又 trên phƣơng diện chuyển tải thông điệp giáo lý Phật Đà
và giá trị thực tiễn của văn bản trên phƣơng diện hành trì nghi lễ độ âm góp

7


phần tìm hiểu và làm rõ giá trị của văn hóa Phật giáo với nền văn hóa tín ngƣỡng
Việt Nam
Luận văn cũng giới thiệu và công bố bản phiên âm, chú thích văn bản Ứng
phó dư biên tổng tập 又又又又又又
6. Kết cấu Luận văn

Luận văn bao gồm các phần: Mở đầu, Nội dung, Kết luận, Tài liệu tham khảo,
Phụ lục.
Phần Nội dung của luận văn gồm 03 chƣơng:
Chƣơng 1: Những vấn đề văn bản học của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập
又又又又又又.Giới thiệu các dị bản của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又, so
sánh đối chiếu để lựa chọn thiện bản. Tiếp theo tìm hiểu, đánh giá nhận xét về thiện
bản, đồng thời nghiên cứu vấn đề tác giả.
Chƣơng 2: Giới thiệu nội dung của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又
又. Giới thiệu sơ lƣợc những ý nghĩa, thông điệp truyền tải của các đơn vị tác phẩm
trong văn bản, khái quát nội dung, phƣơng thức hành trì và lợi ích trong đời sống
của các nghi lễ đƣợc ghi chép.
Chƣơng 3: văn bản Ứng Phó Dư Biên Tổng Tập 又又又又又又 nhìn từ góc độ văn
hóa Phật giáo. Tìm hiểu và đánh giá giá trị của tác phẩm Ứng phó dư biên tổng tập
又又又又又又 trên phƣơng diện văn hóa Phật giáo, đồng thời liên hệ các nội dung của
văn bản với giáo lý và kinh điển Phật giáo.
Phụ lục: Giới thiệu bản dịch chú và đính kèm bản chụp văn bản Ứng phó dư
biên tổng tập 又又又又又又.

8

CHƢƠNG 1
KHẢO SÁT VĂN BẢN
ỨNG PHÓ DƯ BIÊN TỔNG TẬP 應應應應應應
Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又 hiện tìm thấy 05 văn bản đƣợc
lƣu trữ tại Thƣ viện Quốc gia, Viện nghiên cứu Hán Nôm và Thƣ viện Huệ Quang.
Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又 trải qua thời gian dài lƣu truyền
trong nhân gian, đến nay những bản cịn tồn lại có nhiều sự khác biệt về hình thức,
có bản cịn đầy đủ, có bản bị rách thiếu, có bản mất chữ này, có bản thiếu chữ kia...
Chính vì vậy trong chƣơng 1, chúng tơi sẽ đối chiếu các văn bản hiện cịn để tìm ra
một thiện bản tốt nhất cho việc dịch chú và nghiên cứu của mình.
1.1.

Sự ra đời và phạm vi ứng dụng của văn bản Ứng phó dư biên tổng
tập 應應應應應應
1.1.1. Sự ra đời của văn bản

Theo lời tiểu dẫn trong bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又 lƣu trữ tại Viện
nghiên cứu Hán Nơm kí hiệu AB.568 viết: 又,又又又又又,又又,又又,又又,又又,又又,又又又又..又又又.
又又又又又又又又,又又又又,又又又又又又,又又又又,又又又又又又又又又又又又,又又又又又,又又又又.
又又,又又又,又又又又又,又又又又,又又又又,又又又又.又...
又又又又又又又又
Tạm dịch là: Ơi! Hết thảy các việc ứng phó như: Bảo đường, Phóng xá, Chèo
thuyền, Triệu linh, Phụ phan, Thỉnh cô hồn... Quốc âm văn, cho đến các phương
tiện trong Tạp tiếu, phần nhiều là dùng lẫn nhau, câu cú trong văn chẳng rõ ràng,
ngôn từ rẻ mạt, những ý tứ của bậc tiền nhân trước thuật chưa được đem khắc in,
lâu dần dẫn đến tam sao thất bản, mất đi độ chân thực vậy.
Niên hiệu Thành Thái, tháng nhuận năm Ất Mùi, nỗ lực đính chính, sao chép
tập hợp thành thiên, cho khắc vào bản ván để giữ gìn đến đời sau.
Trụ trì Chùa Hưng Phúc, Chính Đại cẩn ghi.

9


Đại ý nói rằng các việc ứng phó nhƣ Bảo đường, Phóng xá, Chèo thuyền,
Triệu linh, Phụ phan, Thỉnh âm hồn... câu chữ đọc thì khơng tỏ, lời lẽ thì thô thiển,
không hiểu đƣợc ý của bậc tiền nhân, sao chép nhiều lần làm sai đi với bản gốc, nên
tháng nhuận năm Ất Mùi niên hiệu Thành Thái (năm 1895), (Chính) Đại (tơi) nỗ lực
đính chính lại, sao chép thành quyển, rồi cho in khắc để truyền lại cho đời sau....
Lời tiểu dẫn này cho thấy hiện thực về các bản khoa nghi bị sai lệch, không
thống nhất, sử dụng lẫn lộn nên tác giả đã đính chính lại, sau đó cho in thành bản
vào niên hiệu Thành Thái (tháng 5 nhuận năm 1895). Bản khắc ván này, theo văn
bản hiện tồn có ghi lại là lƣu trữ bản ván tại chùa Hƣng Phúc nhƣ hình ảnh sau:

Hình 1.1 AB.568- trang 02

Hình 1.2 AB.568- trang 01

1.1.2. Phạm vi ứng dụng của văn bản
Xét trên bình diện thực tế các chùa Bắc bộ nói riêng, cụ thể là vùng Kinh Bắc và
khu vực tỉnh Hà Tây cũ, các khoa nghi trong văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又
又 hiện nay đƣợc sử dụng rộng rãi về mặt hình thức và các nội dung tƣơng tự. Nhƣng
vì một số lí do mà nội dung của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又 bị mai một
phần lớn. Tại nơi bản địa của văn bản là Chùa Hƣng Phúc, thôn Ngƣ Đại, xã Xuân Lôi,
huyện Quế Võ cũng không đƣợc phổ biến và duy
10


trì truyền thống. Khi đến tận chùa Hƣng Phúc khảo sát thực tế, chúng tơi gặp một
khóa lễ cầu siêu. Nhƣng nhà sƣ trụ trì chùa hiện nay khơng biết về khoa nghi độ âm
chữ Hán, mà sử dụng khoa cúng thông dụng đã đƣợc dịch nghĩa. Khi đƣợc hỏi, sƣ

thầy trụ trì cũng khơng biết về văn bản này. Ở các ngôi chùa khác trong vùng Kinh
Bắc và khu vực Bắc Bộ, một số khoa nghi đƣợc sử dụng phổ biến nhƣng tồn bộ
văn bản khơng đƣợc dùng rộng rãi. Những lý do dẫn đến hiện tƣợng này bao gồm:
Thứ nhất, văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又 chủ yếu ghi chép tóm
tắt các khoa nghi trong Thủy lục chư khoa 又又又又 và Tạp tiếu khoa 又又又, khơng có
đầy đủ nội dung từ đầu tới cuối của một khoa cúng. Nếu một khóa lễ độ âm thơng
thƣờng bao gồm có khoa Tiếp linh 又又, Cúng Phật 又又, Triệu linh 又又, Qui vong 又又
và Chúc thực 又又, Cúng cơ hồn 又又又(cúng cháo), thì trong văn bản Ứng phó dư biên
tổng tập 又又又又又又 lại chỉ có phần Triệu linh khoa 又又又, Chèo thuyền khoa 又又又, cúng
Cô hồn khoa 又又又又, và Khai quang tẩy uế 又又又又.... mà khơng thấy có xuất hiện các
khoa cúng khác.
Thứ hai, các khoa nghi trong Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又 nhƣ Phóng
xá 又又, Tiếp linh 又又, Phụ cô hồn bảng 又又又又 chỉ là bản đính chính những phần nào
hiện tại (năm 1895) bị sai sót so với những bản chính đƣợc thơng hành thời đó nhƣ
Tạp tiếu chư khoa 又又又又, Tam giáo chính độ tập yếu 又又又又又又. Sau khi đính chính
lại các bản bị sai lệch, tác giả nhận thấy một số bài hay, ý nghĩa cần giữ gìn, lƣu
truyền lại nhƣ Ngự vấn 又又, Phi lai tự phú 又又又又 nên đã chép cả vào. Văn bản còn
ghi chép các tác phẩm do chính tác giả sáng tác Bồng lai văn 又又又, Bảo đường ca 又
又又, Bách hoa văn 又又又 để lƣu truyền.
Thứ ba, do thời gian lƣu truyền dài lâu cùng với sự biến thiên của lịch sử, để
phù hợp với xã hội ngày càng phát triển, có thể những khoa cúng đƣợc rút ngắn lại,
chỉ có phần khoa nghi do các vị Pháp sƣ hành lễ mà bỏ qua các bản phụ nhƣ Dâng
sớ, bản Nôm nhƣ Chèo thuyền, trai đần ban sắc ca cách... Chính vì thế, một vài
bản trong văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又 khơng đƣợc phổ rộng.

11


1.2.

Giới thiệu các Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應應
hiện tồn

Nhóm văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又又 bao gồm 05 dị bản đƣợc
lƣu trữ tại các Viện Nghiên cứu Hán Nôm và Thƣ viện Quốc gia, Thƣ viện Huệ
Quang. Tất cả các dị bản này hồn tồn giống nhau, từ hình thức in khắc đến nội
dung, chỉ khác nhau ở dung lƣợng dài ngắn. Chúng tôi sẽ khảo sát, mô tả các đặc
điểm văn bản học của 5 văn bản theo ba nhóm theo tiêu chí nơi lƣu trữ.
1.2.1. Nhóm Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應應 ở Viện
nghiên cứu Hán Nôm
Viện Nghiên cứu Hán Nơm hiện lƣu trữ 02 bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又
又又又 mang ký hiệu AB.568 và AB.21.
1.2.1.1.

Văn bản mang kí hiệu AB.568

Văn bản gồm 128 trang (64 tờ), khổ sách 25x14cm. Văn bản gồm hai phần
tổng tập và biệt tập, hay cịn gọi là phần chính biên và phần phụ biên. Bản này ghi
chép đầy đủ các khoa nghi bằng chữ Hán và chữ Nơm. Ngồi ra phần biệt tập còn
chép những bài phú và văn sách (ngự vấn) bằng chữ Hán.
Dựa trên thông tin đƣợc in trên trang bìa trong của sách có ghi 又又又又又又又又
Thành Thái thất niên nhuận nguyệt đính san cho thấy văn bản đƣợc đính chính lại
và cho san khắc vào niên hiệu Thành Thái năm thứ 7, tháng nhuận tức là tháng 5
nhuận năm 1895.
Trang bìa phụ sách cung cấp các thông tin “又又 又又又, 又又又, 又又又, 又又又, 又又又, 又
又又, 又又又又又又. 又又又又又” (hàng phải); 又又又又又又又又又, 又又又, 又又又, 又又又, 又又又, 又又又, 又又又,
又又又, 又又又. 又又又又. (hàng trái). Từ đó cho thấy kết cấu của văn bản gồm có 2 phần:
Phần tổng tập có các khoa Bảo đường ca, Phóng xá bản, Chèo thuyền bản, Triệu
linh thán, Phụ phan văn, Khai quang thức, Thỉnh cô hồn văn quốc âm, cộng lại là
27 tờ; Phần biệt tập có Cơng đồng văn, Đệ nhị văn, Cửu trùng văn, Thủy tinh văn,

Bát vị văn, Liễu Hạnh văn, Long thần văn, Bách hoa văn, Bồng lai văn, gồm 16 tờ.
12


Phần mục lục của sách không ghi tên 02 bài Phi Lai tự phú và Ngự vấn, nhƣng
trong nội dung văn bản có chép 2 bài này.
Trang cuối cùng của sách có ghi: 又又又又又,又又又,又又又又又,又又又又又又 Thành Thái
Bính Thân niên, trung thu tiết; Xuân Lôi Hưng Phúc tự, chủ nhân Phổ Trai đính
san, nghĩa là sách đƣợc đính chính, san bổ xong vào tết trung thu năm Bính Thân,
niên hiệu Thành Thái, (tức là tháng 8 năm 1896) sau 01 năm so với thời điểm đƣợc
ghi ở lời tiểu dẫn (tháng 5 nhuận năm 1895); ngƣời đứng ra làm việc này là chủ
Chùa Hƣng Phúc, hiệu Phổ Trai.
Quá trình 01 năm 3 tháng sao chép, đính chính và cho in khắc, trụ trì chùa
Hƣng Phúc đã tập hợp các phần nội dung của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又
又又又又 thành 1 cuốn sách. Trang cuối sách ghi chép các thông tin về thời gian, địa
điểm và ngƣời đứng ra in khắc cùng ấn triện khẳng định sự chính thống và nguồn
gốc của văn bản này.
Dòng cuối cùng trên trang lạc khoản có hàng chữ: 又又又又又又又又又又又 Đạo Chúc,
Hà Liễu xã, Nguyễn Hi Quang phủ phụng thư.
Từ thông tin này cho thấy văn bản AB.568 đƣợc một vị tên Nguyễn Hy Quang
ở xã Hà Liễu (một xã cùng Tổng Bất Phí, huyện Võ Giàng) vâng mệnh viết. Có thể

trong q trình viết chữ, ông Nguyễn Hy Quang đã tự ý chép thêm 02 bài Ngự vấn
và Phi lai tự phú vào văn bản; Hoặc có thể do chính tác giả trong quá trình in khắc
đã tự thêm vào hai bài này và ông Nguyễn Hy Quang chỉ vâng mệnh viết chữ vào
văn bản... Chƣa xác định đƣợc lí do thực sự của sự chênh lệch số bài và trang sách
tăng lên (128 trang) so với số trang sách đƣợc ghi tại phần mục lục (43 tờ - 86
trang)
Về mặt hình thức, văn bản AB.568 cịn khá tồn vẹn, khơng bị rách nát. Chữ
Nôm chiếm ƣu thế trong văn bản so với chữ Hán, đƣợc khắc ngay ngắn, dễ đọc,

mang dáng vẻ của chữ Nôm thời cận đại cuối thế kỉ XIX (1895), đa phần sử dụng
cấu trúc thanh phù và nghĩa phù. Hầu nhƣ không thấy hiện tƣợng kiêng húy.
Trang 3, dòng thứ 7, chữ thứ 7 của văn bản bị mờ, có sự tẩy xóa, và đƣợc

13


khắc chồng một chữ khác lên gần nhƣ chữ Chiếu 又. Còn tại các văn bản AB.21 và
R.1048, R.1995 là chữ sơ sinh 又又 đƣợc khắc rõ ràng, sạch đẹp.
Hình 1.3. Trang 3, AB.568

Hình 1.4 Trang 3, AB.21

Bài Ngự vấn 又又 ngờ là đƣợc chép lại từ nơi khác đem vào phần biệt tập nên
có xuất hiện hiện tƣợng kiêng húy ở chữ Hoa

khắc bớt một nét, hiện tƣợng

kiêng húy bà Hồ Thị Hoa mẹ của Vua Thiệu Trị, (hiện tƣợng kiêng húy thời
Nguyễn). Chữ Hoa

xuất hiện 2 lần

Chữ Nhậm 又 viết bớt 1 nét sổ; chữ Nhậm

kiêng húy nhà vua Tự Đức

(Hồng Nhậm) xuất hiện 1 lần trong văn bản,
Văn bản Ứng phó dƣ biên tổng tập có hình thức trình bày trang in khắc khơng
đồng nhất. Cụ thể nhƣ sau:

+ Từ trang 1-12: Khắc theo hàng dọc từ trên

xuống dƣới, cách khoảng trống ở giữa trang (với ngụ ý
cách giữa câu 6 và câu 8 trong đôi câu lục bát). Mỗi
trang gồm có 8 hàng, mỗi hàng 14 chữ. Xem Hình 1.5.

Hình 1.5

14


+ Từ trang 13-30: khắc liền mạch, không

bỏ trống ở giữa trang, mỗi trang có 9 hàng, mỗi
hàng 16 chữ. Có hiện tƣợng chú thích bằng chữ
nhỏ nhƣng tần suất ít. Xem Hình 1.6.

Hình 1.6
+ Từ trang 31-128: mỗi trang có 8 hàng,

số chữ trong hàng khơng đồng nhất (do có chữ
nhỏ chú thích). Đan xen giữa chép liền mạch và
chép cách giữa. Xem Hình 1.7

Hình 1.7
1.2.1.2.

Văn bản mang kí hiệu AB.21

Bản thứ hai ở Viện nghiên cứu Hán Nôm mang kí hiệu AB.21 gồm 76 trang.

Về nội dung và chữ nghĩa, bản này khơng có gì khác so với bản AB.568, nhƣng về
dung lƣợng thì ít hơn. AB.21 chỉ đến hết phần Phụ cô hồn bảng 又又又又, dừng lại
ở câu câu 又又又又,又又,又又又又,又又 các sứ tru tri, đặc bảng, u sảng thông

tri, tuế thứ (trang 76).
Trang mục lục đầu tiên có những chữ to nhịe hơn so với văn bản AB.568;
nhƣng những chữ nhỏ ghi tên các khoa cúng lại rõ ràng hơn so với văn bản AB.568.
Cụ thể trang mục lục của AB.568 bị mờ mất 4 chữ 又又又又 long thần văn, tiên, nhƣng
tại AB.21 thì 4 chữ này lại tỏ rõ. Nét chữ đƣợc in khắc hoàn toàn giống với văn bản
AB.568, có thể do q trình lƣu giữ hoặc đƣợc in ấn vào thời gian sau nên

15


hình thức và chất lƣợng của văn bản AB.21 tốt hơn. Trong văn bản khơng có hiện
tƣợng mờ chữ, hoặc tẩy xóa.
Lí do văn bản này ngắn hơn bản AB.568 (thiếu từ trang 77-128) chƣa đƣợc
xác định. Có thể phỏng đốn rằng trong q trình lƣu truyền nên văn bản bị rách
thiếu, hoặc do ngƣời in khắc chỉ in khắc những phần quan trọng còn bỏ lại những
phần biệt tập phía sau. Trực quan hình ảnh 1.8, 1.9 và 1.10 nhƣ sau:

Hình 1.8 Tr cuối AB.21 Hình 1.9 Liền tr cuối AB. 21

Hình 1.10 tr đầu AB.21

1.2.2. Nhóm văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應應 tại Thư viện
Quốc gia
Tại Thƣ viện Quốc qia có 02 bản: Ứng phó dƣ biên tổng tập 又又又又又又 mang
kí hiệu R.1048 và R.1995. Hai văn bản này đều đƣợc số hóa với chất lƣợng tốt,
thuận tiện cho việc khảo sát.

1.2.2.1.

Văn bản mang kí hiệu R.1048

Văn bản Ứng Phó dư biên tổng tập 又又又又又又 R.1048 gồm có 25 tờ (50 trang),
khổ 25x14cm, khơng có tờ bìa sách, chỉ có 1 bìa trong với mặt sau khắc lời tiểu dẫn,
khơng có dấu triện. Xem hình 1.11 và hình 1.12

16


Hình 1.11. trang đầu R.1048

Hình 1.12. trang cuối R.1048

Về nội dung, văn bản R.1048 hình thức trình bày hồn tồn giống với AB.568
và AB.21. Chữ viết ngay ngắn, rõ ràng, gáy sách đều có hàng chữ Ứng phó dư biên
又又又又
Kết cấu của văn bản R.1048 bắt đầu từ trang mục lục, gồm đủ các khoa nghi
nhƣ các bản AB. 568 và AB.21 nhƣng dừng lại ở giữa bản Hựu quốc âm văn 又又又又
kết thúc ở câu 又 又又又又又 ,又 khi đi mang được một đồng nào đi, khóc (tr.50) Lí do
văn bản này độ dài số trang ít hơn, nội dung khơng tồn vẹn có thể do q trình lƣu
truyền hoặc rách, hoặc bị thất lạc.
1.2.2.2.

Văn bản mang kí hiệu R.1995

Văn bản mang kí hiệu R.1995 có 27 tờ (54 trang), giấy đã cũ rách, hoen ố,
khơng có trang bìa, khơng có trang mục lục, khắc tên sách 又又又又 và số trang ở gáy
sách xem hình 1.13 và 1.14

Hình 1.13 Trang đầu R.1995

hình 1.14 Trang cuối R.1995

Về quy cách trình bày, số dòng trên trang và số chữ trong một dịng của
R.1995 khơng khác so với R.1048.

17


Trang đầu tiên là Bảo đường ca 又又又, nội dung đến hết phần tổng tập và kết
thúc ở trang 54 với câu: 又又又又又又又 Ứng phó dư biên tổng tập hồn (Ứng phó dư
biên tổng tập đến đây là hết). Nhƣ vậy R.1995 chỉ chép nguyên phần tổng tập, mà
không chép phần biệt tập
1.2.3. Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應應 ở Thư viện
Huệ Quang
Tại Thƣ viện Huệ Quang có phục chế 01 văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 又
又又又又又 mang kí hiệu 35 (thứ tự 35 trong Huệ Quang Phật điển tùng san, tạm gọi là
bản HQ.35)
Dị bản HQ.35 gồm 45 tờ (90 trang), lề sách ghi
chữ 又又又又 Ứng phó dư biên. Trang bìa sách có
ghi 又又又又又 Xuân Lôi tự tân san, bản khác mới
của chùa Xn Lơi. Chùa Hƣng phúc cịn gọi là
Chùa Xn Lơi, Chùa Ba thơn, vì vậy tên Xn
Lơi tự cũng chỉ cho chùa Hƣng Phúc, đó là cùng
một địa điểm. Có thể bản HQ. 35 đƣợc dập in
sau, nên ghi tân san trực quan hình 1.15 trang bìa
của HQ.35
Hình 1.15 trang bìa HQ.35

Nội dụng và hình trình bày phần tổng tập của HQ.35 hoàn toàn giống với 4
văn bản trên. Nhƣng sau phần tổng tập thì văn bản HQ.35 này có sự khác biệt.
Nếu nhóm R.1048 và R.1995 chỉ có phần tổng tập, khơng thấy có phần biệt
tập, nhóm AB.568, AB.21 có chép phần biệt tập, và bắt đầu của phần biệt tập là
khoa nghi Trai đàn ban sắc xá cách 又又又又又又 thì trong dị bản HQ.35 lại bắt đầu
phần biệt tập bằng bài Thiên tiên thánh mẫu công đồng văn 又又又又又又又. Nghĩa là bản
HQ.35 khơng có 4 bài: Trai đàn ban sắc xá cách, Ban sắc tịnh cấp thông hành phái,
Chèo thuyền ca cách, và Phụ cô hồn bảng.

18


Khi đối chiếu bản HQ.35 và AB.568 cho thấy bài 又又又又 Sai tiên dược văn của
bản HQ.35 có tận 7 trang, có nhiều hơn 2 trang so với bản AB.568 (5 trang) Nhƣ
vậy, 又又又又 Sai tiên dược văn của AB.568 có thể bị rách hoặc bỏ sót.
Văn bản HQ.35 cũng chỉ kết thúc ở 又又又 Bồng lai văn, không thấy có ghi chép
phần 又又 Ngự vấn và 又又又又 Phi lai tự phú. Trang cuối cùng của dị bản HQ.35 bị mất
chữ của hai hàng đầu tiên trên trang sách, có thể do ván khắc tại trang đó, vị trí đố
bị lỗi dẫn đến mờ mất nét. Dù đây là bản phục chế, nhƣng phần lỗi này cũng không
đƣợc sửa chữa mà giữ nguyên nhƣ vậy, trong khi các bản AB.568 nhƣng dịng chữ
này lại rõ ràng bình thƣờng, khơng có hiện tƣợng rách thiếu.
Vậy bản HQ.35 của Thƣ viện Huệ Quang đã phục chế dựa trên bản cũ, (chƣa
xác minh đƣợc Thƣ viện lấy nguồn bản phục chế từ bản mang kí hiệu nào, lƣu trữ
tại đâu) nhƣng thơng qua tìm hiểu, xem xét và đối chiếu, nhận thấy văn bản HQ.35
có chung ván khắc với 04 văn bản trên. Nội dung giống nhau, chỉ vì lý do bị rách
thiếu, hoặc dụng tâm của ngƣời in ấn không in ấn các phần đó mà bản HQ.35 có
một số nội dung không đầy đủ so với các bản khác.
1.3.

Thao tác chọn thiện bản Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應應

Trên cơ sở so sánh 5 văn bản chúng tôi nhận thấy:
Thứ nhất: Từ bình diện hình thức trình bày đến nội dung, cách thức khắc ván,
kiểu viết chữ, cách liệt kê các khoa cúng trên trang sách, vị trí các chữ trên trang, số
chữ trên hàng là hoàn toàn giống nhau. Từ điều này có thể khẳng định: tất cả các
văn bản AB.568, AB.21, R.1048, R.1995 và HQ.35 có nguồn gốc từ một ván khắc
duy nhất.
Thứ hai: Tuy 5 văn bản có chung một ván khắc nhƣng lại có dung lƣợng dài
ngắn khác nhau. Nhóm AB.568 và AB.21 gồm cả phần tổng tập và biệt tập, Nhƣng
AB.21 tuy có khắc phần biệt tập nhƣng lại chỉ đến phần 又又又又 Phụ cô hồn bảng
còn AB.568, đầy đủ nhất 27 bài với hàm lƣợng dài nhất. Nhóm R.1048 và R.1995
khơng thấy sự xuất hiện của phần biệt tập. Trong đó, dị bản R.1995 đủ nội dung đến
hết phần tổng tập, còn R.1048 hiện tồn, nội dung chƣa hết phần tổng tập. Bản

19


HQ.35 đầy đủ nội dung phần tổng tập, có khắc phần biệt tập nhƣng lại thiếu 6 bản
(4 bài đầu của phần Biệt tập và 2 bài Ngự vấn và Phi Lai tự Phú phần cuối của Biệt
tập) so với bản AB.568.
Sự xuất nhập dung lƣợng của 5 dị bản Ứng phó dư biên tổng tập 又又又又又
又 thể hiện tại bảng sau:

Bảng 1.1: Đối chiếu 05 văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應應應應應應
Stt
1

2

3

4

5

6
7

8

9

10
11


12


13
14

15

16
17

18

19

20

21

22
23

24

25

26


27

21